I-bap. Talap ha’m usinistin’ O’z-ara baylanislilig’inin’ teoriyaliq tiykarlari
Download 306.67 Kb.
|
MIKRO KURSOVOY
|
Usınıs kolemi Qs - ámeldegi waqıtta bazarda satıwshılar (óndiriwshiler) tárepinen ámeldegi baxalarda satıwǵa tayın tavar hám xızmetler kolemi, sanı. Olardıń kolemi turaqlı túrde islep shıǵarıw hám satıw kolemi menen birdey bo'lavermaydi.
Bir tárepten, eger bazar daǵı baxa satıwshılar tárepinen ózleriniń ǵárejetlerin oraw maqsetinde belgilenetuǵın bolsa, usınıs kolemi real óndiriske salıstırǵanda talay tómen boladı. Basqa tárepden, mámleket tárepinen qandayda bir-bir tavar yamasa ónimge ortatib qoyılǵan joqarı baxalar óndiriwshi firmalarda úlken qızıǵıwshılıq oyatıwı múmkin jáne bul arqalı usınıs asıp baradı, biraq, qarıydarlar hám satıwshılar hatti-háreketi arqalı belgilenetuǵın satıw kolemi salıstırǵanda tómen bolıwı múmkin. Usınıs bahası – ag’imdag’i waqıtta, ámeldegi orında, ámeldegi tovarǵa satıwshı tárepinen qoyılatuǵın minimal baha. Bazar kon'yunkturasini analizi nátiyjesinde usınıstı bazar hám individual usınısqa bolıw múmkin. Bazar usınısınıń kolemin bólek óndiriwshiler usınıslardı ámeldegi baxalar tiykarında qosıw arqalı anıqlaw múmkin. Bunda islep chiqruvchi tárepinen paydalaniletuǵın basqa faktorlar (resurslar baxası ) baxaları ózgermeytuǵın dep alınadı. Usınıs kólemi hám haqiyqatında da satilg’an tovarlar kólemi ortasında parq bar. Usınıs kólemi satıwshılardıń bazardaǵı háreketin ańlatsa, haqiyqatında da satılatuǵın tovarlar kólemin qarıydar hám satıwshılar birge anıqlaydı. Bahalar usınıstıń qáliplesiwinde sheshiwshi áhmiyetke iye boladı. Sebebi belgili mútajliklerdi qandırıw ushın adamlar miynet yaǵnıy islep shıǵarıw procesi arqalı turmıs ushın zárúrli zatlardi islep shıǵara baslaydı. Usınıs islep shıǵarılǵan hám arnawlı bir waqıtta bazarǵa belgili bahada satıw ushın qarıydarlarǵa usınıs etip atırǵan tovarlar hám xızmetler muǵdarı bolıp tabıladı. Tavardıń bahası menen usınıs muǵdarı ortasında tuwrı baylanıslılıqtı usınıs nızamı dep ataymız. Usınıs nızamıni’ mánisin tómendegishe anıqlama beriw múmkin. Baha tovar óndiriwshiler (satıwshılar ) ushın ónim birligine salıstırǵanda alınatuǵın dáramattı (pul tusimin) ańlatadı hám bahalardıń asıwı satıwshılardıń dáramatların asıradı. Sol sebepli qımbat bahalar satıwshılardı usınıs kólemin asırıwǵa xoshametlantirse, arzan bahalar usınıs kólemin kemeytiwge signal boladı. Bazarda usınıs nızamı ámel etedi. Usınıs nızamına muwapıq barlıq faktorlar teń bolǵan sharayatta usınıs bahanin' ózgeriwine qaray ózgeredi. Sonday eken, tavar bahasinin' ósiwi usınıstı ko'beytedi hám kerisinshe, tavar bahasinin’ tómenlewi usınılıp atırǵan tovarlar muǵdarın azaytadı. Usınıs nızamına muwapıq belgili tovarlar bahasinin’ artıwı menen óndiriwshiler payda alıw ushın usı tovarlar yamasa xızmetlerdi kóplegen jaratadı. Nátiyjede usınıs artadı. Tovarlar hám xızmetler muǵdarınıń ósiwi usınıstıń artıwına hám de talaptıń tómenlewi menen bahanin' da tómenlewine alıp keledi. Usınıs penen islep shıǵarıw qárejetleri ortasında tikkeley baylanıs bar. Firmanıń ónim islep shıǵarıw múmkinshilikleri islep shıǵarıw qárejetleri menen o’lshenedi. Resurslar bahasınıń asıwı islep shıǵarıw qárejetlerinde asırıp, usınıs kólemin qısqartadi. Mısalı, óndiriwshiniń qansha muǵdarda ónim satıwı onıń bahasınan tısqarı islep shıǵarıw qárejetlerine de(mıynet haqı, shiyki zat bahasına) baylanıslı. Usınıstıń kólemi – dep tovar islep shıǵarıwshı tárepinen bir birlik waqıt ishinde bazardaǵı bahaǵa hám basqa faktorlarǵa baylanıslı satıwǵa tayar bolǵan tovar hám xızmetlerdiń muǵdarına aytamız. Bul muǵdardıń hám onı anıqlawshı faktorlardıń arasındaǵı baylanıs usınıs funksiyası arqalı ańlatıladı. (4) bul jerde К -texnologiya; С -salıq hám dotasiyalar, (4) den, P dan basqa faktorlardı turaqlı dep alsaq bahanıń usınıs funksiyasına iye bolamız.
