I asosiy qism kirish

(eramizdan awalgi 384—322-yillar)

Markaziy Osiyoda Arastu nomi bilan mashhur bo'lgan Aristotel eramizdan awalgi 384-yilda Stag‘irda (Makedoniya yarirri oroli) shifokor oilasida dunyoga keldi. Uning otasi Nikomax podsho Aminti II saroyida shifokorlik qilgan.
Aristotel 17 yoshida Afinaga keladi va bu yerda o‘z zamonasining mashhur olimlarilan bo‘lgan Platonga shogird tushadi. Platonning vafotidan so'ng Aristotel 347-yili Afinadan Troad tomon o‘tib, Assosga boradi. Chunki bu yerda ustozning tarafdorlari ko‘p edi. Unga, ayniqsa, zo‘ravon, zolim Germiy homiylik qiladi. Aristotel Germiy vafotidan so‘ng Lesbos yarim orolidagi Mitilen shahriga ko'chib o‘tadi va u yerda 342-yilgacha yashaydi. 342-yili Makedoniya podshosi Filipp o‘zining Aleksandr ismli 13 yoshli o‘glining tarbiyasi uchun Aristotelni Mitilendan chaqirib oladi. Bu yerda u falsafa maktabini ochadi va katta kutubxona tashkil qiladi.
Shu davrda Gretsiyada chiroyli so‘zlashga qiziqish kuchayib ketgan edi. Natijada qator notiqlik maktablari ochiladi. Bu
maktablardan so‘z san’ati ustalari yetishtirib chiqardi. Keyinchalik chiroyli so‘zlash haqidagi qo‘llanmalar maydonga keldi. Shunday asarlardan biri Aristotelning «Ritorika» nomli kitobidir. Buyuk olim uni mashhur «Poetika» nomli asaridan so‘ng, ya’ni eramizdan oldingi 330-yillarda Afinaga so‘nggi marta qaytib kelganda yozgan edi.
Ma’lumki, ungacha Anaksimon, Lampsak ham «Ritorika» nomli qo'llanma yaratgan edi. Bu ikki asar bir-biriga tamoman o‘xshamaydi. Ularning birinchisi qo'llanma bo‘lsa, ikkinchisi chiroyli so‘zlash nazariyasi bo'yicha ilmiy mulohazalardan iborat.
Aristotelning «Ritorika»si uch kitobdan tashkil topgan. Asaming birinchi va ikkinchi kitoblari, asosan chiroyli so‘zlash, ishontirish uslublari haqidagi fikr va mulohazalardan iborat bo‘Isa, uchinchi kitobida nutq mantiqiga juda katta ahamiyat beriladi. Olimning fikricha, notiq tilidagi turli «qorishmalar», ya’ni so‘zlarning noto‘gri va noto'rin talaffuz qilinishi, jumlalaming mantiqan har xil tuzilishi so‘zlovchining katta xatosidir. Aristotel har bir jumlaning asosiy fikmi ifoda etishga qaratilishi, ravon va tinglovchi tushunadigan darajada sodda bo‘lishini talab etadi. U notiqning hissiyot bilan so'zlashi mulohaza yuritayotgan fikrning tinglovchi qalbiga tez yetishida muhim omil bo‘lishini alohida uqtiradi. Bundan tashqari, Aristotel notiqning auditoriyani o‘ziga jalb etishi uchun hazil- mutoyiba so‘zlar bilan lirik chekinish qilib, tinglovchilarni hayajonlantira bilishi zarurligini, agar turli ko‘rgazmali qurollardan foydalansa, har xil epitet, chog‘ishtirish va metofaralami qo‘llasa, nutqining ta’sirchanligi yanada oshishini, ammo keltirilgan misollar ko'payib ketib, tinglovchini zeriktirib qo‘ymasligi kerakligini ham ta’kidlaydi.
Arsitotel notiqlik san’atini egallashni 5 qismga bo‘lib o‘rgatadi:
Materialni kashf etish (har tomonlama tayyorlash).
Materialni joylashtirish shakli (rejasi).
Materialni eslab qolish (o‘zlashtirish).
Materialni socz yordamida to‘g‘ri aks ettirish.
Materialni to‘g‘ri talaffuz etish.
Aristotelning fikrlari hozirgi kunda ham o‘z qimmatini saqlab ke

3. NOTIQLIK SAN’ATINING ASOSIY