I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Tayanch tushunchalar: tabiatda energiyaning aylanishi, tabiatda 
ener 
giyaning saqlanishi, Quyoshning yorug‘lik energiyasi, gidro-
elektr stansiya, foydali ish koeffitsiyenti.
1. Tabiatda energiyaning aylanishini tushuntirib bering.
2. «Energiya hech vaqt bordan yo‘q bo‘lmaydi, yo‘qdan bor bo‘lmaydi», deganda ni-
mani tushunasiz?
3. Foydali ish koeffitsiyenti deb qanday kattalikka aytiladi va u qanday ifodalanadi?
4. Nima sababdan FIK birdan (100 % dan) katta bo‘la olmaydi?
1. Avtomobilga quvvati 100 kw bo‘lgan dvigatel o‘rnatilgan. U 1 minutda 2,4 MJ 
foydali ish bajardi. Avtomobilning FIKni toping. 
2. Ko‘tarma kran 10 kw quvvatli dvigatel bilan ishlaydi. Dvigatelning FIK 80 % 
ga teng bo‘lsa, massasi 2 t bo‘lgan yuk 40 m balandlikka qancha vaqtda chiqa-
riladi? g = 10 m/s
2
deb oling.
η =
A
f
A
t
. 100 %. η =1 800 000
1 350 000.100 %=75 %.

---

168
Saqlanish qonunlari
3. Samolyot to‘g‘ri chiziq bo‘ylab 900 km/soat tezlik bilan tekis uchmoqda. Dvi-
gatellarining quvvati 1,8 MW va FIK 70 % ga teng bo‘lsa, tortish kuchi qancha?
4. Gidrostansiyaning balandligi 25 m bo‘lgan to‘g‘onidan har sekundda 200 t suv 
tushadi. Elektr stansiyaning quvvati 10 MW. To‘g‘ondan tushayotgan suv mexa-
nik energiyasining elektr energiyaga aylanish FIK qancha? g =10 m/s
2
deb oling.
VII BOBGA OID QO‘SHIMCHA MASHQLAR
1. Massasi 1 kg bo‘lgan jism 50 m balandlikdan 20 m balandlikka 
tushganda og‘irlik kuchi qancha ish bajaradi? Ushbu va keyingi 
tegishli mashqlarda g = 10 m/s
2
deb olinsin.
2. Bikirligi 10 000 N/m bo‘lgan prujina muvozanat holatdan 8 sm 
maso faga cho‘zildi. Shu holatda prujinaning potensial energiyasi 
nimaga teng? 
3. Prujinani 5 mm cho‘zish uchun 3 kJ ish bajarish kerak. Shu pruji-
nani 1,2 sm ga cho‘zish uchun qancha ish bajarish kerak bo‘ladi? 
4. Massasi 1 kg bo‘lgan jism 180 m balandlikdan erkin tushmoqda. 
Jism harakatining oltinchi sekund oxiridagi kinetik va potensial ener-
giyalari qancha bo‘ladi? 
5. Shtangachi massasi 180 kg bo‘lgan shtangani 2 m balandlikka dast 
ko‘targanda qancha ish bajariladi?
6. Kran uzunligi 7 m va kesimi 75 sm
2
bo‘lgan po‘lat g‘o‘lani gori zon-
tal vaziyatdan 60 m balandlikka ko‘targanda qancha ish bajarishini 
to ping. Po‘latning zichligi 7,8 · 10
3
kg/m
3
. 
7. Massasi 250 g bo‘lgan erkin tushayotgan jismning tezligi ma’lum 
yo‘lda 1 m/s dan 9 m/s gacha ortdi. Shu yo‘lda og‘irlik kuchi 
bajar gan ishni toping.
8. Ma’lum tezlik bilan harakatlanayotgan jismning impulsi 10 kg · m/s, 
kinetik energiyasi 50 J. Jismning tezligi va massasini toping. 
9. Uzunligi 3 m va massasi 40 kg bo‘lgan ustun yerda yotibdi. Uni 
vertikal qilib qo‘yish uchun qancha ish bajarish kerak?
10. 60 m balandlikdan erkin tushayotgan massasi 0,5 kg bo‘lgan jism-
ning yer sirtidan 20 m balanddagi potensial va kinetik energiyasini 
toping. 
11. Tosh yuqoriga 20 m/s tezlik bilan otildi. Qanday balandlikda tosh-
ning kinetik va potensial energiyalari o‘zaro tenglashadi? 
12. Gorizontal sirtda jism 100 N kuch ta’sirida tekis harakatlanmoqda. 
Tashqi kuch ta’siri to‘xtaganidan keyin jism 2 m masofaga sirpanib 
borib to‘xtadi. Ishqalanish kuchining ishini toping. 

---

169
VII bob. Ish va energiya. Energiyaning saqlanish qonuni
13. Agar bola 0,5 soatda 180 kJ ish bajargan bo‘lsa, uning foydali 
quvvatini toping. 
14. Avtomobilga quvvati 250 kW bo‘lgan dvigatel o‘rnatilgan. U 1 so-
at da 360 MJ foydali ish bajardi. Avtomobilning FIKni toping.