Bul funksiya da (2) funksiyaǵa uqsas úsh usılda ańlatıladı. Eń baslı ayırmashılıǵı usınıs sızıǵı oń tárepke iyiliwshilikke iye, yaǵnıy bahanıń joqarılawı nátiyjesinde usınıstıń muǵdarı kóbeyedi hám kerisinshe. Al analitikalıq túrde kórinisi: c, d – konstantalar. 2-súwret Máselen, 2 – súwrette baha den ge ósse usınıstıń kólemi den ge kóbeyedi. Eger (4) de P dan basqa faktorlar ózgermese usınıs kólemi usınıs sızıǵınıń boyı boyınsha ózgeredi al, baha ózgermesten basqa faktorlar ózgerse, usınıs sızıǵı ońǵa yamasa shepke parallel jılısadı. Máselen, islep shıǵarılǵan tovarlarǵa salınatuǵın salıqtıń muǵdarı kóbeyse, shepke, al jańa texnologiya óndiriske engizilse ońǵa qaray parallel jılısadı. Usınıs sızıǵınıń boyında jaylasqan kálegen tochka satıwshınıń belgili bir waqıt ishinde bahada muǵdardaǵı tovardı satıwǵa kayılshılıǵın ańlatadı. Usınıs bahası ; bul satıwshılardıń bazarda muǵdardaǵı tovarlardı bahada satıwǵa qayıl bolǵan minimal bahası. Bazar sisteması barlıq mámleketler ekonomikasına tán bolıp, ol óz sheńberin toxtawsiz keńeytirip baratır. Ekonomikalıq munasábetlerdi nátiyjeli shólkemlestiriw hám resurislardi aqılǵa say jaylastırıw aldınan insaniyat dıqqatın qaratip kelgen. Jámiyet iqtiyarindag’i islep shıǵarıw múmkinshilikleri, miynet resursları, tábiyıy baylıqlar, jer, yaǵnıy bul resurslar shegaralanǵan bolıp olardan paydalanıw, jaylastırıw aqılǵa say jantasıwdı talap etedi. Házirgi waqıtta bazar ekonomikası húkimranlıǵı resursların nátiyjeli bóliwlab jaylastırıw hám ekonomikalıq ósiwdi tezlestiriw, ónim sapasın jaqsılaw hám joqarı turmıs dárejesin taminlew imkaniyatın tuwdıradı. Bunday sistema miynetti xoshametlewdiń maqul usıllarınan keń paydalanıw hám jeke baylıqtı, milliy baylıqtıń artıp barıwın tezlestiredi. Bazardı tiykarınan talap hám usınıs, báseki, baha sıyaqlılar qáliplestiredi, tártipke salıp turadı. Talap hám usınıs nızamıń háreketi hám bazar ekonomikası rawajlanıwı insaniyat jámiyeti ushın júdá áhmiyetli bolǵan barlıq baylıqlardan paydalanıw nátiyjesin kóteriw hám insan mápine qaratıwda úlken múmkinshilikler jaratılıwmasın dizimnen ótkeriw múmkin. Bunda resurslardan tolıq paydalanıw, tábiyıy baylıqlar nátiyjesin kóteriw, jańa-jańa texnologiyalar sebepli jańa shiyki onim, materiallardı jaratıw júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Házirgi texnologiya tiykarınan kem qárejet, ásirese kem materiallıq sapalı islep shıǵarıwdı joqarı dárejege kótergen bolıp, bulardıń hámmesi bazar talabı nátiyjesi bolıp tabıladı. Óndiristiń talap tiykarında hár tárepleme hám keń kólemde taraqqiy eta alıwı insan turmish táriziniń joqarı dárejesin taminlab baradı. Talap hám usınıs nızamı tásirinde rawajlanıp atırǵan ekonomika ámeldegi múmkinshiliklerden insan mápi ushın eń nátiyjeli paydalanıw imkaniyatın tuwdıradı. Bazar ekonomikasınıń ústinligi de áwele usınıń menen belgilensa kerek. «Talap-usınıs» dep atalatuǵın tiykarǵı diagrammanı qaraymız. (3- súwret), yaǵnıy talap hám usınıs sızıqların bir grafikke jaylastıramız. Absissa