I-бўлим. ИҚтисодий ривожланишнинг умумий муаммолари. 1- мавзу: ИҚтисодиёт назарияси фанининг предмети ва услуби

нима ишлаб чиқариш керак?
қанча ишлаб чиқариш керак?
қандай қилиб ишлаб чиқариш керак?
ким учун ишлаб чиқариш керак? каби муаммоларни ечиш учун назарий асос, фаолият учун амалий хулосалар ишлаб чиқиш;
-иқтисодий назариядаги алоҳида йўналишлар, оқимларнинг ижобий томонлари, таклифларини синтез қилиш;
-жаҳон тажрибаси ва миллий иқтисодиётнинг ижобий-салбий томонларини ўрганиш ва улар асосида назарий хулосалар чиқариш.
Иқтисодиёт назарияси ижтимоий фан бўлиб, ресурсларнинг чекланганлиги ва эҳтиёжларни юксалиб бориши шароитида самарали хўжалик юритиш қонунлари ва иқтисодий фаолият муаммолариии ўрганади.
Иқтисодиёт назарияси кишилар фаолиятиии ўрганар экан, тадқиқот асосида хулосалар чиқарилади. Унинг амалий фаолияти шундаки, чиқарилган хулосалар олдиндан кўриш имкониятини беради.
Ж. М. Кейнс «Иқтисодий назария бевосита хўжалик юритиш сиёсатида қўлланиладиган тайёр тавсиялар йиғиндиси эмас. У таълимотдан ҳам кўра кўпроқ усул, интеллектуал инструмент, фикрлаш техникаси бўлиб, уни эгаллаган кишига тўғри хулоса чиқаришга ёрдам беради», деган.
Тўғри хулоса чиқариш бу келажакдаги фаолият йўналишини тўғри белгилаш дегани. Иқтисодиёт назарияси иқтисодий сиёсатнинг асосини ташкил этади.
Иқтисодиёт назарияси жамият ривожланиши жараёнида иқтисодий фаолият натижасида келиб чиққан муаммоларни назарий жиҳатдан изоҳлаб жавоб топишга қаратилган бўлиб, келажакда қандай ўзгаришлар бўлиши мумкинлигини олдиндан прогноз қилади, йўналишларини кўрсатади.
Иқтисодий сиёсат - бу давлатнинг ишлаб чиқариш, тақсимот, истеъмол соҳасидаги аниқ мақсадга қаратилган чора-тадбирлар тизими. Одатда, иқтисодий сиёсат умумий бўлиб, у қатор йўналишлар асосида олиб борилади. Масалан, пул-кредит сиёсати, амортизация сиёсати, молия сиёсати, социал сиёсат ва ҳоказо: У жамиятнинг барча социал гуруҳлари манфаатини ҳисобга олиб, миллий иқтисодиётни мустаҳкамлашга қаратилган бўлади.
Агарда жамиятнинг бош мақсади аҳоли фаровонлигини таъминлаш, турмуш даражасини юксалтириш бўлса, унга эришиш учун қатор иқтисодий муаммоларни ҳал этиш, мақсадларни амалга ошириш керак.
Жамият томонидан амалга оширилиши зарур, кўпчилик томонидан кенг эътироф этилган қуйидаги иқтисодий мақсадлар мавжуд.
1. Иқтисодий ўсиш. Иложи борича кўпроқ ва яхши сифатлироқ товар ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш суръатларининг ўсишини таъминлаш.
2. Тўла бандлик. Меҳнатга лаёқатли хар бир ишлашни хоҳлаган киши иш билан таъминланиши керак.
3. Иқтисодий самарадорлик. Мавжуд чекланган ресурсларни минимал даражада сарфлаб, максимал натижага эришиш.
4. Нархлар барқарорлигини таъминлаш. Нархларнинг ҳаддан ташқари кўтарилиб (инфляция) ёки тушиб (дефляция) кетишига йўл қўймаслик.
5. Иқтисодий эркинлик. Бошқарувчилар, тадбиркорлар, ишчилар, истеъмолчилар ўз иқтисодий фаолиятларида катта эркинликка эга бўлишлари керак.
6. Даромадни адолатли тақсимлаш. Баъзилар бойликка «чўмилганда» бошқалар ҳаддан зиёд қашшоқ бўлмаслиги керак.
7. Ижтимоий таъминот. Меҳнатга лаёқатсиз касалларни, қариларни ва бошқаларнинг қарамоғида бўлганларни ҳаёт кечиришини таъминлаш.
8. Савдо баланси. Халқаро савдо ва халқаро молиявий битимларнинг оқилона балансига эга бўлиш.
Иқтисодий қонун деганда нимани тушунамиз, деган саволга жавоб бериш учун аввало қонунга берилган фалсафий татрифни эслаймиз.
«+онун - шу ҳодиса ёки жараёнга хос ички, муҳим, зарурий, сабаб-оқибатли, доимий, умумий, сифат ва миқдор боғланишини ифодаловчи, барқарор такрорланувчи ҳодисадир».
Шу таърифдан фойдаланиб иқтисодий қонунларни қуйидагича ифодалаш мумкин:
Иқтисодий қонунлар - иқтисодий ҳодиса ва жараёнлар ўртасидаги муҳим, барқарор такрорланувчи, иқтисодий заруратни тақозо этувчи сабаб-оқибат, сифат ва миқдор боғланишлари, алоқаларидир. Иқтисодий қонунлар айрим кишиларнинг хоҳиш-иродасидан қатъий назар амал қилади. Бу жиҳатдан иқтисодий қонунлар табиат қонунларига ўхшаб кетади. Лекин иқтисодий қонунларни табиат қонунларидан фарқлай билиш керак. Улар ўртасида муҳим ва принципиал фарқлар мавжуд:
1. Табиат қонунлари - бу табиатга хос қонунлар, улар табиат учун ҳам, жамият учун ҳам умумий. Иқтисодий қонунлар эса жамият ижтимоий ҳаётининг ривожланиши, инсонларнинг хўжалик фаолияти қонунларидир.
2. Табиат қонунлари абадий, иқтисодий қонунлар эса тарихий характерга эга.
3. Табиат қонунларини очиш, билиб олиш, ўрганиш, улардан фойдаланиш нисбатан анча текис, силлиқ юз беради, ҳамда табиат қонунларининг инсон томонидан бузилиши оқибатлари тезда юзага чиқади. Иқтисодий қонунлар эса бу жиҳатдан аксинча. Сабаби инсоннинг ўзи мураккаб, ундан ташқари, ҳар бир инсон ўз индивидуал ҳамда гурухий эҳтиёжи, манфаати билан майдонга чиқади. Натижада иқтисодий қонунлар «умри тугаб бораётган» жамият кучларининг қаршилигига дуч келади. Иқтисодий қонунларнинг инсон фаолияти орқали бузилишини илғаш қийин. У маълум вақт ўтгандан кейингина юзага чиқади.
Сиёсий иқтисод классиклари иқтисодий қонунларни объективлигини эътироф этган бўлсалар, маржинализм мактаби намояндалари, аксинча, инсоннинг иқтисодий жараёнларда иштирокининг субъектив жиҳатларига кўпроқ аҳамият берадилар. Ҳар бир инсон бирон иқтисодий фаолиятга киришар экан, ўз эҳтиёжларини қондириш нуқтаи назаридан нима қилиши, қандай йўл тутиши кераклигини «ақл тарозиси»да тортади. Албатта, бу ерда одамларнинг психологияси катта роль ўйнайди. Агарда инсон умрининг ярмидан кўпи хўжалик юритиш фаолияти билан ўтар экан, унда албатта иқтисодий психология шаклланади. Иқтисодий психологияга иқтисодий фикрлаш, хўжалик юритиш сабаблари ва инсонларнинг ишлаб чиқариш, тақсимот, айирбошлаш ва истеъмолда қатнашувининг сабаби бўлган иқтисодий манфаатлар киради.
Иқтисодий қонунларнинг ҳар хил гуруҳлари ва турлари мавжуд бўлиб, улар биргаликда жамият тараққиёти иқтисодий қонунлари тизимини ташкил этади. Улар қуйидаги гуруҳларга бўлинади:
Махсус иқтисодий қонунлар - бу муайян социал-иқтисодий тизим доирасида амал қилади. Улар аниқ тарихий хўжалик шаклининг ривожланиш қонунларидир. Масалан, қулдорлик, крепостнойлик, «социалистик» тақсимот қонуни ва бошқалар.
Алоҳида ёки даврий-оралиқ қонунлар. Буларга амал қилиш шароити сақланган тарихий даврларга хос бўлган қонунлар киради. Бу қонунлар махсус тизимларга алоқаси бўлмаган ҳолда турли социал-иқтисодий тизимларни бирлаштириб, боғлаб турувчи муносабатларга хосдир. Масалан, бозор иқтисодиётига хос қонунлар том маъноси билан шу гуруҳга киради.
Умумиқтисодий қонунлар. Бу - жамият тараққиётининг барча босқичларида, иқтисодиётни аниқ ижтимоий шаклидан қатъий назар амал қилувчи қонунлардир. Улар одатда, жамиятнинг олға қараб ривожланиш жараёнини ифодадайди. Масалан, эҳтиёжларнинг юксалиб бориши қонуни, вақтни тежаш, ижтимоий меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви ва бошқалар.
Иқтисодиётда турли ҳодисалар, жараёнлар, улар ўртасидаги алоқалар ўрганилаётганда маълум мантиқий тушунчалар-категорияларга таянилади.
Иқтисодий категорияларни иқтисодий қонунлардан фарқ қилиш зарур.
Жамият иқтисодий ҳаётининг энг муҳим томонларини ифодаловчи назарий (мантиқий) тушунчалар иқтисодий категориялар деб аталади. Улар реал иқтисодий воқеъликнинг илмий ифодасидир. Масалан, талаб ва таклиф, бозор, кредит ва ҳоказолар.
Иқтисодий категориялар иқтисодий қонунларга ўхшаш махсус алоҳида (даврий-оралиқ) умумий категорияларга бўлиниб, айримлари иқтисодий тараққиётнинг муайян тарихий босқичига хос бўлса, айримлари узоқ тарихий даврга хос, бошқалари барча босқичларга хос.
Иқтисодий муносабатлар ривожланиб боради, бир муносабат ўрнига бошқаси келади. Бошқа бир муносабат тубдан янгиланмасада, у бойиб боради, унинг янги қирралари пайдо бўлади. Шу сабабли иқтисодий назарияда янги категориялар пайдо бўлади. +ўлланилаётган категорияларнинг мазмуни кенгаяди. Масалан, диверсификация, инфраструктура, интеграция ва ҳоказо.
Назарий категория ва қонунларни улар қайси гуруҳга киришидан қатъий назар яхлитликда олиб ўрганади, Катетория ва қонунлар тизими иқтисодиётга хос бўлган барча бир-бирини тақозо этувчи, бир-бири билан боғлиқ қонунлар ва категориялар мажмуасидир.
Лекин иқтисодиёт назарияси фақат иқтисодий фанлар билан эмас, балки бошқа ижтимоий ва табиий фанлар билан ҳам боғлиқ.
Иқтисодий фанларни шартли равишда икки гуруҳга: умумиқтисодий фанлар, яъни иқтисодиётни яхлит ўрганувчи фанлар ҳамда хусусий иқтисодий фанлар, яъни иқтисодиётнинг у ёки бу соҳасини ўрганувчи фанларга бўлиш мумкин. Иқтисодиёт назарияси биринчи гуруҳга киради. Номи ҳам кўрсатиб турибдики, иқтисодиётга назарий жиҳатдан ёндошади, унга хос қонун-қоидаларни ўрганади. Назария шу фаннинг танҳо ўзида кўрилади, лекин бу у монопол мавқега эга дегани эмас. Бошқа фанлар ҳам назарий ёндошади, лекин хусусий иқтисодий фанларда назария ҳодисаларнинг фақат айрим хусусий жиҳатларига тегишли, уларда назария бош масала эмас.
Иқтисодиёт назарияси иқтисодий фаолият қаерда, қандай ижтимоий шаклда, қандай миқёсда ва қандай шиддат билан юз беришидан қатьий назар, унга хос бўлган жамики алоқа, боғланишларни, уларга хос қонун-қоидаларни ўрганади. Унинг бошқа иқтисодий фанлардан фарқи ҳам ана шунда.
Иқтисодиёт назарияси билан боғлиқ қатор иқтисодий фанлар орасида алоҳида эътиборга сазовор фан бу статистика. Давлат муассасалари, ташкилотлар, тадбиркорлар, корхоналар ниҳоятда катта ҳажмда иқтисодий ахборот берадилар. Иқтисодиёт назарияси бу ахборотларсиз, йиғилган маълумотларни пухта, синчиклаб статистик таҳлил қилмай туриб, реалликни ифодалай олмайди.
Жуда кўплаб эҳтимоллар назарияси ва статистикада қўлланиладиган математик услублар айнан иқтисодиёт соҳасида тобора кенг қўлланилмоқда. Айниқса, иқтисодиёт назариясининг мураккаб бўлимларида математиканинг аҳамияти катта.
Асосий иқтисодий қонун-қоидаларни муваффақиятли ўрганишда мантиқий фикрлаш муҳим ўрин тутади. Иқтисодиёт назарияси тавсияларини амалиётга муваффақиятли қўллаш учун эмпирик (ҳаёт тажрибасидан олинган) маълумотларни аниқ баҳолаш зарур.
Иқтисодиёт назарияси бошқа фанлар, айниқса хусусий иқтисодий фанлар ҳисобига назарий жиҳатдан бойиса, ўз навбатида бошқа иқтисодий фанларга методологик асос бўлиб хизмат қилади.
Иқтисодиёт назарияси фанини ўрганишда илмий тадқиқотнинг турли услубларидан фойдаланилади. Уларни умумий ёки фалсафий, умуммиллий (тарихий, мантиқий, математик ва ҳоказолар), махсус (ҳар бир фаннинг ўзини татбиқ этадиган) услубларга бўлиш мумкин.
Умумий услуб бир-бирига қарама-қарши бўлган икки фалсафий услуб - метафизика ва диалектикадан иборат.
Метафизика, ҳодиса, воқеаларни алоҳида ўзгармас, тинч ҳолатида ўрганади. Иқтисодиётни ўрганишда метафизик ёндашув тизимнинг бирон-бир томонини ёки хўжалик муносабатларининг ички тузилишини, уларнинг ўзгаришини ҳисобга олмаган ҳолда ўрганиш талаб этилганда тадқиқ қилинади.
Масалан, Америка сиёсий иқтисод мактабининг асосчиси Ж.Кларк ўзининг, «Бойликнинг тақсимланиши» китобида техника, технология, ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва жамият даромадларини тақсимлашни статик (ўзгармаган) ва динамик (прогрессив ўзгаришлар таъсирини ҳисобга олиб) кўриб чиқади.
Иқтисодиёт назарияси ҳодисани диалектика асосида ўрганса ҳақиқатни тўлароқ акс эттиради.
Диалектика табиат, жамият, тафаккур ривожланишининг энг умумий қонуниятлари ҳақидаги таълимот бўлиб, унинг асосчиси буюк немис файласуфи Георг Гегель (1770-1831) ҳисобланади. У диалектика тизими назариясининг марказига қарама-қаршиликларни қўяди. У қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонунини ифодалар экан, қарама-қаршиликни ҳар қандай ривожланишнинг «миқдори» сифатида баҳолайди. Бу, албатта, икки сифатга ҳам тегишли.
Иқтисодиёт назариясини ўрганишда фойдаланиладигаи асосий услублардан яна бири илмий абстракциялаш услубидир.
Иқтисодий фаолиятда алоқа-боғланишлар ғоят кўп бўлганидан ҳодисаларнинг ривожланиб боришгани маълум тизимга солиб, хулоса чиқариб бўлмайди.
Иқтисодиёт назарияси табиий-техникавий фақларга ўхшаб ўз гипотезаларини лаборатория тажрибалари орқали синаб кўра олмайди. У ижтимоий фан бўлгани учун иқтисодиётдаги ғоят кўп қиррали, бир-бирига боғланиб кетган алоқа-боғланишлар билан тадқиқот олиб боради.
Иқтисодий ҳодисалар, жараён ўрганилганда уларни тасодифийлари эмас, балки асосийлари бошқаларидан ажратилиб, маълум чегарада олиб қаралади.
Илмий абстракция (лотинча - abstractio - сўзидан олинган) диққатни четга тортиш маъносини беради. Илмий абстракция ёрдамида илмий категориялар таърифлаб берилади, тадқиқ этилаётган объектларнинг моҳиятини кўрсатувчи томонлари ифодаланади, иқтисодий моделлар кўрилади.
Иқтисодиёт назариясида индуктив ва дедуктив услублардан кенг фойдаланилади. Индуктив услубда эмпирик билимдан абстракцияга ўтилади. Бунинг учун иқтисодиётни акс эттирувчи маълумотлар тўпланади, жамланиб баҳоланади. Далиллар тўплаб, хусусий хулоса чиқарилади, хусусий хулосадан умумий хулосага ўтилади. Дастлабки синаб кўрилмаган хулоса гипотеза олға сурилади. Улар ўртасидаги сабаб-оқибат боғланишлари аниқланади, фактлар умумлаштирилиб, абстракцияга ўтиб, фикр-мулоҳаза синалган назарий хулосалар, қонун-қоидалар даражасига кўтарилади. Сўнгра улардан иқтисодий сиёсатга ўтилади.
Дедуктив услуб қўлланилганда назариядан иқтисодий фактлар, далиллар таҳлилига ўтилади. Умумий хулосадан хусусий хулоса чиқарилади. Ҳар икки услуб бир-бирини тўлдиради.
Иқтисодиёт назарияси умуминсоний бўлганидан унда тарихийлик ва мантиқийлик усуллари ҳам қўлланилади.
Тарихийлик услуби асосида иқтисодий муносабатларнинг вужудга келиши, ривожланиши, қандай натижага олиб келиши ўрганилади. Тарихийлик услубилан кўпроқ классик сиёсий иқтисод вакиллари фойдаланишган. Тарихий ёндашувнинг камчилиги шундаки, тарихий фактларнинг кўплиги иқтисодиётни жиддий тарзда назарий ўрганишни қийинлаштиради. Ишлаб чиқариш тизимининг типик хусусиятларини аниқлашга эришиб бўлмайди.
Иқтисодиёт назариясида иқтисодий таҳлил услублари, математик, статистик услублардан ҳам кенг фойдаланилади. Улар ҳодиса ва жараёнларнинг миқдорий томонларини ўрганиб, янги сифат даражасига кўтарилишини аниқлашга ёрдам беради. Бунда ҳозирги замон ҳисоблаш техникаси, жумладан, компьютерлар кенг қўлланилади. Айниқса, иқтисодий-математик моделлаштириш муҳим роль ўйнайди. Тадқиқотнинг барча услубларидан фойдаланиб, иқтисодий ҳодиса-жараёнларнинг боғланишини аниқлаш, иқтисодий жараёнларнинг қандай ўзгаришини тахмин қилиш мумкин.
