I bob. 3-sinfda «tengdoshlar» mavzusini o’rganish

2.3.Tengdoshlar va kattalar bilan muloqot qilish jarayonida bolaning ijobiy fazilatlarini tarbiyalashga qaratilgan bolalar va ularning ota-onalari bilan faoliyatni rivojlantirish
Hayotning birinchi yillaridan boshlab bolalar sovet jamiyatining axloqiy me'yorlari haqida g'oyalarni o'rganadilar. Oqituvchi ularni axloqiy konikma va xulq-atvor odatlariga tarbiyalash orqali bolalarga ozi taklif qilayotgan ayrim harakatlarning maqsadga muvofiqligi, adolatliligi va togriligini anglashga qaratilgan koplab tushuntirish ishlarini olib boradi. O'qituvchi oldida bolalarda axloqiy g'oyalarni rivojlantirish vazifasi turibdi, buning asosida xulq-atvor motivlari shakllanadi. Qanday davom etishni aniq misollar bilan tushuntiradi. Masalan: "G'amxo'r bolalar - bu o'yinchoqlarga g'amxo'rlik qiladigan, hayvonlarga, o'simliklarga g'amxo'rlik qiladigan, kattalarga yordam beradiganlar", "Yaxshi do'st hech qachon do'stini xafa qilmaydi, unga o'yinchoq beradi, qanday qilib birga o'ynashni kelishib oladi". Bunday aniq tushuntirishlar bolalarga umumiy axloqiy tushunchalar (mehribon, muloyim, adolatli, kamtarin, g'amxo'r va boshqalar) haqida asta-sekin xabardor bo'lishiga yordam beradi, bu fikrlashning konkretligi tufayli ular tomonidan darhol tushunilmaydi. Tarbiyachi bolalarning axloqiy tushunchalarning mohiyatini tushunishlariga, ular bilan o'zlarining va boshqalarning harakatlarining o'ziga xos mazmunini bog'lashlariga ishonch hosil qiladi. Bu bolalar qanday harakat qilish haqida umumiy g'oyalarga ega bo'lganda, lekin tengdoshlar jamiyatida kundalik hayotda rivojlanayotgan vaziyatlarda ularga rahbarlik qila olmaydigan rasmiy bilimlarning paydo bo'lishiga to'sqinlik qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida shakllangan axloqiy g'oyalar mazmuni ijtimoiy hayot hodisalari, sovet odamlarining mehnati, uning ijtimoiy ahamiyati va jamoaviy xarakteri, vatanparvarlik va fuqarolik, tengdoshlar guruhidagi xatti-harakatlar normalari haqida g'oyalarni o'z ichiga oladi. o'yinchoqlarni baham ko'rish, bir-birlari bilan qanday muzokaralar olib borish). Shakllangan axloqiy g'oyalar bolalarni muayyan harakatlar qilishga undaydigan xatti-harakatlar motivlarini rivojlantirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Aynan harakatlar motivlarini tahlil qilish o'qituvchiga bolaning xatti-harakatining mohiyatiga kirib borishiga, u yoki bu harakatlarining sababini tushunishga va eng mos keladigan ta'sir qilish usulini tanlashga imkon beradi. Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarda shaxsning ijtimoiy yo'nalishini aks ettiruvchi xatti-harakatlarga undaydigan xatti-harakatlar motivlarini shakllantirish muhimdir (tengdoshiga g'amxo'rlik qilish, jamoa manfaatlarini qondirish uchun shaxsiy xohish-istaklardan voz kechish, o'z qo'llaringiz bilan yaqinlaringizga sovg'a qiling). Xulq-atvor motivlarini shakllantirish bolalarning turli xil faoliyatini tashkil etish, ularning bir-biri bilan, kattalar bilan muloqot qilishlari bilan bog'liq. Axloqiy tuyg'ularni tarbiyalash, axloqiy g'oyalar, odatlar va xatti-harakatlar motivlarini shakllantirish birlikda amalga oshiriladi va maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy tarbiyasini ta'minlaydi. .2 Maktabgacha yoshdagi bolalarning tengdoshlari bilan muloqot qilish xususiyatlari Maktabgacha yoshdagi tengdoshlar bilan muloqotni rivojlantirish muammosi rivojlanish psixologiyasining nisbatan yosh, ammo tez rivojlanayotgan sohasidir. Uning asoschisi, genetik psixologiyaning boshqa ko'plab muammolari kabi, J. Piaget edi. Bu 30-yillarda u edi. egosentrizmni yo'q qilishga hissa qo'shadigan bolaning ijtimoiy va psixologik rivojlanishining muhim omili va zarur sharti sifatida bolalar psixologlarining e'tiborini tengdoshlariga qaratdi. Uning ta'kidlashicha, faqat bolaga teng bo'lgan shaxslarning nuqtai nazarini bo'lishish orqali - birinchi navbatda, boshqa bolalar va bola o'sib ulg'aygan sari va kattalar - haqiqiy mantiq va axloq boshqa odamlarga nisbatan barcha bolalarga xos bo'lgan egosentrizmni almashtirishi mumkin. fikrlashda. Biroq, o'sha yillarda J. Piagetning bu pozitsiyasi psixologik adabiyotda katta rezonansga ega emas va umumiy taxmin darajasida qolgan. Ushbu muammoga qiziqishning ortishi chet el psixologiyasida 60-yillarning oxiri va 70-yillarning boshlarida, bolalikdagi tengdoshlar bilan muloqot qilish tajribasining xususiyatlari va kattalar va o'smirlik davridagi ba'zi muhim shaxsiy va kognitiv xususiyatlar o'rtasida barqaror aloqalar eksperimental ravishda o'rnatilganda sodir bo'ldi. Shunday qilib, ishda kattalar va o'smirlardagi muloqot qobiliyatlari va ba'zi ruhiy kasalliklar maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshidagi tengdoshlari bilan o'zaro munosabatlarning miqdori va sifatiga bog'liqligi ko'rsatilgan. Bundan tashqari, tengdoshlar bilan muloqot qilish sohasidagi kommunikativ omillar ham maktab o'quvchilarining akademik ko'rsatkichlariga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Ushbu va boshqa ba'zi faktlar tadqiqotchilar e'tiborini so'nggi o'n yilliklarda tobora ko'proq eksperimental ravishda rivojlanib borayotgan tengdoshlar bilan muloqot qilish muammosiga qaratdi.
Tengdoshlar bilan muloqot jarayonida bolalarning o'zini o'zi qadrlashi rivojlanadi, bu tobora adekvat bo'ladi. O'zini atrofdagi bolalar bilan taqqoslab, bola o'z imkoniyatlarini aniqroq ifodalaydi, u turli faoliyatlarda namoyon etadi va boshqalar tomonidan baholanadi. Ko'pgina tadqiqotlarda bolalarning shaxslararo munosabatlarini o'rganish ularning muloqoti va o'zaro ta'siri xususiyatlarini o'rganishga qisqartiriladi. "Muloqot" va "munosabatlar" tushunchalari, qoida tariqasida, ajralmaydi va atamalarning o'zi sinonim sifatida ishlatiladi. Ushbu tushunchalarni ajratib ko'rsatish kerak. M.I kontseptsiyasida. Lisinaning muloqoti munosabatlarni shakllantirishga qaratilgan maxsus kommunikativ faoliyat sifatida ishlaydi. Boshqa mualliflar ham bu tushunchalar munosabatini xuddi shunday tushunadilar (G.M.Andreeva, K.A.Abulxanova-Slavskaya, T.A.Repina, Y.L. Kolominskiy). Shu bilan birga, munosabatlar nafaqat muloqot natijasi, balki uning dastlabki sharti, u yoki bu turdagi o'zaro ta'sirni keltirib chiqaradigan stimuldir. Aloqalar nafaqat shakllanadi, balki amalga oshiriladi, odamlarning o'zaro munosabatlarida namoyon bo'ladi. Shu bilan birga, boshqasiga bo'lgan munosabat, muloqotdan farqli o'laroq, har doim ham tashqi ko'rinishlarga ega emas. Munosabat kommunikativ harakatlar bo'lmaganda ham o'zini namoyon qilishi mumkin; uni yo'q yoki hatto xayoliy, ideal xarakter bilan ham boshdan kechirish mumkin; u ong darajasida yoki ichki ma'naviy hayotda ham mavjud bo'lishi mumkin (tajribalar, g'oyalar, tasvirlar va boshqalar shaklida). Muloqot qandaydir tashqi vositalar yordamida o‘zaro ta’sirning turli shakllarida amalga oshirilsa, munosabat ichki, ma’naviy hayotning bir jihati bo‘lib, u ongning o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, u sobit ifoda vositalarini nazarda tutmaydi. Ammo haqiqiy hayotda boshqa odamga munosabat birinchi navbatda unga qaratilgan harakatlarda, shu jumladan muloqotda namoyon bo'ladi. Shunday qilib, munosabatlarni odamlar o'rtasidagi muloqot va o'zaro munosabatlarning ichki psixologik asosi deb hisoblash mumkin. M.I. rahbarligida olib borilgan tadqiqotlar. Lisina shuni ko'rsatdiki, taxminan 4 yoshda, tengdosh kattalarga qaraganda ko'proq afzalroq muloqot sherigiga aylanadi. Tengdosh bilan muloqot bir qator o'ziga xos xususiyatlar, jumladan kommunikativ harakatlarning boyligi va xilma-xilligi, haddan tashqari hissiy boylik, nostandart va tartibga solinmagan kommunikativ harakatlar bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, tengdoshning ta'siriga befarqlik, javob harakatlaridan tashabbuskorlik harakatlarining ustunligi mavjud. Maktabgacha yoshdagi tengdosh bilan muloqotning rivojlanishi bir necha bosqichlardan o'tadi. Ulardan birinchisida (2-4 yosh) tengdosh hissiy va amaliy o'zaro ta'sirning sherigi bo'lib, u bolaning taqlid qilish va hissiy infektsiyasiga asoslangan. Asosiy kommunikativ ehtiyoj - bu bolalarning parallel (bir vaqtning o'zida va bir xil) harakatlarida ifodalangan tengdoshning ishtiroki zarurati. Ikkinchi bosqichda (4-6 yosh) tengdosh bilan vaziyatli biznes hamkorligiga ehtiyoj bor. Hamkorlik, sheriklikdan farqli o'laroq, o'yin rollari va funktsiyalarini taqsimlashni o'z ichiga oladi, shuning uchun sherikning harakatlari va ta'sirini hisobga oladi. Muloqot mazmuni qo'shma (asosan o'yin) faoliyatga aylanadi. Xuddi shu bosqichda tengdoshlarning hurmati va tan olinishi uchun boshqa va ko'p jihatdan qarama-qarshi ehtiyoj paydo bo'ladi. Uchinchi bosqichda (6-7 yoshda) tengdosh bilan muloqotda vaziyatdan tashqari xususiyatlar paydo bo'ladi - muloqot mazmuni vizual vaziyatdan chalg'itadi, bolalar o'rtasida barqaror saylov imtiyozlari shakllana boshlaydi.