kosheri berilgen waqıt ishinde talap hám usınıstıń muǵdarın, ordinata kósheri bir birlik tovar hám xızmetlerdıń bahasın ańlatadı. hám sızıqlarınıń kesilisiw tochkası ( E ) bazar teńsalmaqlılıǵı dep atalıp, onıń koordinataları hám saykes teń salmaqlılıq baha hám kólem delinedi. Teń salmaqlılıq jaǵdayında talap usınısqa teń bolıp, qarıydar hám satıwshı bahanıń ózgerisine kızıqpaydı. Sebebi baha bolsa defisit hám artıqsha usınıs bolmaydı. Bul teń salmaqlılıq analitikalıq túrde tómendegishe jazıladı. Bazar teńsalmaqlılıǵı jaǵdayı hámme waqıtta turaqlı bola bermeydi. Ayırım jaǵdaylarda qandayda bir sebeplerge baylanıslı bahalar ózgeredi, biraq bazarlarda teńsalmaqlılıqqa umtılıw tendensiyası boladı. Bunday tendensiyanı túsindiriw ushın bahalardı ózgertip kóreyik. Máselen bazardaǵı haqıyqıy baha teńsalmaqlılıq bahadan tómen bolsın, (4súwret). Bul jaǵdayda defisit payda bolıp bahanıń ósiwine alıp keledi. Al bolsa yaǵnıy usınıstıń talaptan zıyat muǵdarı bahanıń tómenlewine tásir jasaydı Nátiyjede tómendegi juwmaqqa kelemiz: 1 – den, bahanıń ósiwi usınıstıń kóbeyiwine yaǵnıy tovar islep shıǵarıwshılardıń bazarǵa kóp muǵdarda tovarlar alıp shıǵıwına: 2 – den, bahanıń tómenlewi talaptıń kúsheyiwine hám usınıstıń kemeyiwine alıp keledi. Eki jaǵdayda da satıwshı hám qarıydar bazar teńsalmaqlılıǵına umtıladı. Bunday usınıs hám talaplardıń terbelisleriniń marshrutı grafikalıq túrde órmekshi uyasına uqsas bolǵanlıǵı ushın bunı sáwlelendiretuǵın model órmekshi uyası yańlı dep ataladı. Biziń mısalımızda diń iymekligi den úlken bolsa órmekshi uyası teńsalmaqlılıq baha hám kólemge alıp keledi, egerde kerisinshe bolsa teńsalmaqlılıq uzaqlasadı. Sebebi bazar óziniń tábiyatı boyınsha hár qıylı hárekette bolǵanı ushın talap hám usınıstıń óz-ara bir-birine tásiri hámme waqıtta teń salmaqlılıqqa alıp kele bermeydi. Bazar ekonomikasına kirisiwde atap ótkenimizdey islep shıǵarıwshılar ónimdi talapqa sáykes belgileydi hám kerekli muǵdarda óndiriwge háreket jasaydı. Biraq qarıydarlardıń talabın birden qanaatlandırıw múmkin emes, sebebi kerekli muǵdardaǵı tovarlardı islep shıǵarıw ushın kosımsha óndirislik faktorlardı iske qosıw kerek. Ózgeriwshi bolǵan talapqa usınıstıń qáliplesiwin úyreniw ushın “dáwir” túsinigin qabıllaymız. Bir waqıttaǵı dáwir dep, egerde barlıq óndirislik faktorlar turaqlı bolsa aytamız. Qısqa múddetli dáwir dep ayırım faktorlar turaqlı (tiykarǵı kapital), ayırım faktorlar (islewshiler sanı, aylanıs kapitalı hám t.b.) ózgermeli bolsa, al uzaq múddetli dáwir dep barlıq faktorlar ózgermeli bolsa aytamız. Endi biz talaptıń ózgerisine atap ótilgen úsh múddette usınıstıń reaksiyasın úyrenemiz, yaǵnıy bazar teńsalmaqlılıǵınıń bir jaǵdaydan ekinshi jaǵdayǵa ótiwin qaraymız. Máselen, bazarda qandayda bir tovarǵa talap kúsheysin, yaǵnıy talap sızıǵı den ge jıljısın. (5-súwret) a) dáwirinde óndiris bul tovardı talapqa sáykes kóbeyte almaydı, sonıń ushın ordinata kósherine parallel jaylasadı hám basqa ge ósedi. b) Qısqa muddette tovardın kólemi az muǵdarda bolsa da kóbeyedi , al baha kerisinshe kemeye baslaydı . Sebebi óndiriwshi talapqa sáykes ózgermeli faktorlardı iske qosadı, bul usınıs sızıǵı jaǵdayǵa alıp keledi, al bazar teńsalmaqlıǵı den ge jılısadı. v) dáwirinde óndiriwshiler barlıq faktorlardı qarıydarlardıń talabın kanaatlandırıwǵa tolıq iske kosıw múmkinshiligine iye hám usınıs sızıǵı qóbirek iyilip, onıń shegi absissa kósherine parallel bolǵansha dawam etewi múmkin, sonda baha dáslepki ǵa, al usısın kólemi tovarǵa bolǵan talaptı tolıq qanaatlandırıwǵa alıp keledi. Solay etip múddetlerdiń uzayıwı teń salmaqlı bahalardıń azayıwına, usınıs kóleminiń kóbeyiwine alıp keledi. Arnawlı bir tavar bahası sharayatında usınısqa tómendegi faktorlar tásir etedi: Resurslar bahası. Tavar óndiriste materiallıq hám miynet resursları qollaniladi. Usınısqa tásir etiwshi bas faktor áne sol islep shıǵarıw nátiyjeleri bolıp tabıladı. Tavar islep shıǵarıw ushın materiallıq hám miynet resursları qanshellilik kem qárejet etilip, kem pul sarplansa, demek, isbilermenler belgilengen bahalardan sonsha kóp payda aladı. Sonday eken, bunday sharayatta bazarda usınıs ko’beyedi. Resurslardan ónimli paydalanıwda ilimiy-texnika rawajlanıwınıń ornı zárúrli bolıp tabıladı. Sol sebepten eń arzan hám miynet ónimliligi joqarı bolıwın támiyinleytuǵın resurslarınıń jaratılıwı usınıstıń artıwına alıp keledi. Sonday etip ilimiy-texnika rawajlanıwınıń ósiwi usınıs kóbeyiwiniń zárúrli tiykarı bolıp tabıladı. 2) Almastırıwshı hám óz-ara toldıriwshi tovarlar bahası dárejesi. Qarıydarlar satıp alınǵan tovarlar hám xızmetlerdiń ornın toldiriwshi tovarlar hám xızmetler tómen bahalarda usınıs etilse, aldınǵı usınılıp atırǵan tovarlar hám xızmetler azayadı. Sebebi tovarlar hám xızmetler ornın toltiriwshi arzanlaw tovarlar hám xızmetler payda bolıwı usınıstı ózgertiredi. 3) Belgili bazardıń monopoliya dárejesi. Básekide tovar islep shıǵarıwshılar sanı bazarda qanshelli kóp bolsa, tovarlardıń monopol bahası ornına talap hám usınıs nızamı tiykarında baha qáliplesedi. Eger tovar hám xızmetler kórsetiwshi óndiriwshiler arnawlı bir bazarda monopol poziciyasine iye bolsa, bahalardı óz qálew-tilekleri boyınsha kóteriwge hám de jańa tovar óndiriwshilerdi bazarǵa kiritpewge háreket etedi. Bazarda, monopoliya dárejesi qanshelli úlken hám uzaq dawam etse, bahalardı óz maqseti jolında belgileydi, talap ústinen “húkimranlıq” etiwge háreket etedi. 4) Resurslar iyesiniń miynet kólemi hám sarp etilip atırǵan kapital kólemi. Tayarlanǵan tovarlar hám xızmetlerde resurslar iyesiniń miynet kólemi hám de sarplanıp atırǵan kapital kólemleri qanshellilik joqarı bolsa, belgili muǵdarda monopol húkimranlıq júzege keledi. Resurslar bahasınıń asıwı tovar islep shıǵarıw kólemin azaytadı, usınıs qisqaradı. Sonday eken, resurslar iyesi sariplap atırǵan kapital kólemi menen miynet kólemi qanshelli joqarı bolsa, usınıs tábiy resurslarǵa bolǵan talapqa belgili tu’rde qısıw ótkiziwi múmkin. 