Моделлаштиришда функционал таҳлил алоҳида ўрин тутади. Функцияларни ўзимиз эътибор қилмаганимиз ҳолда доимо учратамиз.
Функциялар - бу ўзгарувчи миқдорлар бўлиб, уларнинг ўзи бошқа ўзгарувчи миқдорга боғлиқ. Функция - бошқа миқдорнинг ўзгаришига қараб ўзгариб турадиган, ўзгарувчан миқдор. Функциялар техника, геометрия, физика, кимё ва бошқа фанларда кенг қўлланилади. Иқтисодиётда функцияларга мисол қилиб талаб ва нархни келтириш мумкин. Талаб нархга боғлиқ, агар нарх кўтарилса, бошқа таъсир қилувчи омиллар ўзгармаган ҳолда талаб камаяди. Бунда нарх мустақил ўзгарувчи, яъни аргумент бўлса, талаб ўша боғланишдаги ўзгарувчи, яъни функция, шундай қилиб, талаб нархнинг функцияси, лекин талаб ва нарх жойини ўзгартириш, яъни талаб қанча кўп бўлса, бошқа омил ўзгарса, нарх ҳам шунча кўтарилиши мумкин. Бунда нарх талабнинг функцияси бўлади.
Иқтисодиётда позитив ва норматив таҳлилдан фойдаланилади. Позитив ёндашув қандай бўлса, шундайлигича таҳлил этса, норматив таҳлилда қандай бўлиши кераклиги нуқтаи назаридан ёндашилади.
1. Иқтисодий сир-асрорларни ўрганиш, билиб олиш. Иқтисодий ҳодисалар ва уларнинг боғланишларини ҳар томонлама ўрганиш, уларнинг қонунларини очишга ёрдам беради. Улар асосида эса миллий иқтисодиёт ривожланади. Бунинг учун турли-туман ахборотлар, фактлар, статистик маълумотлар, хужжатлар, обрўли олимлар, арбобларнинг китоблари, ишлари ўрганилади.
2. Иқтисодий жараёнларнинг ривожланишини олдиндан айтиш, прогноз қилиш. (юнонча - «prognosic» - олдиндан кўрмоқ, бажармоқ, қилмоқ). Иқтисодиёт назарияси иқтисодий жараёнларни ўрганиш натижасида яқин келажакда жамиятнинг илмий-техник, социал-иқтисодий ривожланиши истиқболларини илмий асослаб беради. Микромиқёсда эса ҳар бир хўжалик юритувчи субъект ўз манфаатидан келиб чиқиб, келажакда қандай фаолият юритиш масалалари бўйича маълум бир қарорга келади.
3. Бошқа фанларга илмий-услубий асос бўлиб хизмат қилиш. Бошқа фанлар назария асослаб берган категория ва қонунларга таянган ҳолда ўз предметини ўрганади. Айни вақтда назария бошқа фанлар хулосасига асосланиб, иқтисодий ҳодисаларни умумлаштиради.
4. Амалий тавсиялар бериш. Иқтисодиёт назарияси тавсиялари хўжалик юритишнинг оқилона услублари, асосий принципларини ишлаб чиқишга хизмат қилади. Умумиқтисодий мазмундаги тавсиялар иқтисодий сиёсатга тегишли бўлади.
Кейинги пайтларда иқтисодиёт назарияси ва бошқа иқтисодий фанларнинг аҳамияти анча ўсди. Амалий муаммоларни ечиш, хўжалик ва иқтисодий жараёнларни ўрганишда математик, статистик услубларнинг кенг қўлланилиши, фанда эришилган бошқа ютуқларни татбиқ қилиш, иқтисодиёт назарияси тавсияларини ҳаётда қўллаш имконини берди.