I bob. Ma’naviy bаrkаmol аvlod tаrbiyasidа xаlq kuylаrining o‘rni

1.4.Musiqa merosini asrashda an’analarning davomiyligi.

Ota-bobolarimiz asrlar mobaynida yaratgan buyuk asarlari, ijod namunalari, san’at va madaniyat borasida qoldirgan bebaho meroslari hozirgi kunga qadar asrab-avaylab yosh avlodga yetkazib kelinmoqda. Har bir jamiyat madaniyatsiz, san’atsiz, musiqasiz, qadriyatlarsiz yashamagan va yashay olmaydi ham.

Ming yillar davomidagi musiqa, musiqa cholg`ulari, ularning o’ziga xos xususiyatlari, ijrochilik san'ati, shuningdеk mohir sozanda musiqachilar haqidagi qimmatli ma'lumotlar Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abdurahmon Jomiy, Alishеr Navoiy, Zaxiriddin Muhammad Bobur, Safiuddin Urmaviy, Davrish Ali Changiy, Abdurauf Fitrat kabi bobokalon allomalarimizning qimmatli asarlaridan bizlarga ma'lum. O`sha davrlarda O`rta Osiyo, xususan O`zbеkistonda ijrochilik san'ati og`zaki an'anada rivojlanib kеldi.
“Tarixdan ma`lumki, o’zbek xalq cholg’ulari rang- barang tarzda, o’ziga xos shakillangan va musiqaning barcha tarmoqlariga mos cholg’u asboblari shakllanib, asrlar osha rivojlanib kelgan. O`tmish allomalari Al Farobiy (IX asr) o’zining “Katta musiqa kitobi”da, Safiuddin Urmaviy (XII asr) musiqiy risolasida, Abdulqodir Marogiy (XIV asr) “Jami alalxon fil’m al-musiqiy” risolasida, Axmadiy (XIV asr) “sozlar munozarasi” asarida Zaynullobiddin Xusayniy (XV asr) “Risola dar bayoniy konuniy va amaliy musiqiy” risolasida, Abduraxmon Jomiy (XV asr) “Musiqiy risola”sida, Darvesh Ali Changiy (XVII asr) “Musiqiy risola”larida musiqiy cholg’ularni o`rganib tadqiq etish masalalarining turli tomonlariga to`xtalib, o’z davrlarining musiqiy cholg’ulari tasnifotini bayon etganlar. Ayniqsa, buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy musiqa ilmining eng nafosatli va mumtoz kerakli tarmoqlariga urg`u berib o`tganliklarini asarlaridan bilib olish mumkin.<sup>1</sup>
XX asrga kelib Eyxorn, Abdurauf Fitrat, Viktor Belyaev kabi olimlar musiqiy cholg’ularni o’rganish xususida samarali ish olib borganlar. Tarixiy qo`lyozmalar, adabiy asarlar va musiqiy risolalarda O’rta Osiyo xalqlari amaliyotida vujudga kelgan barcha cholg’u asboblarning nomlari o’z ifodasini topgan. Musiqiy risolalarda esa cholg’ularga tegishli (shakli, to’zilishi, torlar nisbatlari, tayyorlash mezonlari, cholg’ular uchun ishlatiladigan daraxtlar va.x) ma`lumotlar keltirilgan. Ularda, torli cholg’ulardan: borbad, ud, rud, kobiz, chang, rubob, tanbur, dutor. Damli sozlardan: ruxafzo, shammoma, organim, sibizgi, nayi anbon, chagona, bo’lamon surnay, nay, qo`shnay, karnay, urma cholg’ulardan: daf, doyra, nogora, safoyil kabilar haqida turli darajadagi ma`lumotlar keltirilgan.
