I bob. Korreksion pedagogika va psixologiyada maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning nutqini rivojlantirish muammolari

Kurs ishi metodlari:
Nazariy metodlar: ilmiy manbalarni o‘rganish metodlari: umumiy va maxsus pedagogik, psixologik ishlarni o‘rganish;
Tashkiliy metodlar: maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning nutqini rivojlanganlik darajasini o‘rganish;
Empirik metodlar: maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar nutqini rivojlantirish jarayonida didaktik o‘yinlardan foydalanishda tashkil etilgan mashg‘ulotlarni kuzatish va tahlil etish, bolalarning faoliyatini o‘rganish, umumlashtirish, ta’kidlovchi va ta’limiy eksperiment.
Kurs ishi natijalarining amaliy ahamiyati - Kurs ishi natijasida olingan ma’lumotlardan, ishlab chiqilgan metodik tavsiyalardan respublikamiz maxsus maktabgacha ta’lim muassasalari oligofreno-pedagoglari, logopedlari, tarbiyachilari aqli zaif bolalarning nutqidagi buzilishlarni korreksiyalashda, nutqini o‘stirish bo‘yicha korreksion-rivojlantiruvchi ish tizimini ishlab chiqishda foydalanilishi, nutqidagi nuqsonlarni bartaraf etish bo‘yicha dastur, metodik tavsiyanomalar tuzishda, shuningdek defektologiya fakulteti bakalavriat bosqichida “Maktabgacha oligofrenopedagogika”, “Maktabgacha tarbiya maxsus metodikasi” fanlaridan ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlar o‘tishda foydalanilishi mumkin.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, uchta bob, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati tashkil etadi.


I bob. KORREKSION PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYADA MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALARNING NUTQINI RIVOJLANTIRISH MUAMMOLARI
1. Nutq faoliyati haqidagi zamonaviy tasavvurlar
Umumiy va korreksion pedagogikaning muhim masalalaridan biri bu nutqni rivojlantirishdir. Chunki nutq inson hayotida juda katta rol o‘ynaydi. Rivojlanayotgan nutq avvaliga muomala vositasi sifatida, keyinchalik fikrlarni ifodalash va tafakkur quroli sifatida chiqadi, inson xulq-atvori va faoliyatini boshqaradi (L.S.Vigotskiy, 1983; A.V.Zaporojets, 1980; A.R.Luriya, 1956; L.S. Svetkova, 1972 va boshq.). Aqli zaif bolalarda nutq buzilishining spetsifikasi oliy nerv faoliyati o‘ziga xosliklari va ularning psixik rivojlanishi bilan aniqlanadi.
S.Ya.Rubinshteynning fikri bo‘yicha, aqli zaif bolalarda nutqi to‘liq rivojlanmaganini asosiy sabablari – barcha analizatordagi yangi differensial aloqaning miyadagi sekin ishlab chiqishi va funksiya qatlamlarini zaifligi hisoblanadi².
Nutq-eshitish analizator sohasidagi differensiyalovchi shartli aloqalarning sekin rivojlanishi natijasida aqli zaif bola uzoq muddat davomida nutq tovushlarini ajrata olmaydi, atrofdagilar aytayotgan so‘zlarni tushunmaydi, nutqni aniq-tiniq eshita olmaydi. Ko‘pgina olimlar (M.F.Gnezdilov, R.I.Lalaeva, V.G.Petrova, E.F.Sobotovich, A.P.Fedchenko, M.F.Feofanov) Kurs ishilariga ko‘ra, aqli zaif bolalarda nutqning grammatik tomonlari shakllanmaganligi kuzatiladi, bu agrammatizmlarda, grammatik umumlashtirishlarni talab qiladigan ko‘pgina vazifalarni bajarishdagi qiyinchiliklarda namoyon bo‘ladi.
So‘z yasash va so‘z o‘zgartirishning morfologik shakllari, gapning sintaksis tarkibi yaxshi shakllanmagan bo‘ladi.
Demak, aqli zaif bolalarga ona tilining grammatik me’yorlarini o‘rgatish
bugungi kunda dolzarb muammolardan biridir. Mazkur muammoga
A.G.Arushanova, A.N.Gvozdev, S.L.Rubinshteyn, A.M.Shaxnarovich,
D.B.Elkoninlarning ilmiy ishlari bag‘ishlangan.
A.V.Zaxarova, M.I.Popova, N.P.Serebrennikova, F.A.Soxinlarning ishlarida bolalar nutqining grammatik tuzilishi o‘ziga xos xususiyalari tadqiq qilinadi. Me’yorida rivojlanishda bola uch yoshga kelib og‘zaki nutqning barcha asosiy grammatik kategoriyalarini o‘zlashtiradi. U morfologik vositalardan foydalanib so‘zlarni o‘zgartiradi, grammatik shakllantirilgan qisqa iboralar bilan gapiradi³.
Aqli zaif bolalar nutqini rivojlanishi dastlabki oylardanoq ortda qoladi. Natijada maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar predmetlar bilan faoliyatga kirishish, fonematik eshituv, artikulyatsion apparat harakatchanligi va atrof olamdagi voqea-hodisalarga qiziqishi yetarli darajada shakllanmaydi, hissiyotlar to‘liq namoyon bo‘lmaydi, bularning barchasi nutq rivojishiga salbiy ta’sirini o‘tkazadi⁴.
Nutq odamlarning eng muhim va yagona muomala vositasidir. Faqat insongina o‘z hissiyotlari haqida so‘zlash, fikrlarini bayon etish, qiziqarli axborotni yetkazish, she’r o‘qish va h.k. kabi imkoniyatlarga ega. Bunday o‘zaro ta’sir natijasida, muloqatdan rohatlanish hissi yuzaga kelganda biz hamfikrlik, hamdardlik, o‘zaro tushunish hissini boshdan kechiramiz.
Maktabgacha yoshdagi bolaning nutqini o‘stirish uning keyingi rivojlanishida va maktabda muvafaqqiyatli o‘qishida juda muhim. Nutqni yaxshi egallagan bola o‘z fikrlarini yaxshi bayon qila oladi, darsliklardagi materialni to‘liq tushuntirib, bayon qilib bera oladi.
Nutqi maqsadga muvofiq tarzda rivojlangan bola o‘z fikrini «mantiqiylik ketma-ketlikda, asoslangan va o‘ziga nisbatan ishonch bilan» xarakterlanadi¹⁰.
Nutq sistemasining turli komponentlarini shakllanishini va rivojlanishini buzilishi - nutqning umumiy rivojlanmaganligi deb ataladi. Nutq kamchiliklarini bartaraf etishning samarali uslublarini ishlab chiqish, shu jumladan bolalarni maktabga tayyorlashda ham zamonaviy logopediyaning eng dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi.
Bu muammoni hal qilish ustida ko‘plab mutaxassislar shug‘ullanishgan.
N.Jukova, E.M.Filicheva, R.I.Lalaeva, M.M.Alekseeva, G.A.Volkova,
A.N.Kornev shular jumlasidandir.
Nutqning umumiy rivojlanmaganligiga ega bo‘lgan katta maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashning samaradorligi va sifatini oshirish ularning mavjud og‘zaki hamda ikkilamchi tarzda shakllanishi mumkin bo‘lgan yozma nutqdagi kamchiliklarni o‘z vaqtida aniqlash, oldini olish va imkon qadar bartaraf etishni ko‘zda tutadi. Ularni korreksiya qilish qancha erta boshlansa, ikkilamchi oqibatlarsiz, pedagogik xatolarsiz aynan nutqiy kamchiliklarni bartaraf etish natijasi shuncha yuqori bo‘ladi. Mana shuning uchun logopedlar bolalar o‘quv muassasasiga kelishdan oldin maktabgacha ta’lim muassasalarida yoki yashash joylarida ish olib borishlari zarur. Nutq nuqsonlariga ega bolalarni o‘z vaqtida aniqlash, mavjud og‘zaki nutq kamchiliklarini to‘g‘ri tasniflash va unga mos korreksion ta’limni tashkil etish bu bolalarda yozish va o‘qish kamchiliklarini paydo bo‘lishining oldini olibgina qolmasdan kelgusida dastur materialini o‘zlashtirishda ortda qolishga yo‘l qo‘ymaydi⁵.
O‘yin bilan kechadigan barcha jarayonlar bola tomonidan oson qabul qilinadi, tez va mustahkam o‘zlashtiriladi. O‘yin jarayonida bolaga turli bilimlarni o‘zlashtirish uchun maksimal imkoniyat beriladi. Ko‘plab Kurs ishichilar (L.S.Vigotskiy, V.I.Seliverstov, A.I.Sorokina va boshqalar) maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasida o‘yinlardan foydalanishga katta e’tibor berishadi. Intellektual kamchiliklarga ega bolalarda nutqni rivojlantirishda o‘yin alohida ahamiyatga ega deb yozgan L.S.Vigotskiy⁶.
G.A.Volkova, V.I.Seliverstov, S.N.Shaxovskayalarning Kurs ishilari bolalar bilan korreksion ishda o‘yinlardan foydalanish zarurligini isbotlaydi.
Maktabgacha ta’lim va tarbiya jarayonida o‘yinlardan keng foydalanishga qaramasdan, ularning barcha imkoniyatlari tadqiq qilinmagan va to‘laligicha amal qilinmaydi, ayniqsa nutq kamchiliklariga ega bolalar bilan ishlashda.
Nutq – ijtimoiy inson turmushining ajralmas bo‘lagi, insoniy jamiyatning mavjudlik vaziyatlari. Inson o‘z faoliyatining 55% vaqtini nutq faoliyatining asosiy turlari – gapirishga, eshitishga, o‘qishga, yozishga bag‘ishlaydi. Maktabgacha ta’lim tizimida nutqni rivojlantirish yetakchi o‘rin egallaydi. Nutqni rivojlantirishning asosiy vazifalari – nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash, til boyligini, aktivligini oshirish, nutqning grammatik tomonini rivojlantirish, aloqa nutqini o‘qitish barcha maktabgacha yoshdagi masofada hal qilinadi. Aloqa nutqini rivojlantirish – maktabgacha yoshdagi bola tarbiyasining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bolani aloqa nutqini shakllantirish – tilning grammatik tuzilishi, lug‘at tarkibi, tovush tomonini o‘zlashtirishi bilan chambarchas bog‘liqligida kelib chiqadi.