I bob. Deviant xulq-atvor psixologiyasi

6.2. Delinkvent xulq-atvor shakllanishinig sharoitlari
Fuqarolarni o‘rnatilgan qonun va qoidalarga bo‘ysunishga yo‘naltirilgan turli ijtimoiy tadbirlarga qaramasdan, insonlarning ko‘pchiligi ularni har kuni buzadilar. Ba’zan tushunish juda qiyin bo‘ladi, nima uchun ko‘rinishidan oddiy insonga o‘xshagan insonlar to‘satdan og‘ir jinoyat sodir etadilar. Odatda bular psixik sog‘lom shaxslar, bolalar va o‘smirlar ham.
Qonunbuzarlik xarakatlarning determinatsiyasini ko‘rib chiqqanda odatda, bunday xulq-atvorni kelib chiqaruvchi ichki sabablar va tashqi sharoitlar birligi haqida fikr yuritadilar. Shubhasiz, har bir aniq vaziyatda omillarning noyob juftligi o‘z o‘rniga ega, ammo bunga qaramasdan, delinkvent xulq-atvor shakllanishida ba’zi bir umumiy tendensiyalarni aniqlash mumkin.
Ijtimoiy sharoitlar huquqbazar xulq-atvorning paydo bo‘lishida ma’lum rol bajaradi. Ularga eng avvalo ko‘p pog‘onali ijtimoiy jarayonlar tegishlidir. Masalan, bu hukumat zaifligi, qonunchilikning nomukammalligi, ijtimoiy ofatlar va hayotning past darajasi.
R.Mertnou qarashlariga muvofiq, ba’zi bir insonlar delinkvent xulq-atvordan kechib bilmaydilar, chunki hozirgi iste’mol qilish jamiyatida insonlarning ko‘pchiligi har qanday yo‘l bilan iste’mol qilishga, foyda olishga va muvaffaqiyatga intiladilar. Ijtimoiy manfaatlardan u yoki bu yo‘llar bilan chetga chiqib qolgan insolarga qonuniy yo‘l bilan xohlagan maqsadlariga erishishi juda qiyin.
Jamiyatning qolip - yorliqlarini osishga moyilligi jamiyatga qarshi xulq-atvorning ijtimoiy sababi bo‘lishi mumkin. Bir qator vaziyatlarda aniq shaxsning mustahkam jamiyatga qarshi xulq-atvorining ijtimoiy sababi bo‘lishi mumkin: birinchidan, tasodifan sodir etilgan jinoyat - jazo - zo‘rlash munosabatlarining tajribasi (maksimal namoyishi ozodlikdan mahrum etish joylarida) - “jinoyatchi” degan qolipi tufayli ijtimoiy adaptatsiyaning keyingi qiyinchiliklari – ijtimoiy iqtisodiy qiyinchilik-larning to‘planishi va ikkilamchi delinkventlik - yanada og‘irroq jinoyati va h.
Jinoiy xulq-atvorning determinatsiyasida ijtimoiy vaziyatning muhim roli haqida totalitar tartib sharoitida insonlar xulq-atvorini kuzatilishidan dalolat beradi. P.Kuter Germaniyaning SS qo‘shinlarida xizmat qilgan, ommaviy qotillik sodir etgan shaxslarda nasl va shaxs rivojlanishini kuzatgan (konsentrasion lagerlarda ishlashdan oldin va keyin), Diks tadqiqotlarining natijalarini keltiradi. Aniqlandiki, SS chilarning jinoiy xulq-atvori, turli xil shaxs buzilishlari bilan kuzatilgan bo‘lsa ham, faqatgina ijtimoiy ruxsat etilgan sharoitlarda namoyon bo‘lgan - konslagerlarda o‘qishi va ishlashi davomida. Nasizm davrigacha va undan keyin o‘rganilayotgan shaxslar, odatda hech qanday jinoyat sodir etmaganlar.
Delinkvent xulq-atvorning paydo bo‘lishida mikroijtimoiy vaziyat muhim ahamiyatga ega. Uning shakllanishiga ko‘maklashuvchi, masalan: asotsial va ijtimoiy qarshi bo‘lgan atrofdagilari (ota-onaning alkogolizmi, asotsial va ijtimoiy qarshi oila yoki ulfatlar); nazoratsiz qolish; ko‘p bolali va to‘liqsiz oila; oila ichidagi mojarolar; boshqa ahamiyatli bo‘lgan kishilar bilan surunkali nizolar.
V.N.Kudryavsev ilk davrida paydo bo‘ladigan, jinoyatchining o‘z muhitidan chetlanish holatiga ishora qiladi. 10% agressiv jinoyatchilar, onasi ularni bolaligida yaxshi ko‘rmagan deb hisoblaydilar (“me’yoridagi” ayirishda faqatgina 0,73%).
Adabiyotdagi ma’lumotlarni qo‘shib, delinkventlikni olib keluvchi, quyidagi mikroijtimoiy omillarni sanab o‘tish mumkin:

