I-bap. Talap ha’m usinistin’ O’z-ara baylanislilig’inin’ teoriyaliq tiykarlari

Ha’kimshilik-buyrıqpazlıqqa tiykarlanǵan ekonomikalıq sistema - bazar ekonomikasına teris sistema bolıp, mámleket mulkshiligine tiykarlanadı, yaǵnıy barlıq qurallar mámleketke tiyisli boladı. Bul ekonomikanıń xarakterli tárepi, óndiristiń monopoliyalasiwi bolıp tabıladı. Bunıń nátiyjesinde ilimiy - texnikalıq rawajlanıw da toqtaydı.

Házirgi kúnde hesh qaysı mámleket bul úsh sistemadan birin ayqın ózinde kórinetuǵın etpegen. Kópshilik rawajlanǵan mámleketlerde joqarıdaǵı úsh sistemanıń elementlerin ózinde jámlegen aralas ekonomikanı tańlaydı. Aralas ekonomikada bazar ekonomikasına aktiv túrde mámlekettiń aralasıwı da qosıladı.

Sol orında bazardıń infratuzilmasi hám strukturası (quramı ) ni bólek kórsetiw kerek.

Bazar - tómendegi shárt-shárayatlardı támiyinleydi:

1. Ózgeriwshen sharayatlarǵa demde iykemlesiwge járdem beredi.

2. Bazar ekonomikası sharayatında pán hám texnika jetiskenliklerinen ónimli paydalanıwdı támiyinleydi.

3. Resursların nátiyjeli bóliwleydi.

4. Insanlardıń túrli mútajliklerin joqarı dárejede qandırıwdı jolǵa qóyadı.

Usınıń menen birge bazar mexanizmi jetilisken emes, onıń kemshilikleri de ámeldegi:

1. Bazar xalıq ushın social ximoyani;

2. Jumıs menen támiyinlew, turaqlı dáramattı ;

3. Turaqlı ekonomikalıq ósiwdi támiyinlamaydi, sebebi bazarda siklli rawajlanıw boladı, yaǵnıy ósiw, jonlanish, ekonomikalıq tómenlew, krizis, infilatsiya, jumıssızlıq jaǵdayları da boladı.

Bulardıń hámmesi ekonomikaǵa mámlekettiń aralasıwı kerekligini kórsetedi.
1.1. Talap túsinigi. Talap nızamı. Talap ózgeriwshen’ligi hám oǵan tásir etiwshi faktorlar.

Insanlar turmısında túrli mútajlikler payda boladı. Bular materiallıq, ruwxıy hám

social mútajlikler bolıp tabıladı. Mútajlikler jámiyet rawajlanıwınıń jemisi bolıp tabıladı. Mútajliklerdiń xarakteri, dúzilisi hám olardı támiyinlew usılları óndiriwshi kúshleriniń rawajlanıw dárejesi, pán-texnika rawajlanıwı, social basqarıw princpınıń qásiyetlerine baylanıslı. Mútajlikler ishinde materiallıq, ekonomikalıq mútajlikler zárúrli bolıp, olar islep shıǵarıw iskerligi menen bekkem baylanıslı bolıp, ol jaǵdayda islep shıǵarıw mútajlikleriniń qáliplesiwi hám rawajlanıwında tiykarǵı rol oynaydı. Insanlar mútajligi, olardıń tutınıwın qandırıw boyınsha talapǵa aylanadı. Bazar pul menen támiyinlenbegen mútajlikke áhmiyet bermeydi. Sonday eken, hár qanday tavarǵa yamasa xızmetke tuwılǵan mútajlik, álbette, satıp alıw quwatına ıyelewi kerek. Pul menen támiyinlengen mútajlik talapǵa aylanadı hám qarıydarlardıń ol yamasa bul tavardı satıp alıwǵa tayınlıǵın ańlatadı

Bazarda qarıydarlar ol yamasa bul tavarǵa talap penen, satıwshılar bolsa, tavar usınısı menen óz-ara ushrasadı.

