I. Боб. “Корпоратив бошқарув ва рақобатни ривожлантириш”

Мол етказиб берувчилар, одатда уларнингасосий қисмини кичик 
Корпорация 
маҳсулотлари турлари 
ҳақида ҳеч қандай 
маълумотга эга эмас 
Корпорация 
маҳсулотлари ҳақида 
барча маълумотларга 
эга, лекин ундан 
фойдаланмайди 
Маҳсулот ҳақида 
маълумотларга эга ва 
ундан фойдаланади. 

---

12 
корхоналар, яъни корпорациялар билан хаққоний савдо алоқаларини, ва ўз 
вақтида тўловларни амалга оширишни ва ижобий хамкорликни амалга 
оширишни авзал куради. Корпорацияларнинг ва уларнинг мол етказиб 
берувчилари ўртасидаги хамжиҳатлик иқтисодий тизимнинг асосий буғини 
ҳисобланади, чунки кичик корхоналарнинг ҳаётийлиги корпорацияларнинг
уларга нисбатан жиддий ва хаққоний алоқаларига боғиқ ҳисобланади. 
Корпорациялар турли хил принципиал қарорларини қабул қилишда 
корпоратив алоқалар иштирокчилари эҳтиёжлари тенглигини ҳисобга олса, 
корпорациялар моҳиятини ва муҳимлигини оширади. Шу мақсадда йирик 
корпорациялар корпоратив муҳитни ва ўз аро алоқаларни мустаҳкамлаш учун 
қўйидаги ҳужжатлар рўйхатини ишлаб чиқади ва тасдиқлайди: 
Аҳлоқ кодекси; 
Иш ҳақи тўлаш ва хизматчиларни рағбатлантириш, уларнинг 
хуқуқларини химоялаш, шахсий ҳаётга аралашмаслик, эркинлик бўйича 
таклифларни киритиш; 
Ишчиларни иш жойларида хавф хатардан сақлаш, соғлиқни сақлашни 
таъминлаш ва уларга оид меъёр ва тартибларни ўрнатиш; 
нормы и правила, предписывающие постоянную заботу о повышении 
качества производимых товаров и услуг, проведение приемлемой политики 
ценообразования, а также соблюдение этических аспектов рекламной 
деятельности; 
корпорацияларнинг хайрия фаолияти қоидаларини тартблаштириш; 
корпоратив муносабатлардаги мавжуд менежерарни тайёрлаш ва қайта 
тайёрлаш, дастурларни ахборотлаштириш. 
Корпоратив бошқарув ва корпоратив менежмент тушунчаларини бир -
бири билан адаштириб юбориш ҳоллари мавжудлигини таъкидлаш жоиз. Айтиб 
ўтамизки, менежмент корпоратив бошқарувни ҳам қамраб оладиган торроқ 
тушунча ҳисобланади. Бундан ташқари, корпоратив менежмент фақат компания 
менежменти (олий раҳбарият бўғини) томонидан, корпоратив бошқарув эса 
компания бошқарув органлари (акциядорлар, директорлар кенгаши, бош 
директор ва менежмент) томонидан амалга оширилади. Корпоратив бошқарув 
кўпроқ стратегик характерга эга бўлиб, компаниянинг ташқи муҳитда 
муваффақиятли фаолият юритишига йўналтирилган бўлади (акциядорлар 
ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, ҳукумат органлари, ҳамкорлар, кредиторлар ва 
бошқалар билан алоқа қилиш). 
Корпоратив 
бошқарувни 
(corporate 
governance) 
менежмент 
(management)билан тенглаш тўғри эмас. Бу турли тушунчалардир. Корпоратив 
бошқарув учун муҳим нарса – ҳалол, масъулиятли, равшан корпоратив ҳулқ ва 
ҳисоботни таъминлашга қаратилган механизмлардир. Менежмент эса корхона 
бизнесининг профессионал мутахассислар томонидан юритилишига қаратилган 
механизмларни назарда тутади. Корпоратив бошқарув менежментга нисбатан 
раҳбарлик қилишнинг юқорироқ поғонасида жойлашган бўлиб, компания 
фаолиятини унинг акциядорлари манфаатлари йўлида бошқарилишини 
таъминлайди. Корпоратив бошқарув ва менежмент вазифаларининг ўзаро 