• 
  ota-ona tomonidan bog‘langanlik va mehribonlikka bola ehtiyojining frustratsiyasi (masalan, xaddan tashqari jahldor ota yoki qayg‘urmaydigan ona), bu esa o‘z navbatida bolaning ilk jarohat kechinmalarini olib keladi;
  
• 
  jismoniy yoki psixologik qahr yoki oilada kuchning ustivorligi (masalan, doimiy yoki me’yoridan ortiq jazolashni qo‘llash);
  
• 
  ma’naviy ongning me’yorida rivojlanishini to‘siqlovchi, ota ta’sirining yetishmasligi (masalan, uning yo‘qligi);
  
• 
  og‘ir jarohat (kasallik, ota-onaning o‘limi, zo‘ravonlik, ajralish) jarohat holatlariga urg‘u berish bilan;
  
• 
  bola xohishlarini bajarilishida unga yon bosish; ota-ona talabchanligining yetmasligi, ketma-ketlik bilan o‘sib borayotgan talablarning ular tomonidan qo‘yilmasligi yoki amalga oshirilishining talab qilmasligi;
  
• 
  bolani me’yoridan ortiq stimullashtirish - me’yoridan ortiq intensiv erta muhabbat munosabatlari, ota-onasiga, akalariga va opalariga nisbatan;
  
• 
  ota-ona tomonidan bolaga qo‘yiladigan talablarning nomuvofiqligi, natijada bolada xulq-atvor me’yorlarini aniq tushuna olmaslik paydo bo‘ladi;
  
• 
  ota-onaning almashishi (vasiyning);
  
• 
  ota-ona o‘rtasidagi surunkali mojarolar (jahldor ota onani bola oldida urayotgan vaziyat, ayniqsa xavflidir);
  
• 
  ota-onaning shaxsiy xayrixoh xususiyatlari (masalan, otaning talabachan bo‘lmasligi va onaning yon bosishi);
  
• 
  oilada yoki guruhda delinkvent qadriyatlarning bola tomonidan o‘rgatish orqali o‘zlashtirishi (ochiq va yashirin).
  