Talap -bul, zárúr tovarlar hám xızmetler muǵdarı bolıp, tólewge uqıplı

mútajlik bolıp tabıladı. Talap tavardı satıp alıwǵa tayın qarıydar jaǵdayın kórinetuǵın etedi. Talap, eń áwele óz kólemine iye. Bazardıń bir tavarǵa bolǵan talap kólemi-bul qarıydarlardıń belgili bir dáwirde qandayda bir túrdegi tovarlardıń arnawlı bir muǵdarın satıp alıw qálewleri bolıp tabıladı. Talap kólemi usı ónim baxasina hám basqa tásirlerge de baylanıslı. Mısalı, qarıydar tabısı, talg’ami, basqa tovarlar baxaları hám basqalar.

Bazarda talap nızamı kórinetuǵın bolıp, ol tovardıń bazar bahası menen oǵan

bolǵan talap muǵdarı ortasındaǵı baylanıstıń keri baylanıslılıǵın ańlatadı. Egerde

belgili bir tavardıń bahası tómenlese, usı tovarǵa bolǵan talap artadı. Egerde,

tovardıń bahası ortsa, ol halda usı tovarǵa bolǵan talap azayadi. Demek,

tovardıń bahası hám oǵan talap muǵdarı ortasında keri munasábet

bar bolıp tabıladı.

Talap nızamı tómendegi úsh sharayatta ámel etpeydi. Mısalı, áwele,

tovarlar bahalarınıń ósiwi kutiliwi munasábeti menen talaptıń oǵada kusheytiwi

sharayatında ; ekinshiden, puldi jaylastırıw maqsetinde qimbatbaha altın,

áyyemgivariat sıyaqlı siyrek ushırasatuǵın tovarlarǵa munasábette; úshinshiden, talaptıń bir tavardan ekinshi sapalı tavarǵa kusheytiwi sharayatında, talaptıń aldınǵı arnawlı bir bir túrdegi, belgili sapalı hám bahali tavardan jáne de sapalılaw hám qımbatlaw tavarǵa kusheytiwi bolıp tabıladı. Talap nızamı birinshi márte frantsuz alımı Kurno tárepinen kórsetilgen. Alım baha hám talap munasábetlerin matematikalıq usılda sheshiwge háreket etip, talap nızamı baha wazıypasınıń bólekan ańlatılıwın, talaptıń azayıw procesin, yaǵnıy baha eliriwi menen talap tómenlewin kórsetip bergen edi. Bunday pikirde jan bar hám baha eliriwi menen talap azayıp, tovarlardı satıp alıw ushın umtılıw azayiwi júz beriwi belgili zat. Talaptıń bahag’a baylanıslılıǵı hám oǵan qaray ózgeriwi talap nızamınıń

mazmunın ańlatadı. Ulıwma, aytqanda, talap etiletuǵın tovarlar menen baha

ortasındaǵı baylanıslılıq talap nızamı tásirinde júz beredi. Óz gezeginde, talap bahag’a tásir ótkeredi, yaǵnıy talaptıń kóbeyiwi bahani kóteredi hám kerisinshe, talaptıń tómenlewi bahani paseytedi. Sebebi olsiz bazar teń salmaqlılıqı júzege kelmeydi. Talap qarıydar -qarıydardıń bazar daǵı háreketin ańlatpası bolǵanı sebepli tutınıwdıń reallashuvi talap nızamı tásirine baylanıslı. Sebebi, bunda

qarıydardıń tabısı, diydi, qálewi ámelge asıwı kerek. Haqıyqatlıqtan da talap o'ser eken, qarıydar kóbirek tovar satıp alıw, kóbirek xızmetlerden paydalanıw múmkinshiligine iye boladı. Buǵan orınbasatug’in tovarlar satıp alınǵan zatı da tásir kórsetedi. Bunnan tısqarı qarıydar bazarda tovar yamasa xızmet satıp alıp atırǵanda usı tovardıń oǵan qanshelik payda yamasa payda keltiriwin esapqa alıp satıp alınǵan zat etedi. Tavardı paydalanıwda qarıydardin’ qanig’iwi bolıp tabıladi.