---

13 
кесишуви фақат компанияни ривожлантириш стратегиясини ишлаб чиқишда 
намоён бўлади. 
Корпоратив бошқарувнинг мақсадикорпорацияларнинг инвестиция 
жозибадорлигини ошириш ва барча манфаатдор томонлар манфаатларининг 
оқилона мувозанатига риоя қилган ҳолда, амалдаги қонунчилик доирасида очиқ 
акциядорлик жамиятларининг барча фаолият турларидан имкони қадар 
юқорироқ фойда олишдир. Нормал ҳолатдаги корпоратив бошқарувни амалга 
ошириш учун корпоратив тизимга тез мослаша олиш учун унинг қулай 
йўлларини топиш мақсадга мувофиқдир. Ушбу мақсадни ечишда корпорация 
менежменти, маркетинг олдида ҳар томонлама катта ҳажмли, кўп режали 
ишларни амалга оширилиши кутиб туради. Белгиланган ишларни қуйидагича 
босқичма - босқич амалга ошириш зарурдир: 
корпорация фаолияти мақсадларини ва мулкдорларнинг жамлаш 
усулларини тўғри аниқлаш; 
акциядорлар назорати остида корпорацияларни қайта таркиблашни ўз-
ўзини бошқариш даражасигача олиб бориш; 
қўйилган мақсадларга мос ҳолда ташкилий таркибни танлаш: ишлаб 
чиқариш, маҳсулотни сотиш, инновация ва маркетинг; 
Корпорация фаолиятини ягона тамойилларни ишлаб чиққан ҳолда яъни 
миссия, фалсафа ва бошқа асос бўлувчи ҳужжатлар негизида ишлаб чиқиш; 
айниқса олий менежерларга ва ишчиларга ҳақ тўлаш фалсафасини 
ўзгартириш. 
Мулкчиликнинг 
акциядорлик 
шаклини 
корпоратив 
бошқариш 
усулларини жорий этишда кўрсатиб ўтилган жиҳатларнинг мавжудлиги
корпоратив 
хамжамиятнинг 
турли 
иштирокчилари 
манфаатларининг 
уйғунлигини ва бозор талаблари асосида акциядорлик корхоналарини 
ривожлантиришнинг рақобатбардош стратегияларидан фойдаланишни тақазо 
этувчи сифат жиҳатдан янги менежментни шакллантиришни талаб этади. 
Бундан ташқари, корпоратив ҳамжамиятнинг турли иштирокчилари 
манфаатларини кескин бозор иқтисодиёти позицияларидан бир - бирига боғлай 
оладиган ва тез ўзгарувчан рақобат муҳитида корхоналарни ривожлантириш-
нинг мосланувчан стратегиясини шакллантиришга қодир янги авлод 
менежерларини жалб қилмасдан туриб бизнесини корпоратив бошқариш 
вазифаларини бажариб бўлмайди. 
Республика корхоналарида корпоратив менежмент ва корпоратив 
муносабатларнинг ҳозирги аҳволини ҳисобга олиб, корхоналарда корпоратив 
менежментини такомиллаштиришнинг биринчи ўриндаги вазифалари сифатида 
қуйидагиларни белгилаш мумкин: 
кузатув кенгаши аъзолари ва бошқарувчилар томонидан ҳамда
акциядорларнинг ўзи томонидан ҳам корпоратив ҳуқуқнинг мазмун-моҳияти ва 
имкониятларини чуқур англаб етилиши; 
бевосита акциядорлик корхоналари бошқарув фаолиятини тартибга 
солувчи тўлиқ меъёрий хужжатлар пакетини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш; 
акциядорлик жамиятлари ишини онгли бошқаришга акциядорларнинг 

---

14 
кенг доирасини энг юқори даражада жалб қилиш; 
корхоналар фаолиятининг акциядорлар ва инвесторлар учун максимал 
очиқлиги ва ошкоралигини таъминлаш; 
акциядорлик жамиятлари бошқарувининг юқори ва ижро органлари 
ўртасидаги ўзаро таъсир даражасини ошириш. 
“Оқилона иш ҳақи” тамойилидан ҳар бир ишчининг реал қўшган 
ҳиссасини ҳисобга олгандаги тўланадиган иш ҳақи тамойилига ўтиш, жорий 
фойдага эга бўлиш, корпорациянинг капитализацияланган фойдасини 
шакллантириш муаммосини ҳал қилишда акциядорларнинг шахсий 
қизиқишларини корпоратив менежмент орқали ечиш мумкин.
Ўзбекистон республикаси 1996 йили 26 апрелда қабул қилинган 
“Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш 
тўғрисида”ги қонунига биноанЎзбекистон миллий корпоратив бошқарув 
модели тузилмаси қўйидаги расмда изоҳланади. (3-расм). 
3-расм. Ўзбекистон миллий корпоратив бошқарув модели тузилмаси 
Корпорацияларнинг ва корпоратив уюшмаларнинг асосий турлари. 
Корпорация турлари: 
Акциядорлар 
Оддий персонал 
Корхона 
активлари 
Аудитор 
ташкилоти 
Саноқ 
комиссияси 
Реестрсақловчи 
Тафтиш 
комиссияси 
Ижроия органи 
Акциядорлар умумий 
йиғилиши 
Кузатув кенгаши 
Кузатув 
кенгаши 
қошидаги 
қўмиталар 
Корпоратив 
маслаҳатчи 
Ички аудит 
хизмати 

---

15 
- Тўлиқ ширкатлар ва коммандит хўжалик ширкатлари; 
- Масъулияти чекланган жамиятлар; 
- Қўшимча масъулиятли жамиятлар; 
- Акциядорлик жамияти (очиқ ва ёпиқ). 
Корпоратив бирлашмалар турлари: 
- Хўжалик уюшмаси; 
- Концерн; 
- Консорциум; 
- Картель; 
- Конгломерат; 
- Трест; 
- Синдикат; 
- Холдинг. 
Тадбиркорлик корпорациялари фойда олиш учун яратилади. Булар 
жумласига қуйидагилар киради: 
- АҚШда корпорациялар фақат акциядорлик капитали асосида тузилади; 
- Европада маъсулияти чекланган жамият, ширкатлар, кооперативлар, 
очиқ акционер жамиятлари, ёпиқ акционер жамиятлари. 
Тадбиркорлик корпорацияси сифатида қуйидагилар бўлиши мумкин: 
- алоҳида тижорат ташкилоти; 
- интеграцияланган корпоратив тузилма (концерн, холдинг ва бошқалар).