Odatda ilk davrlarida, frustratsiya kechish jarayonida, bola og‘riqni sezadi, tushunish va yumshatish yo‘qligi tufayli bu og‘riq afsuslanish va jahlga aylanadi. Agresssiya ota-ona e’tiborini jalb qiladi, bu esa bola uchun muhimdir. Bundan tashqari, agressiyani qo‘llagan holda, atrofdagilarni boshqarib, bola o‘z maqsadiga yetishadi. Bora-bora agressiya va qoidalarni buzish maqsadga yetishning usuli sifatida doimiy qo‘llaniladi, delinkvent xulq-atvor mustahkamlanadi.
M.Ratter va D.Gidlerning “Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi: tendensiya va istiqbollari” deb nomlagan tadqiqotida, mualliflar oilada bolaning ilk rivojlanishi va individning keyingi bo‘ysinishi o‘rtasida aniq aloqa borligiga ishora qilinadi, ammo oila ta’sirining bunday mexanizmlarining aniq emasligi ta’kidlanadi. Voyaga yetmaganlar misolida tadqiqotchilar jinoiy xulq-atvor uchun turli sabablar mavjudligi, bular tengdoshlar guruhining ta’siri, ijtimoiy nazorat, ijtimoiy o‘rgatish, biologik va vaziyat omillariga bog‘liqligini xulosa qiladilar. Ular nuqtai nazaridan oldini olishning yaxlit strategiyasini yoki bitta sababini qidirish be’manilikdir.
Huquqqa qarshi xulq-atvorning individual determinantlari psixologik tahlil uchun katta qiziqish uyg‘otadi.
O‘z navbatida, individual xususiyatlar xususan jinsiy farqlar bilan aniqlanadi. Masalan, hammaga ma’lumki, huquqga qarshi xulq-atvor erkak jinsiga ko‘proq mansubdir. Ayollar jinoyatchiligi o‘sishiga qaramasdan, uning nisbiy ko‘rsatkichlari erkaklarnikiga nisbatan pastroq.
Ko‘proq ayollar yoki erkaklarga xos bo‘lgan jinoyatlar haqida gapirish mumkin. Bunday delinkventlar, bolalarni o‘ldirish, fohishalik, magazinlarda o‘g‘rilik kabilarni ko‘proq ayollar sodir etadilar. Erkaklar bosqinchilik, o‘g‘rilik uyushtiradilar, tan jarohatlarini yetkazadilar, o‘ldiradilar, faqatgina erkaklarga xos jinoyatlar ham bor, masalan, zo‘rlash.
Yoshga bog‘liq omil ontogonezning turli bosqichlarida xulq-atvorning o‘ziga xosligini aniqlaydi. Qonunbuzarliklar sodir bo‘lish darajasining yoshga bog‘liq dinamikasi quyidagicha namoyish bo‘ladi: ko‘pchilik jinoyatchilarning yoshi 25 dan 35 yoshgacha; jinoyatlar miqdori uzluksiz 14 yoshdan 29 yoshgacha o‘sadi; jinoyatlarni sodir etishning maksimal holati 29 yoshga to‘g‘ri keladi; 29 yoshdan 40 yoshgacha asta-sekin pasayadi; 40 yoshdan keyin jinoyat sodir etish kamdan-kam uchraydi.
Muayyanki, 6-8 yoshdan boshlab jamiyatga qarshi xulq-atvor (masalan, agressiyadan farqliroq) haqida fikr yuritish ahamiyatlidir. Odatda kichik bola o‘z xulq-atvorini to‘la to‘kis anglab bilmaydi, uni boshqara olmaydi va ijtimoiy me’yorlar bilan solishtira olmaydi. Faqat maktabda bola birinchi bor va haqiqatdan qat’iy ijtimoiy talablar bilan to‘qnashadi va faqatgina maktab yoshidan boshlab, boladan xulq-atvorning asosiy qoidalariga bo‘ysinish kutiladi.