Talaptıń ózgeriwine tómendegi faktorlar tásir kórsetedi:

1) Qarıydarlar qálewi. Xalıqtıń milliy úrp-ádetleri, dástúrleri,

jasap atırǵan mákanınıń tábiy ıqlım sharayatı, mádeniyat dárejesi hám olar menen

baylanıslı qarıydarlar qálewi, arnawlı bir sharayattaǵı tawıq hám bódeneden basqa quslardıń máka’ni tásiri talaptı ju’zege keltiredi. Kiyim tayarlanıp atırǵan shiyki onimniń ózgeriwi, tigilip atirg’an kiyim texnologiyası, modeliniń ózgeriwi sıyaqlılar tásirinde belgili bir tavarlarǵa talap ózgeredi. Nátiyjede, jańa túrdegi tovarlarǵa talap kúsheyedi;

2) Xalıq quramındaǵı ózgerisler. Xalıq quramı ayriqsha talaptı

qáliplestiredi. Házirgi Ózbekstanda xalıq quramında 15 jasqa shekem balalar úlken

salmaqqa iye. Eger ǵarrılar ko'paysa, meditsina xızmeti sıyaqlı tavarlarǵa

talap ósedi. Bul halda aldınǵı, jaslar úlesi kóp bolǵan sharayattaǵı talap,

álbette, ózgeredi;

3) Xalıq pul dáramatlarınıń ózgeriwi. Xalıq pul dáramatlarınıń ósiwi

tavarlarǵa muǵdarlıq talaplardıń kóbeyiwine g’ana alıp kelmey, mebel televizor, úskeneleri hám texnikası hám de joqarı sapalı azıq-túliklerge bolǵan

talaptı kúsheyedı. Eger xalıq pul dáramatlarınıń ózgeriwi tiykarında tutınıw

dúzilisinde ózgeris bolıp, olar jumıs haqlarining 14% ten kóp bólegine azıq-túlik

satıp alınǵan zat etilse, ol halda arzan azıq-túliklerge talap kúsheyip, sapalı úy zatlari tavarlarına talap pasayedi. Bul mámleket bolsa jarlı dep tán alıw etiledi;

4) Almastırıwshı tovarlar bahasinin’ ózgeriwi. Mısalı, sarimay

bahasinin’ ózgeriwi margarinnin’ bahasinin’ ózgeriwine alıp keledi. Sarimay

bahasinin’ ósiwi onı almastırıwshı margaringa bolǵan talaptıń kóbeyiwine

alıp keledi.

5) Bir birin tolıqtiriwshi tovarlar bahasinin’ ózgeriwi. Bazarda benzin

bahasinin’ artiwi avtomobillerge bolǵan talaptı qısqarıwına yamasa kemrek

benzin tutınıw etiwshi avtomobillerge talaptı artıwına alıp keledi. Yamasa Fotoplyonka baxasınıń ósiwi onı isletiw ushın zárúr tolıqlawısh

fotoapparatlarǵa bolǵan talaptı belgili dárejede azayıwına alıp keledi;

6 ) Bazar kólemleri. Bazarlar óz kólemine qaray jergilikli,

regional, milliy hám jáhán bazarlarına bólinedi. Bazar kólemleri qanshellilik

úlken bolsa, belgili tovarlarǵa bolǵan talap sonshelli ósedi, talap da óz

gezeginde óz kólemin kúshaytadı ;

7) Puldin’ qadirsizleniwinin’ kutiliwi boyınsha ga’pler insanlar

ortasında belgili tovarlarǵa talaptı kúshaytedı. Ótiw dáwirinde talap kólemin

anıqlaw hám ol tuwrısında belgili bir esap -kitaplar qılıw júdá quramalı hám

qıyın esaplanadı.

8) Reklama da talap dárejesine tásir etedi. Radio, televidenie,

baspasóz degi reklamalar hám de tovardıń joqarı sapalı hám qarıydardı qosıwshı

formada oralıwı, hám de onıń arnawlı bir abzallıqları hám

qay jerde satılıwı sıyaqlı informaciyalar usı tovarǵa talaptı kúsheytedı.

Talaptıń dúzilisi joqarıdaǵı faktorlardan tısqarı taǵı bir neshe sebeplerge

da baylanıslı boladı. Ótiw dáwiri ekonomikasında talaptıń dúzilisi quramalı

bolıp, onı tolıq anıqlaw júdá qıyın esaplanadı. Jetispewshilik, puldin’ qa’dirsizleniwi dárejesiniń joqarılıǵı nátiyjesinde xalıq múmkinshiligi barınsha óz qarjların, kóbinese, azıq-túlik rezervlarini toplaw ushın sarplaydi. Nátiyjede, talap

dúzilisi ápiwayılasadı. Talaptı ózgertiw ushın tekǵana bahaǵa emes, bálkim dáramatqa da itibar beriw kerek. Dáramat kem bolsa talap qisqaradı, bazar tarayip, islep shıǵarıw o'spey qaladı, nátiyjede isbilermenler payda ala almaydi. Ekonomikanıń ósiw shárti dáramattı kóbeytiw bolıp tabıladı. Sonlıqtan, isbilermenler jumısshı hám xizmetkerlerdi jaqsı dáramat menen támiyinleydi, olardıń jumısı juredi.

Aldıńǵı, rawajlanǵan bazar ekonomikası sharayatında bolsa talap, tiykarınan, sapalı azıq-túlikler hám basqa ónimlerge ósip baratir.

Házirgi ekonomikalıq teoriya izertlewler hám analizlew júrgizgende az

bolsa da logikalıq qáteliklerdi boldırmaw ushın matematikalıq apparattı,

tiykarınan ekonomikalıq ózgeriwshilerdiń óz-ara baylanısın súwretlew ushın

ekonomikalıq modellerdi paydalanadı. Ádette, bunday baylanıslar funksiya

túrinde ańlatıladı. Bir ózgeriwshili funksiya (f) dep, egerde A kópliginiń hár bir

X sanına V kópliginiń birden-bir U sanı sáykes kelse aytamız. Bul baylanıs

u=f(x) dep belgilenip, bul jerde X- baylanıssız ózgeriwshi (yamasa argument),

U-ózgeriwshi muǵdardı baylanıslı ózgeriwshi dep ataymız.

Baylanıssız (máselen baha) hám baylanıslı (máselen talap) ózgeriwshiler

arasındaǵı funksional baylanıslardı tablisalı hám grafikalıq usıllarda súwretlew

múmkin. Egerde baylanıssız ózgeriwshiler bir neshshe bolsa funksiyanıń

kórinisi:

Ekonomikada kóbinese ózgeriwshilerdi teris emes dep qabıl etemiz:

Bir ózgeriwshiniń tásiri basqa ózgeriwshilerdiń mánisi ózgermes dep

qabıllap úyreniw múmkin.

Talap dep qarıydardıń ózinde bar bolǵan ǵárejetine qanaatlanatuǵınday

dárejede kerek tovar hám xızmetlerge zárúrligine aytamız. Bunın ushın onıń

tilegi orınlanatuǵınday muǵdardaǵı hám assortimenttegi tovar hám xızmetler

bazarǵa shıǵıwı kerek. Talaptıń muǵdarı tovar hám xızmetlerdiń bahalarına , bularǵa mútáj bolǵan qarıydardıń dáramatına (I), olardıń tovar hám xızmetlerdiń sapasınıń házirgi dáwirdegi talap dárejesine sáykes keletuǵınlıǵı (T), sosiallıq jaǵdayǵa (Y) hám t.b. ushırasıwı múmkin bolǵan (F) faktorlarǵa baylanıslı hám atalǵan faktorlardıń tek birewiniń ózgerisi talaptıń ózgerisine alıp keledi. Bir birlik waqıt ishinde i tovarına bolǵan talaptıń muǵdarı Q(Di) tómendegi talap funksiyası arqalı anıqlanadı.

Egerde berilgen X-tovardıń bahası (R) dan basqa faktorlardı turaqlı dep

alsaq, bahaǵa baylanıslı talap funksiyasın alamız:

(2)

Bul funksiya tómendegi úsh usıldıń birewi menen beriliwi múmkin:

1. 
   tablicalı usıl
   

R			…
Q			…

Bul jerde hám tovardıń bahaları hám sáykes talaptıń

empirikalıq mánisleri.

b) analitikalıq usıl. Baha hám talap arasındaǵı baylanıs

(3)

(bunda a, b konstantalar) sızıǵı arqalı beriliwi múmkin, yamasa empirikalıq

mánisleri berilse, baylanıstı analitikalıq túrge regressiyalıq metod járdeminde

keltiriw múmkin.

v) grafikalıq usıl. Bul usıl mikroekonomikada eń kóp qollanatuǵın hám

baylanıslardı kóz aldımızǵa ańsat keltire alatuǵın usıl bolıp esaplanadı. (2)

funksiya talaptıń ulıwma nızamın ańlatadı: baha qansha tómen bolsa, talap

sonsha joqarı hám kerisinshe. Grafikalıq túrde bul nızam keri iyiliwge iye hám

Di sızıǵı arqalı súwretlenedi. (1-súwret). Bunıń járdeminde bahanıń ózgerisine

tutınıwshınıń juwap reaksiyasın úyreniwge boladı. Máselen: baha den ge

ózgerse, yaǵnıy ∆P muǵdarǵa qımbatlasa, talaptıń kólemi den ge,

yamasa ∆Q ǵa azayadı. Egerde bahadan basqa faktorlar ózgermese háreket tek

ǵana bir talap sızıǵınıń ústinde jıljıydı, yaǵnıy (1-súwret).

Talap sızıǵınıń ornı hám forması faktorlardıń ózgerisine sáykes hár qıylı

bolıwı múmkin. Egerde (1) de baha ózgermey basqa faktorlar ózgerse, talap

sızıǵı onǵa yamasa shepke parallel jılısadı. Máselen tutınıwshınıń dáramatı (1) kóbeyse talaptıń joqarılawına alıp keledi, bunıń nátiyjesinde talap sızıǵı parallel túrde onǵa ge jılısadı. (2) funksiyaǵa keri funksiya

qarıydardıń bir-birlik tovarǵa kelisim beretuǵın maksimal bahasın ańlatadı, basqasha aytqanda, bul bir-birlik tovardıń aqshalay ańlatılǵan shekli paydalılıǵınıń muǵdarı. Egerde puldıń paydalılıǵı ózgermese, bir birlik tovardıń shekli paydalılıǵına tuwrı proporsional boladı.

Talaptıń ulıwma nızamı barlıq tovarlar ushın orınlı bola bermeydı. Máselen:

kúndelikli turmısqa kerekli bolǵan tovarlardıń bahası qımbatlasa da, hátteki

sapası tómen bolsa da, olarǵa bolǵan talap azaymaydı. Sonday-aq ayırım

tovarlarǵa bolǵan talap, bulardı almastıra alatuǵın yamasa tolıqtıratuǵın

tovarlardıń bahasına baylanıslı boladı.

1.3. Usınıs túsinigi. Usınıs nızamı. Usınıs ózgeriwshenligi hám oǵan

tásir etiwshi faktorlar.

Egerde bazardaǵı ekonomikalıq jaǵdaydı xarakteristikalaytuǵın usınıs kórip chiqilmasa, bazar mexanizminiń analizi bir tárepleme bolıp qaladı. Bazar daǵı talap qarıydarlar tárepinen úyrenilgen bolsa, usınıs satıwshılar tárepinen uyreniledi. Áne sonda, bazar mexanizmi tolıq analiz etiledi hám unamlı nátiyjelerge eriwiladi.

Talaptı qandırıw ushın zárúr bulgan taǵı bir ekonomikalıq kategoriya - usınıs bolıp tabıladı. Talap bar orında usınıs ta payda bola baslaydı. Usınıs belgili waqıt aralıǵinda, túrli bahalarda islep shıǵariwshilardın’ (satıwshılardıń) belgili bir muǵdardaǵı tovarlar hám xızmetlerdi satıwǵa bolǵan qálewi hám múmkinshiliklerin sáwlelendiredi.

Usınıs - ámeldegi waqıtta bazarda ámeldegi hám satıwshılar (óndiriwshiler) tárepinen ámeldegi baxalarda satıwǵa tayın tavar hám xızmetler jıyındısı bolıp tabıladı.