R.A.ning asarlari sifatida. Smirnova va R.I. Ushbu yo'nalishga muvofiq tuzilgan Tereshchuk, bolalarning tanlangan qo'shimchalari va afzalliklari muloqot asosida paydo bo'ladi. Bolalar muloqotga bo'lgan ehtiyojlarini etarli darajada qondiradigan tengdoshlarini afzal ko'radilar. Bundan tashqari, ularning asosiysi tengdoshlarning mehr-oqibatli e'tibor va hurmatiga bo'lgan ehtiyojdir. Bolalar va tengdoshlar o'rtasidagi munosabatlar ularning hayotida muhim rol o'ynaydi. Ko'pgina maktabgacha yoshdagi bolalar o'z tengdoshlari bilan muloqot qilishga intilishadi, undan zavqlanishadi va yolg'iz qolganda boshqa bolalarning umumiy faoliyatiga qo'shilishga harakat qilishadi. Maktabgacha yoshda tengdoshlarga bo'lgan bog'lanish kuchi keskin oshadi va asosan bir jinsdagi qo'shma o'yinlar ishtirokchilari bilan ijtimoiy munosabatlar yanada yaqinroq, qizg'in va barqarorroq bo'ladi. Nutqingizni suhbatdoshlarning xususiyatlariga moslash qobiliyati bolalar o'rtasidagi muloqotni yaxshilaydi. Bundan tashqari, yoshi bilan bolalar jamoaviy faoliyatda ishtirok etishga, o'z harakatlarini yanada samarali muvofiqlashtirishga va ko'pincha qiyin vaziyatlarni hal qilishda muvaffaqiyatli hamkorlik qilishga tayyor. Bolalar jamoasida eng ko'p uchraydigan muammolardan biri bu tajovuzkorlikning kuchayishi. Bu nafaqat o'qituvchilarni, balki ota-onalarni ham tashvishga solmoqda. Agressiyaning ayrim shakllari maktabgacha yoshdagi bolalarning ko'pchiligiga xosdir. Deyarli barcha bolalar janjallashishadi, janjal qilishadi, ismlarni chaqirishadi va hokazo. Odatda, xatti-harakatlar qoidalari va me'yorlarini o'zlashtirish bilan, bolalar tajovuzkorligining bu bevosita ko'rinishlari o'z o'rnini boshqa, tinchroq xatti-harakatlar shakllariga bo'shatadi. Biroq, ma'lum bir toifadagi bolalarda xulq-atvorning barqaror shakli sifatida tajovuz nafaqat saqlanib qoladi, balki barqaror shaxsiy xususiyatga aylanadi. Natijada, bolaning ishlab chiqarish salohiyati pasayadi, to'liq muloqot qilish imkoniyatlari torayadi va uning shaxsiy rivojlanishi deformatsiyalanadi. Agressiv bola nafaqat boshqalarga, balki o'ziga ham ko'p muammolarni keltirib chiqaradi.
Psixologik tadqiqotlarda tajovuzkor xulq-atvor darajasi va unga ta'sir etuvchi omillar aniqlanadi va tavsiflanadi. Bu omillar orasida odatda oiladagi tarbiyaning xususiyatlari, bolaning televizorda yoki tengdoshlaridan kuzatadigan tajovuzkor xatti-harakatlar modellari, hissiy stress va umidsizlik darajasi va boshqalar ajralib turadi.Ammo bu omillarning barchasi tajovuzkor xatti-harakatlarga sabab bo'lishi aniq. hamma bolalarda emas, balki faqat ma'lum bir qismida. Xuddi shu oilada, xuddi shunday tarbiya sharoitida, bolalar turli darajadagi tajovuzkorlik bilan o'sadi. Tadqiqotlar va uzoq muddatli kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, bolalik davrida shakllangan tajovuzkorlik barqaror xususiyat bo'lib qoladi va insonning keyingi hayoti davomida saqlanib qoladi. Maktabgacha yoshda tajovuzkorlikning namoyon bo'lishiga yordam beradigan ma'lum ichki shartlar shakllanadi. Zo'ravonlikka moyil bolalar tinchliksevar tengdoshlaridan nafaqat tashqi xulq-atvori, balki psixologik xususiyatlari bilan ham sezilarli darajada farqlanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda tajovuzkor xatti-harakatlar turli shakllarda namoyon bo'ladi. Bu tengdoshni haqorat qilish (ahmoq, ahmoq, semiz ishonch), jozibali o'yinchoq yoki o'yindagi etakchi mavqega qarshi kurash bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, ba'zi bolalar hech qanday maqsadga ega bo'lmagan va faqat boshqasiga zarar etkazishga qaratilgan tajovuzkor harakatlarni namoyish etadilar. Bunday xatti-harakatlar bolaning dushmanlik va shafqatsizlikka moyilligini ko'rsatishi mumkin, bu tabiiy ravishda alohida tashvish tug'diradi.