Turli yoshlarda delinkvent xulq-atvor namoyish bo‘lishining “sifatli” xususiyatlari o‘rinlidir. Ontogenezning ilk bosqichlarida ijtimoiy xulq-atvorning buzilishini, ehtimol bolaning psixik rivojlanishi muammolari yoki o‘tkinchi xarakterga ega nevrotik reaksiyalar tashkil etadi. Masalan, 5 yoshar bolaning o‘g‘rilik qilishi uning giperfaolligi bilan bog‘liq, e’tibor va muhabbatga nevrotik ehtiyoji, yaqin insonini yo‘qotishi, intellektual rivojlanishning to‘xtatilishi, zarur bo‘lgan oziq-ovqat va narsalar olishi uchun imkoniyat yo‘qligi.
Maktabga borishi bilan vaziyat qat’iy o‘zgaradi - bolaning psixik imkoniyatlari o‘sish sharoitida, shaxsning intensiv ijtimoiylashish bosqichi boshlanadi. Shu paytdan boshlab, bolaning ma’lum harakatlarini haqiqatdan ham, qonunbuzar harakatlarga yaqin deb ko‘rib chiqish mumkin. Kichik maktab yoshida (7-10 yosh) delinkvent xulq-atvor quyidagi shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin: mayda bezorilik, maktab qoida va intizomini buzish, darslardan qochish, uydan qochish, yolg‘onchilik va o‘g‘rilik.
Aholi bir qismining qashshoqlanishi, ijtimoiy tarbiya institutlarining tarqalishi, ijtimoiy o‘rganishlarning almashishi - bularning hammasi, bezori turidagi asotsial bolaning ko‘cha bolasiga aylanishiga olib keladi. Yosh o‘quvchilarning ko‘chadagi bezoriliklari (o‘g‘rilik, ayrim narsalarni o‘marish, majburlash), daydilik, narkotik moddalarni va alkogol ichimliklarni iste’mol qilish bilan birga sodir bo‘ladi. Shubhasiz, bunday vaziyatlarda bolaning deviant xulq-atvori, o‘smir va katta yoshida delinkvent xulq-atvorga o‘tadi.
O‘smir yoshida huquqqa qarshi harakatlar yanada ko‘proq anglagan va erkin holatda bajariladi. Ushbu yosh uchun “odatiy” buzilishlar, o‘g‘il bolalarda - bezorilik va o‘g‘rilik, qizlarda - o‘g‘rilik va fohishalik. Bunday buzilishlar bilan birga hozirgi vaqtda yangi turlari keng tarqalgan - narkotiklar va qurol-yaroq sotish, reket, dallollik, tovlamachilik, biznesmen va chet elliklarga bosqinchilik uyushtirish.
Statistik ma’lumotlarga qaraganda, voyaga yetmaganlar sodir etgan jinoyatlarning katta qismi - jinoiy guruh tomonidan sodir etiladi. Guruhda jazolanishdan qo‘rqishi pasayadi, agressiya va vahshiylik keskin kuchayadi, o‘ziga va sodir bo‘layotgan holatga nisbatan tanqidiy yondashish pasayadi. Guruhning qonunbuzar xulq-atvorining namunasi sifatida, futbol o‘yinidan keyin muhlislarning bezori harakatlari, yoshlar esa ularning aksariyatini tashkil etadi.
V.N.Kudryavsev fikricha, jinoyatchining karerasi odatda, yomon o‘qish va maktabdan chetlanishdan boshlanadi (maktabga nisbatan negativ dushmanlik munosabatlari). Keyin oila muammolari fonida va “pedagogikaga qarshi” tarbiya metodlarini qo‘llash tufayli oiladan chetlanishi. Keyingi bosqich jinoiy guruhga kirish va jinoyat sodir etish. Ushbu yo‘lni o‘tish uchun o‘rtacha 2 yil talab qilinadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, tajribali jinoyatchilarning (o‘g‘rilar va tovlamachilar) 60%i ushbu yo‘lga 16 yoshdan kirib borgan.
Determinatsiya bo‘yicha qonunbuzar o‘smirlarning quyidagi guruhlarini ajratish mumkin.
Birinchi guruhni, bir nechta sabablar tufayli oliy hislar (vijdon, burch, ma’suliyat, yaqinlariga mehribonlik) rivojlanmagan yoki qilmishlariga nisbatan emotsional reaksiyani o‘zgartiruvchi yomonlik va yaxshilik haqida tasavvurlari mavjud bo‘lgan o‘smirlar tashkil etadi.
Ikkinchi guruhda gipertrofiyaga chalingan, yosh bilan bog‘liq reaksiyalari mavjud bo‘lgan o‘smirlar. Bu ularning oppozitsion va jamiyatga qarshi xulq-atvorning o‘tkinchi xarakteriga ishora qiladi (boshqa yaxshi sharoitlar borligida ham).
Uchinchi guruhda, o‘zining delinkvent xulq-atvorini atrofdagilarga bemalol namoyish eta oladigan va bu xulq-atvor ular uchun tabiiy va odatiy bo‘lib qolgan o‘smirlar (o‘zining salbiy obrazi bilan, o‘zini nazorat qilish ko‘nikmalarining yo‘qligi bilan, zaif vijdoni, insonlarga nisbatan iste’molchi munosabatida bo‘lish).
To‘rtinchi guruh - psixik va nevrotik buzilishlarga chalingan o‘smirlar (ularda delinkvent xulq-atvor bilan birga intellektual qoloqlikning belgilari mavjud).
Beshinchi guruh – delinkvent xulq-atvorni ongli tanlagan o‘smirlar (psixik buzilishlarga chalinmagan, yetarlicha o‘zini nazorat qila oladigan va o‘z tanlovining oqibatlarini tushunadigan).
Eng noqulay taxminiy belgilar deb, quyidagilarni hisoblash mumkin (keyinchalik jamiyatga qarshi xulq-atvorni shakllanishi doirasida): aybdorlik hissi va vijdonning yo‘qligi, surunkali yolg‘onchilik, insonlarga nisbatan iste’molchi munosabatida bo‘lish, loqaydlik, tartibsizlik, psixopatologiyaning yorqin namoyishi.
Jins va yosh omillaridan tashqari, konstitusional (fiziologik tuzilishi) omillari ham ajratiladi. Tadqiqotchilar ta’kidlaganidek, konstitutsional xususiyatlar shaxs rivojlanishini jamiyatga qarshi tomonga yo‘naltirishi mumkin. Masalan, bola ehtiyojlari va qiziqishlari shunday kuchli bo‘lishi mumkinki, u ochlik holatiga chidolmaydi va buning ta’sirida u o‘g‘rilik qilishni boshlaydi. Yoki kichik bolalarning yaqinlik munosabatlarini o‘rnatish qobiliyatida ifodalangan individual farqlar mavjudligi, ehtimoldan holi emas.
Shaxsning delinkvent xulq-atvoriga psixopatologiyaning ta’siri haqidagi savol bahs-munozarali bo‘lib qolmoqda. V.V.Kovalyov ta’kidalganidek, “psixik chetlanishlarning mutanosiblik muammosi va jamiyatga qarshi xulq-atvor – psixiatriyaning eng murakkab va qiyin muamolaridan biri”. Delinkvent xulq-atvor bilan qo‘shiladigan, eng keng tarqalgan anomaliyalar: psixopatiya, alkogolizm, nevrotik buzilishlar, bosh-miya jarohatlarini qoldiq (iz) namoyishlari va bosh miyaning organik kasalliklari, intellektual zaiflik.
Psixik anomaliyalarga ega insonlar emotsional xohish yoki intellektual patologiya natijasida o‘z harakatlarini anglash va boshqarishning past qobiliyatini namoyon etadilar. Shu bilan birga, tibbiyot me’yorlaridan chetlanishni jinoiy harakatlarni olib keluvchi aniq sabab deb hisoblash mumkin emas, biroq bir qator vaziyatlarda ular birlashadilar.
Psixik buzilishning ma’lum sharoitlar bilan qo‘shilishi natijasida patologik affekt holati paydo bo‘lishi kutiladi, u esa o‘z navbatida inson shuurini mu’ayyan darajada pasaytiradi, yohud o‘z xarakatlarini anglash va boshqarishini pasaytirib yuboradi.
Ko‘pchilik mualliflar sababsiz, atrofdagilar uchun tasodifiy tuyulgan vahshiy qotilliklarni aynan patologik xulq-atvor namoyishi deb ko‘rib chiqadilar. Yu.B.Mojginskiy tasdiqlaganidek, bunga o‘xshash jinoyatlar holatida, agar jinoyat o‘smir tomonidan sodir etilgan bo‘lsa, qotillikkacha psixik buzilishlarsiz, ikkita asosiy patologik tendensiya kuzatiladi: affektlar buzilishi (distimiya, depressiya) va shaxs krizisi (psixopatik rivojlanish). Bunday buzilishlar shartsiz aniq ijtimoiy psixologik kontekst bilan qo‘shilishadi. Ular orasida muallif - nizoli vaziyat, uzoq davom etuvchi stress (oiladagi uzoq davom etayotgan mojaro), o‘smirlar guruhining ta’siri (guruh qadriyatlari va qoidalari), norasolik kompleksi, kichik tashqi xavf kabilarni sanab o‘tadi.
X.Remshmidt o‘smirlar delinkvent xulq-atvorining psixologiyasida boshqa psixik kasalliklar belgilarisiz yengil emotsional jarohatlarni ajratadi; ifodalangan emotsional buzilishlar, bular qo‘rqish, g‘am-g‘ussa yoki xulq-atvorning zo‘ravonlik usuli bilan ifodalanadi.
Kayfiyat buzilishlari bir qator vaziyatlarda qiziqishlar patologiyasi bilan qo‘shilishadi, masalan, patologik xulq-atvor to‘xtatib bo‘lmaydigan o‘t qo‘yishga (piromaniya) qiziqish bilan yoki o‘g‘rilik bilan (kleptomaniya). Shu qatordagi xohishlar buzilishlariga qochish va daydilikka moyillik ham tegishlidir. Umuman olganda, buzilgan qiziqishlar sindromi quyidagicha tavsiflanadi: impulsivlik, o‘zgarmaslik, shaxs uchun begonalik va yengilmaslik. X.Remshmidt, depressiv delinkventlarni ta’riflaganida, “agressiya va qiziqishlarning kuchayishi” va “qiziqishlarning butunlay yo‘qolishi” holatlarining navbat bilan namoyon bo‘lishi haqida fikr yuritadi.
Keltirilgan ma’lumotlarda ta’kidlaganidek, affektiv profil - jamiyatga qarshi xulq-atvor bilan va o‘z navbatida ichki va tashqi omillar majmui bilan bog‘liq, shaxs xususiyatlarining eng muhimlaridan biri.
Shunday qilib, xulq-atvor determinatsiyasi bo‘yicha delinkvent shaxslarning bir nechta asosiy guruhini ajratish mumkin:

• 
  vaziyatli huquqbuzar (uning hatti-harakatlari ko‘proq vaziyatdan kelib chiqadi);
  
• 
  submadaniy huquqbuzar (guruhning jamiyatga qarshi qadriyatlari bilan qo‘shilgan guruh);
  
• 
  nevrotik huquqbuzar (uning asotsial harakatlari intropsixik nizo va xavotir natijasi sifatida namoyon bo‘ladi);
  
• 
  “organik” huquqbuzar (impulsivlik, intellektual zaiflik va affektivlik ustivorligi bilan bosh miyasining jarohatlari tufayli huquqbuzar harakatlarini sodir etayotgan);
  
• 
  psixotik huquqbuzar (og‘ir psixik xastaligi – psixoz tufayli delinktlarni sodir etayotgan);
  
• 
  jamiyatga qarshi shaxs (uning jamiyatga qarshi harakatlari shaxs qirralarining maxsus qo‘shilishidan kelib chiqqan: dushmanlik, oliy hissiyotlarning zaifligi, yaqin munosabatlar yo‘qligi).