I bob. Ma’naviy bаrkаmol аvlod tаrbiyasidа xаlq kuylаrining o‘rni

Ma’naviy- axloqiy tarbiyasini shakllantirishda xalq og‘zaki ijodi janrlaridan foydalanishning shakl va usullari.

Ta’lim –tarbiya jarayoni har bir o`qituvchi va pedagogdan katta aql – zakovat, sabr – matonat, o`quvchilarga va o`z kasbiga yuksak mehr – muhabbatli bo`lishni talab etadi. O`qituvchining doimo izlanuvchan, bilim va tajribasini orttirib boruvchan bo`lishi, o`quvchilarni chuqur tushunish, ularning ichki dunyosini payqay olishi, o`sish va rivojlanish darajalarini nazorat qilib borishi va zarur paytda so`z, ish yoxud amaliy harakat bilan yordam bera olish qobiliyati ta’lim va tarbiya jarayonining muvaffaqiyatini ta’minlovchi omillardir.

O`qituvchi shaxsi – bu uni inson sifatida xarakterlovchi ijtimoiy ahamiyatga molik fazilatlarning barqaror tizimidir. O`qituvchi shaxsi o`z kasbiga ixlos qo`yishi va uning ijtimoiy ahamiyatini tushunib yetishi, bolalarga ta’sir o`tkazishi va ular bilan hamdardligida namoyon bo`luvchi shunday fazilatlar majmuasidirki, ular o`qituvchi faoliyati va muloqoti bilan uyg`unlashganda o`qituvchi mehnatining bir butunligiga erishiladi.
Biz magistrlik ilmiy- tadqiqot ishimizni yozish jarayonida Respublikamizda faoliyat ko`rsatayotgan Mirobod tumanidagi 213 – maktab, Mirzo Ulug`bek tumanidagi 43- maktab, Sobir Raximov tumanidagi 15- maktablarda tajriba – sinov ishlarini olib bordik. Tajriba sinov natijasida maktablarning boshlang`ich sinf o`quvchilariga ma’naviy – axloqiy tarbiya berishda xalq og`zaki ijodi janrlaridan foydalinish ahvoli yetarlicha emas degan xulosaga keldik. Buning bir qator sabablari mavjud bo`lib, ular xozirgi kunda yaratilayotgan adabiyotlarning deyarli hammasida siyqasi chiqib ketgan xalq og`zaki ijodi janrlarining o`rin olishidir.
Shu o`rinda bir savol tug`iiladi. Xalq tomonidan “Zumrad bilan Qimmat”, “Oltin tarvuz”.” Ur to`qmoq”, “Echki bolalari va bo`ri” ertaklaridan tashqari bir qator boshlang`ich sinf o`quvchilarining yoshiga, ularni ma’naviy – axloqiy jihatdan shakllanishlariga imkon yaratib beruvchi bir qator xalq ertaklari, rivoyatlari, afsonalari yaratilgan- ku. Nima uchun ularni bugungi boshlang`ich sinf darsliklariga kiritish mumkin emas?
Yuqorida keltirilgan bir qator sabablarning kelib chiqish holatlarini aniqlash maqsadida maktablarning pedagogik jamoalari va boshlang`ich sinf o`quvchilari o`rtasida anketa so`rovnomalarini o`tkazdik.
Anketa so`rovnoma savollari quyidagicha.
1.O`qituvchidagi pedagogik –psixologik bilim deganda qanday bilimlar nazarda tutiladi?
2.Kichik yoshdagi maktab o`quvchilarining ma’naviy- axloqiy tarbiyasiga ta’sir etuvchi, darsliklarldan o`rin olmagan yana qanday xalq ertaklarini bilasiz?
3.O`zingiz ham ertak, rivoyat, maqol ijod qilib ko`rganmisiz?
4.Xalq og`zaki ijodi janrlarini bolalarga ta’sir etish darajasini o`z pedagogik faoliyatingizda sinovdan o`tkazganmisiz?
5.Bolalarning ma’naviy – axloqiy tarbiyasini shakllantirishga qaratilgan va bolalarga ta’sir etuvchi xalq og`zaki ijodi janrlariga oid adabiyotlarni yig`ib borasizmi?
6.O`zingiz bolalalingizda eshitgan ertaklaringizni eslay olasizmi?
7.Sizning nazaringizda hozirgi kun ertaklari qanday bo`lishi kerak?
8.O`zingiz bolalaringizga qanday ertaklarni aytib berasiz?
9.Hozirgi kundagi bolalar ko`proq qanday ertaklarni sevib eshitadi?
10.Xalq qo`shiqlaridan qanday qo`shiqlarni bilasiz?
Berilgan savollarga javoblarni tahlil qilib chiqqanimizdan so`ng aniqlovchi va shakllantiruvchi tajribalar asosida maktablarda dars berib kelayotgan o`qituvchilar bilan o`zimiz tanlagan ““Boshlang`ich sinf o`quvchilarni ma’naviy –axloqiy tarbiyalashda xalq og`zaki ijodi janrlaridan foydalanish” mavzusida tajriba ishlarini olib bordik. Tajriba boshida bo`lajak o`qituvchilarni ikki guruhga ajratib oldik.
Birinchi guruh – nazorat guruhi.
Ikkinchi guruh – tajriba guruhi.
Ikkala guruh o`qituvchilariga ham bir xil matndagi savolnomalar tarqatildi. Tajriba –sinov ishlarini olib borish jarayonida tajriba guruhidagi o`qituvchilar bilan biz alohida ishlar, tushuntirish, suhbat, seminarlar,konferentsiyalar tashkil qildik. Tajriba –sinov yakunida nazorat va tajriba guruhi o`qituvchilarining berilgan savollarga javoblarini tahlil qilib chiqdik.
Ma’lumki, o‘zbek xalq pedagogikasi yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko‘p asrlar davomida qo‘llangan usul va vositalar, tadbir shakllari, milliy urf- odat va an’analar, tarbiya haqidagi g`oyalar mujassamdir. Xalq pedagogikasida ifodalangan g`oyalar, tajribalar xalq yaratgan afsonalarda, og`zaki ijod namunalarida, og`zaki, yozma yodgorliklarda o`z ifodasini topgan: ulug` mutafakkir olimlarning ilmiy va amaliy jihatdan asoslangan asaralarida bayon etilgan. Buni biz xalq tomonidan yaratilgan doston, ertak, rivoyat, afsona, maqol, topishmoq, tez aytish, masallarda Ahmad Yassaviy, Sa’diy Sheroziy, Ahmad Yugnakiy, Rabg`uziy, Yusuf Xos Ҳojib, Munis Xorazmiy,Abu Rayxon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zamahshariy, Gulxaniy, Furqat kabi mutafakkirlar hamda O`rta Osiyoda yetishib chiqqan musulmon olamiga mashhur bo`lgan Imom Ismoil al – Buxoriy, Muhammad ibn Iso Termiziy asarlarida ko`ramiz. Bu ulug` allomalar o`zlaridan oldin o`tgan avlodlar donishmandligini kelgusi avlodlarga taqdim etdilar.
Yosh avlodni hayotga tayyorlashda ko`p asrlar davomida qo`llangan usul va vositada, tadbir shakllari, urf- odat va an’analar, ta’lim- tarbiyadagi g`oyalar – hayotiy tajribalar o`zbek xalq pedagogikasida mujassamlashgandir.
Xali maktab bo`lmagan, pedagogika fan sifatida shakllanmagan davrlardayoq, qabila a’zolarining bolalar tarbiyasi sohasida orttirgan tajribalari hayotiy tajriba mevasi sifatida bizning davrga qadar yetib keldi va xalq pedagogikasi shaklida tarkib topdi. Ҳar bir jamiyatda yashagan xalq ruhi, do`stlik, birodarlik, mardlik, vatan va xalqqa sodiqlik g`oyalari ota- onalarning o`zaro ahilligi, ular bilan farzandning o`zaro mehr – muhabbati,qadr- qimmati, insoniy eng yaxshi fazilatlari u ijod etgan ertak, doston, maqol, topishmoq, latifa, askiya,rivoyat va masallarda tarannum etildi. Bu yodgorliklar o`z muxtasarligi, qiziqarliligi, ravonligi, ohangdorligi, pandnomaliligi, g`oyaviyligi bilan muhim tarbiyaviy ahamiyatga egadir.