5) Mámlekettiń ekonomikalıq siyasatı. Salıqlar hám olardıń túrleri hám de muǵdarları ; járdemler hám jeńillikler dárejesi; mámlekettiń bahalardı basqarıw dárejesi; miynet nızamshilig’i; tábiyattı qorǵaw ilajları dárejesi hám basqalar ; 6 ) Salıqlardıń artpaqtası tovarlar hám xızmetler qárejetlerdi ko'beytedi. Bul óz gezeginde, usınıstıń qısqarıwına alıp keledi. Salıqlar múmkinshiligi barınsha zárúrli bolıp, isbilermenlikti rawajlandırıwǵa jóneltirilse, álbette, usınıs ko'beyedi; 7) Ja’rdemler hám jeńillikler sistemasınıń ámel etiwi isbilermenliktiń rawajlanıwına, tayarlanıp atırǵan tovarlar hám xızmetlerdi arzan jaratılıwma hám sonday eken, usınıstıń ósiwine sebep boladı ; 8) Mámlekettiń bahalardı basqarıw sisteması hám siyasatı bar ekenligi. Ózbekstanda bahalar basqıshpa-basqısh erkinlestirilmekte. Mámleket óz ıqtıyarındaǵı islep shıǵarıw tiykarında eń zárúr tutınıw tovarların jaratıp, ayırım jeke kárxanalardıń monopol poziciyasine ıyelewine jol qoymaydi; 9 ) Miynet nızamshilig’i. Ózbekstandaǵı miynet nızamshilig’ida, jallanba miynetten paydalanıwshı isbilermenler kárxanalarında jo’nelgen miynetke to’lenetuǵın eń kem mıynet haqı hám miynet sharayatı mámleket kárxanasınan kem bolmawi belgilengen. 10 ) Eksport hám import. Mámlekettegi eksport hám import talap hám usınısqa úlken tásir etedi. eksport qanshelli ko'beyse, mámleket ishki bazarında usınıs qisqaradı. Import ko'beyse, jergilikli bazarda usınıstıń ósiwine sebep boladı. 11) Islep shıǵarıw texnologiyası. Jetilisken hám jańa texnologiya resurslar qımbatlasqan sharayatta da resursların tejewdi támiyinlep, qárejetlerdi azaytadı. Mısalı, metall baxası 10% astı, biraq jańa texnologiya metall sarpın 12% qısqartti, sonday eken, metall sariplaw ámelde 2% qisqaradı, bul qárejetti tómenletip, paydanı ko'beytkeni ushın usınıs artadı. 12) Tovar óndiriwshiler sanı. Óndiriwshiler qanshelli kóp bolsa, olar sonsheli kóp tovarlardı usınıs etedi, sebebi olar islep shıǵarıwdı keńeytirip, kóbirek dáramat alıwǵa umtıladı. Ulıwma alǵanda berilgen tovardıń bahasınıń ózgerisi nátiyjesinde talap hám usınıs funksiyalarınıń mánisleri ózgeredi. Sonıń menen birge funksiyalardaǵı faktorlardıń mánisi ózgerse funksiyalar da (ońǵa, shepke parallel jılısıw) ózgeriske ushıraydı. Solay etip, berilgen tovardıń bahası ózgerse talap funksiyasınıń da mánisi ózgeredi, grafikte bazar konyukturasınıń tochkası talap sızıǵı boylap jılısadı. Egerde ózgerisler talap faktorına tásir etetuǵın jaǵdayda bolsa, talap funksiyasınıń ózi ózgerip, grafikte talap sızıǵı ońǵa yamasa shepke jılısadı. Usılarǵa uqsas usınısta da joqarıdaǵıday jaǵdaylar júzege keledi: egerde berilgen tovardıń bahası ózgerse, usınıs funksiyasınıń da mánisi ózgeredi. rafikte bazar konyukturası tochkası usınıs sızıǵı boylap jılısadı. Egerde ózgerisler usınıs faktorlarına tásir etse, usınıs funksiyası ózgerip, sáykes usınıs sızıǵı ońǵa yamasa shepke jılısadı. Usınıstıń keri funksiyası boyınsha: usınıstıń muǵdarı ósse baha tómenleydi, sızıq tómenge jılısadı, al azaysa usınıs bahası joqarılaydı, usınıs sızıǵı joqarıǵa jılısadı.
2.1.Bazar ten’salmaqlilig’inin’ a’hmiyeti. Bazar ekonomikasında talap hám usınıs baha arqalı bir-biri menen baylanısadı. Olar júdá ózgeriwshen bolıp, buǵan tásir etiwshi faktorlar júdá kóp. Bazar ekonomikası talap hám usınıstıń uyqas keliwin talap etedi. Bunday uyqaslıq bazar ekonomikası rawajlanıwınıń talabınan kelip shıǵadı. Sebebi, olsiz ekonomikalıq ósiw ámelge aspaydı. Bazar daǵı haqıyqıy baha talap menen usınıstıń óz-ara háreketi sebepli júzege keledi. Talap hám usınıs muwapıq bolǵandaǵı baha teń salmaqlılıq baha dep ataladı. Talap hám usınıstıń bir-birine sáykes bolıwı bazar ekonomikasınıń eń zárúrli talabı bolıp tabıladı. Tek talap hám usınıs bir-birine uyqas kelgen sharayattaǵana aldı -satti turaqlı ámelge asadı. Talap hám usınıs muǵdarı, olardıń quramı tárepinen bir-birine muwapıq kelgen mine sol jaǵday bazar teń salmaqlılıqı bolıp tabıladı. Sol tiykarında ekonomikalıq ósiw júz beredi, islep shıǵarıw rawajlanadı, ekonomika barǵan sayin ósedi. Talap hám usınıs teń salmaqlılıqta bolıwı ushın bolǵan satıwshı hám qarıydarlar háreketi tórt qıylı ózgeriwdi óz ishine aladı : a) teń salmaqlılıqlasqan tovar muǵdarı hám bahasinin’ ósiwi talaptıń artıwın ańlatadı ; b) teń salmaqlılıqlasqan tovar muǵdarı hám bahasinin’ tómenlewi talaptıń tómenlewin kórsetedi; v) teń salmaqlılıqlasqan tovar muǵdarınıń kóbeyiwi hám bahasinin’ tómenlewi usınıstıń kóbeyiwin ańlatadı ; g) teń salmaqlılıqlasqan tovar muǵdarınıń azayıwı hám bahanin’ ko’beyiwi usınıstıń qısqarıwın ańlatadı. Muwapıqlıq teń salmaqlılıq baha arqalı júzege keledi. Bazar háreketiniń birlestiriwi, bir-birlerine túsinikli túrde bolıwı, bir-biri menen kelise alatuǵın dárejege jetkiziw talap hám usınıs teń salmaqlılıg’ınıń júzege keliwi sebepli ámelge asadı. Bunda xabarshı, kórsetqich rolin teń salmaqlılıq baha atqaradı. Talap hám usınıs túrlishe bolıwı menen birge baha, satıp alıw qábileti sıyaqlılardıń ózgeriwi, báseki jolı menen toxtawsiz ózgerip barıwı, tábiyiy hádiyse bolıp tabıladı. Lekin bazar daǵı dúgilisiw, munasábet sebepli talap hám usınıstıń muǵdarlıq tárepten baha boyınsha bir-birine teńligi, kelisiwi júz berip, bazar teń salmaqlılıqın támiyinleydi. Teń salmaqlılıqsız bazar normasız jaǵdayda boladı. Sonday eken, bazar teń salmaqlılıqı talap hám usınısın muǵdar hám quram tárepi boyınsha kelisiwinen ibarat bolıp, teń salmaqlılıq ushın bolǵan háreket turaqlılikga iye esaplanadı. Eger bul teń salmaqlılıq uzaq waqıt buzilib tursa, bazar óz ózgeshelikin joǵatıp baradı,ha’lsizlenedi, usınıń menen ulıwma ekonomikalıq jaǵdaydı jamanlastıradı. Talap hám usınıs tájiriybede kóbinese, bir-birlerine uyqas kelmeydi. Bul jaǵdaylarda bazar kúshlerine tásir kúshayadi, nátiyjede olar usınılıp atırǵan tovarlar hám xızmetler bahasin ózgertiredi. Bul óz gezeginde, talap hám usınıs koleminiń ózgeriwine sebep boladı. Egerde talap kólemi usınıs kóleminden joqarı bolsa, satıwshılar jaǵdaydan paydalanıp, tavar bahosini kóteriwge háreket etediler. Nátiyjede talap az-azdan pa’seye beredı. Sonday etip, bazar bahası -teń salmaqlılıqlı bahag’a teń bolmasa, satıwshılar hám qarıydarlar arnawlı bir sharayattaǵı bahani teń salmaqlılıq bahası tárep jóneltiredi. Qarıydar óz talaplarına muwapıq tavar yamasa xızmetler kólemin bazar bahası teń salmaqlılıq bahosiga muwapıq bolǵan sharayatta satıp aladı. Satıwshılar bolsa ózleri belgilegen tavardı yamasa xızmetti naǵız uzi jaǵdayda pullaydi.
2.2Talap ha’m usinis mexanizminin’ islewi. Erkin báseki sharayatında baha nızamı tiykarında talap hám usınıs muwapıqlıǵı ju’zege kelip, bazar bahası (teń salmaqlılıq bahası ) ámelge asadı. Bazar monopoliyalarınıń qáliplesiwi hám mámlekettiń ekonomikaǵa aralasıwı nátiyjesinde bazar monopoliyaları yamasa mámleket tárepinen bahalardıń belgileniwi júz beredı. Belgilengen baha teń salmaqlılıq bahası muǵdarınan tómen yamasa bálent bolıwı múmkin. 1. Bazar ekonomikasında satıwshılar hám qarıydarlar máplerin muwapıqlastırıwshı mexanizm ámeldegi bolıp, bul bazar bahasinda kórinetuǵın boladı. Buǵan tiykarınan óndiriwshiler ózleriniń islep shıǵarıw xızmetlerinde erkin hám de talapǵa muwapıq tavar islep shıǵarıw kólemin kóbeytiwi yamasa kemeytiwi múmkin. 2. Baha talap hám usınıs nızamı tiykarında ózgeredi. 3. Báseki ámeldegi bolıp, onıńsız bazardaǵı talap hám usınıs mexanizmi ámel etpeydi. 4. Eger talap hám usınıs muwapıqlıǵı ámelge aspasa, islep shig’ariwshi hám qarıydarlar jańa jaǵdayǵa iykemlesiw ushın háreket etedi. Nátiyjede jańa teń salmaqlılıq bahası hám bazar teń salmaqlılıqı qáliplesip, arnawlı bir jaǵdayǵa muwapıq jańa islep shıǵarıw kolemi júzege keledi. Talap hám usınıs túsinikleri analizi, bizge satıwshı hám qarıydarlar mápleri sáykes keliwin qarap shıǵıw imkaniyatın beredi. Sáykes keliw óz ańlatpasın teń salmaqlı baxada tabadı. Teń salmaqlı bahanı túsinip alıw ushın waqıt faktorı úlken áhmiyetke iye boladı. Sonıń sebepinen bazardaǵı bir momentli, qısqa dawirli hám uzaq dawirli teń salmaqlılıq jaǵdaydı parıqlaw zárúr. Bir momentli teń salmaqlılıq ushın usınıs etiletuǵın tovarlardıń ózgermeytuǵın yamasa turaqlı muǵdarına tán. Bul óndiristiń bazar jaǵdayına tez, bır jola iykemlese almawlig’i menen baylanıslı. Qısqa dawirli teń salmaqlılıqtı, islep shıǵarıw hám usınıstı waqtınsha ámel etiwshi faktorlardan paydalanıw tiykarında kóbeytiw múmkinshiligin talap etedi. Bunday waqtınsha faktorlarǵa jumıs waqtından tısqarı, dem alıw hám bayram kúnleri islew, jumıs smenasın kóbeytiwler kiredi. Uzaq dawirli teń salmaqlılıq ózgeriwi uzaq múddetli dáwirdegi faktorlardan paydalanıwdı talap etedi. Bunda islep shıǵarıwdı qayta qurallandırıw, jańalaw hám qosımsha quwatlardı payda etiw menen baylanıslı investitsiyalar haqqında gáp baradı. Bul dáwirde jańa kárxanalardı qurıw hám de usı bazarda jańa kárxanalardıń payda bolıwı da múmkin boladı. Qarıydardıń tovar bahalarınıń ózgeriwine sezilerli dárejesin anıqlawda bahalı mayısqaqlıq túsiniginen paydalanıladı. Ayırım ónimler bahasındaǵı onsha sezilerli bolmaǵan ózgerisler satıp alınatuǵın ónim muǵdarında úlken ózgerisler bolıwına alıp keliwi múmkin. Bunday ónimlerge talap salıstırǵanda mayısqaq dep ataladı. Basqa hár qıylı ónimler bahasındaǵı sezilerli ózgeris satıp alınǵan zat muǵdarında tek úlken bolmaǵan ózgerislerge alıp keliwi múmkin. Juwmaqlaw Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, talap hám usınıs nızamlarınıń kórinetuǵın bolıwı menen bazar júzege keledi jáne onıń tiykarǵı ámel qılıw mexanizmine aylanadı.Usınıs bahalardıń túrli dárejesinde qansha muǵdardaǵı ónimniń satıwǵa shıǵarıliwin kórsetedi. Bazar sisteması barlıq mámleketler ekonomikasına tán bolıp, ol óz sheńberin toxtawsiz keńeytirip baratır. Ekonomikalıq munasábetlerdi nátiyjeli shólkemlestiriw hám resurislarin aqılǵa say paydalaniw aldınnan insaniyat dıqqatın qaratip kelgen. Jámiyet iqtiyarindag'i islep shıǵarıw múmkinshilikleri, miynet resursları, tábiyıy baylıqlar, jer, yaǵnıy bul resurslar shegaralanǵan bolıp olardan paydalanıw, jaylastırıw aqılǵa say jantasıwdı talap etedi. Házirgi waqıtta bazar ekonomikası húkimranlıǵı resursların nátiyjeli boliwin hám ekonomikalıq ósiwdi tezlestiriw, ónim sapasın jaqsılaw hám joqarı turmıs dárejesin ta'minlew imkaniyatın tuwdıradı. Bunday sistema miynetti xoshametlewdiń maqul usıllarınan keń paydalanıw hám jeke baylıqtı, milliy baylıqtıń artıp barıwın tezlestiredi. Bazardı tiykarınan talap hám usınıs, báseki, baha sıyaqlılar qáliplestiredi, tártipke salıp turadı. Talap hám usınıs nızamıń háreketi hám bazar ekonomikası rawajlanıwı insaniyat jámiyeti ushın júdá áhmiyetli bolǵan barlıq baylıqlardan paydalanıw nátiyjesin kóteriw hám insan mápine qaratıwda úlken múmkinshilikler jaratılmasın dizimnen ótkeriw múmkin. Bunda resurslardan tolıq paydalanıw, tábiyıy baylıqlar nátiyjesin kóteriw, jańa-jańa texnologiyalar sebepli jańa shiyki onim, materiallardı jaratıw júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Házirgi texnologiya tiykarınan kem qárejet, ásirese kem materiallıq sapalı islep shıǵarıwdı joqarı dárejege kótergen bolıp, bulardıń hámmesi bazar talabı nátiyjesi bolıp tabıladı. Óndiristiń talap tiykarında hár tárepleme hám keń kólemde jawlap alıwı insan turmis táriziniń joqarı dárejesin ta’minlep beredı. Talap hám usınıs nızamı tásirinde rawajlanıp atırǵan ekonomika ámeldegi múmkinshiliklerden insan mápi ushın eń nátiyjeli paydalanıw imkaniyatın tuwdıradı. Bazar ekonomikasınıń ústinligi de áwele usınıń menen belgilense kerek. Paydalanilg’an a’debiyatlar Abulqosimov H va boshqalar. Iqtisodiy bilim asoslari. O‘quv qo‘llanma. T.: Akademiya, 2010.-304 b. B.T.Salimov, M.S.Yusupov, B.B.Salimov “Mikroiqtisodiyot” B.A.Salimov, A.B.Shakarov, Sh.Mustofoqulov “Mikroiqtisodiyot” E.Egamberdiev “Mikroiqtisodiyot” Pindayk Robert. “Mikroiqtisodiyot” inglis tilinen qisqartip awdarmalang’an. K.Ubaydullaev “Mikroekonomika” Download 306.67 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|