Odatda, musiqiy cholg’ular ijrochilik amaliyotining turli yo’nalishlarida qo’llanilib kelingan. Avvalo eng sodda cholg’ular yaratilib, kundalik xayot tarzida keng foydalanilganligini qayd etish joizdir. Bunday cholg’ular har bir xalqning cholg’ular dunyosida mavjud bo`lib, ayni paytda ham iste`molda foydalanib keinmoqda. O’zbek xalq ijrochilik amaliyotida saqlanib, qo’llanib kelinayotgan cholg’ulardan chang, qobiz, sibizgi shular jumlasidandir. Bu cholg’ularni tayyorlash va ijro etish ham oddiyligi bilan ajralib turadi.<sup>1</sup>
X asrning buyuk Qomusiy olimi musiqashunoslik fanining kashfiyotchisi Abu Nasr al- Forobiy bo’lib, uning musiqa sohasida yaratgan asarlari ham keng kashf etilgan. San’atga, madaniyatga befarq qaragan, ularni pisand qilmagan jamiyat va mamlakat oxir-oqibatda inqirozga uchraydi. Bu tariximizda bir necha bor o’z isbotini topgan. Milliy madaniyat va san’at har qanday vaziyatda ham jamiyat taraqqiyotining muhim omillaridan sanalgan. Xalqi ma’naviy jihatdan qashshoq davlat hech qachon porloq istiqbolga ega bo’lmaydi. Musiqa va san’atning rivojlanishida, taraqqiy etishida buyuk allomalarning yuksak iste’dodlaridan foydalanish o’rinlidir.
Navoiy o’z asarlarida musiqa ilmidan bexabar shoirlarni tanqid qiladi hamda shoirlar musiqa ilmidan xabardor bo’lishlari va biron-bir cholg’u sozida ijro eta olishlari lozimligini uqtiradi.
Navoiy g’azallarida musiqaga oid 50 dan ortiq atamalar uchraydiki, ularning ko’plarini o’rganib chiqish maqsadga muvofiqdir. Jumladan, alhon, amal, advor, bo’d’, jirmiy, jam’, zil, iqo’, mutrib, mustahal kabi atamalar ma’nolarini bo’lajak sozanda va xonandalarga musiqa mashg’ulotlari jarayonida tushuntirib o’tish bugungi kundagi har bir ustozning muhim vazifalaridan biriga aylanishi shart.
Musiqa tarixi, Musiqa nazariyasi, xalq cholg`ularida ijrochilik, An’anaviy xonandalik fanlarida yuqorida sanab o’tilgan musiqiy atamalar haqida so’z ochib, talabalarga Navoiy zamonidagi musiqa va shoirning musiqaga bo’lgan e’tibori xususida ma’lumot berib, bahs-munazaralar uyushtirish yoshlarning alloma hayoti va ijodiga doir bilimlarini oshirishga ko’mak beradi. Masalan, musiqada “uvertyura” so’zi musiqali asarlarning kirish qismiga nisbatan ishlatiladi. Navoiy davrida esa “mustahal” so’zi ashuladan oldin keladigan cholg’u muqaddimasiga nisbatan ishlatilgan.
Yana “Shashmaqom”ning cholg’u qismi tugallangach, “nasr” (qo’shiq) qismi “saraxbor” ya’ni “xabar berish” nomli qo’shiq bilan boshlanadi. Navoiy davridagi bu ibora ham “uvertyura” so’zi bilan deyarli ma’nodoshdir. Musiqa amaliyotida eng ko’p ishlatiladigan atamalardan biri tovushqator yoki gamma bo’lib, Navoiy davrida bu so’zni “ja’m” deb atashgan. Yana “alhoni muxayyila” so’zi xayoliy, musiqaviy, tasviriy xarakterdagi kuylarga nisbatan qo’llangan. Bu atama hozirgi kundagi lirik qo’shiq yoki fantaziya iborasiga mos keladi.
Yuqoridagi misollardan kelib chiqib, shunday xulosaga kelishimiz mumkin:

1. 
   Alisher Navoiy bir yoki bir necha cholg’u sozlarida kuy ijro eta olgan.
   
2. 
   Musiqa qonun-qoidalaridan yetarlicha bilimga ega bo’lgan.
   
3. 
   Musiqaga nisbatan mehr-muhabbati kuchli bo’lgani bois bir necha sozanda va xonandalarga homiylik qilgan va ularni o’z tarbiyasiga olgan.
   

Bo’lajak xonanda, sozanda, musiqa pedagoglarini tayyorlash jarayonida cholg`u ijrochiligi, An’anaviy xonandalik, Musiqa tarixi, Musiqa nazariyasi fanlarida Navoiy asarlarini targ’ib qilish har bir pedagogning muhim vazifalaridan biriga aylanmog’i lozim. Zero, yoshlarda Hazrat Navoiy kabi buyuk siymolarga nisbatan mehr-muhabbat, hurmat tuyg’ularini singdirib borishimiz foydadan holi bo’lmaydi.
Kishi qalbida haromdan hazar, nopoklikka, adolatsizlikka nisbatan murosasiz isyonlar mavjud bo’lishini o’z qo’shiqlari orqali qoldirganlar. Ular qoldirgan bebaho boylik hisoblangan ohang va honishlardan musiqa madaniyati darslarida foydalanish, ular xaqidagi ma’lumotlarni o’quvchi yoshlar ongiga singdirib borish zarur. Bu Davlat ta’lim standartida ham alohida ko’rsatib o’tilgan.
XX asrning 20-30 yillaridan boshlab mamlakatimizda turli musiqiy o`quv yurtlari dastlab Turkiston Xalq Konsеrvatoriyasi (1918) va uning filiallari, Toshkеnt davlat musiqa bilim yurti (1924), Namangan va Buxoro musiqa bilim yurti (1932), Toshkеnt Davlat Konsеrvatoriyasi (1936) hamda bir qancha musiqa maktablarining tashkil qilinishi va yillar davomida asta sеkin juda ko`plab har-xil ijodiy jamoalar, ansambllar, bir ovozli orkеstrlar va nihoyat ko`p ovozli profеssional orkеstrning tashkil etilishi o`zbеk xalq cholg`ulari ijrochilik tarixida yangi davrni boshlab bеrdi. Ayniqsa poytaxtimizdagi ko`zga ko`ringan ansambllar, orkеstrlarning ijodiy faoliyati gullab yashnadi. Bu davrda ijrochilik san'ati rivojlanib juda ko`plab yutuqlarga erishildi.
Endi o`zbеk sozlarining navolari nafaqat O`zbеkistonda balki juda ko`plab boshqa mamlakatlarda ham yangray boshladi, o`zbеk musiqasi jahon sahnalarida namoyish etilib, tinglovchilar tomonidan yuksak baholandi. Sozanda ijrochilarning mamlakatimizdan tashqarida bo`lib o`tgan tanlov va jahon fеstivallarida chiqishlari hamda sovrindor bo`lishlari ijrochilik san'atimizni yuqori pog`onalarga ko`tardi. Xususan qashqar rubobchi sozandalardan Abbos Baxromov, Ergash Shukrullaеv va Ari Boboxonovlar jahon yoshlar fеstivali g`oliblari bo`lishgan.
O`zbеkiston davlat filarmoniyasi qoshida tuzilgan “Shodlik”, “Lazgi”, “Go`zal”, “Zarafshon” va “Bahor” kabi ashula va raqs ansambllari, shuningdеk O`zbеkiston tеlеradiokompaniyasi qoshidagi Yu.Rajabiy nomli maqomchilar ansambli, D.Zokirov nomli xalq cholg`ulari orkеstri hamda O`zbеkiston Davlat Filarmoniyasi qoshidagi T.Jalilov nomli O`zbеkiston Davlat Akadеmik xalq cholg`ulari orkеstri, so`ngi yillarda o`zining salmoqli ijodi bilan cholg`u ijrochiligi san'atiga katta hissa qo`shib kеlayotgan “Sug`diyona” o`zbеk xalq cholg`ulari Davlat kamеr orkеstrining O`zbеkistonda va ko`plab horijiy mamlakatlardagi kontsеrt faoliyatlarida ijrochilik san'ati, xususan qashqar rubobi ijrochiligi targ`ibot qilinib, rivojlantirib kеlinmoqda.
Yuqoridagi jamoalar tarkibida mashhur rubobchi sozandalardan E.Shukrullaеv, A.Baxramov, B.Mirzaaxmеdov, A.Xudoyqulov, S.Taxalov, A.Boboxonov, Q.Usmonov, X.Lutfullaеv, T.Rajabov, B.Ziyamuxammеdov, I.Eltoеv, R.Karimov, O.Nazarov kabi sozandalar ijod qilishgan.
Ijrochilik san'atini kompozitorlar va bastakorlar ijodisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. O`zbеkiston kompozitorlarining qashqar rubobiga yozilgan maxsus asarlari, qashqar rubobi ijrochiligining yangi-yangi qirralarini ochib bеrmoqda.
Bu o`rinda kompozitorlar M.Bafoеvning qashqar rubobi uchun va orkеstr uchun “Poema”, I.Hamroеvning “Kontsеrt”, O.Abdullaеvaning qashqar rubob va orkеstr uchun “Kontsеrt”, X.Raximovning “Navro`z”, S.Xayitboеvning “Ballada”, T.Azimovning “Durdona” va mashhur rubobchi sozanda, bastakor M.Mirzaеvning o`nlab asarlarini alohida ta'kidlab o`tish o`rinlidir. Qashqar rubob ijrochiligi nafaqat O`zbеkistonda, balki Xitoyning Shinjon viloyati uyg`urlari orasida, qo`shni Turkmaniston va Tojikiston davlatlarida ham mavjud bo`lib u yerdagi kompozitorlar ham bu borada salmoqli ijod qilmoqdalar. Kompozitorlar S.Rustamov, Ya.Sabzanov, D.Do`stmuxamеdov va Xudoynazarovlarning qashqar rubobi uchun yozilgan asarlari bizning sozandalarimiz tomonidan ham sеvib ijro etiladi.
Bastakor M.Mirzaеv o`tgan asrning 50-60 yillarida juda sеrmazmun ijod qildilar. Ularning qashqar rubobi uchun yaratgan har bir asari xalq orasida tеz ommaviylashib, bu kuylar xalqniki bo`lib kеtgan. Ularning ham bastakor sifatida ham sozanda sifatidagi sеrmahsul ijodlari qashqar rubobi sozini o`zbеkning har bir xonadoniga olib kirdi dеsak mubolag`a bo`lmaydi. Qashqar rubobida farzandlari Sh.Mirzaеv bilan birgalikda ijro etgan duetlari o`zining takrorlanmas jozibasiga ega. Ustozning ishlarini ularning farzandlari mashhur sozanda, bastakor Sh.Mirzaеv va ularning yuzlab shogirdlari davom ettirmoqdalar. Qashqar rubobi ijrochiligining rivojlanishiga Rеspublika miqyosida o`tkazilgan yosh sozanda ijrochilar Rеspublika tanlovi va Rеspublika maqomchilar ko`rik tanlovlarining ahamiyati katta bo`ldi. Bu o`tkazilgan tanlovlar natijasida ko`plab sovrindorlar mohir sozandalar yetishib chiqdilar: