I боб. Молия бозорининг назарий асослари молия бозорининг иқтисодий моҳияти

14.3.1-жадвал
Ривожланган мамлакатларда молия бозорларини тартибга солиш тизими

Тартибга солиш шакллари	Асосий хусусиятлари
Давлат томонидан тартибга солиш (Германия, Франция, Япония)	– тартибга солишнинг асосий ваколатлари ҳукумат ёки махсус давлат органлари ихтиёрида; – қонунчилик тартибга солиш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқишда ҳукуматнинг доимий иштирокини назарда тутади; – ўз-ўзини тартибга солиш ваколати сезиларли даражада чегараланган, фақатгина зарурий ҳолларда қўлланилади (масалан, савдо қоидаларини ишлаб чиқиш кабиларда); – ўз-ўзини тартибга солиш органлари томонидан ишлаб чиқиладиган меъёрлар давлат органлари билан албатта келишилиши шарт; – тартибга солишнинг бошқа шакллари мавжуд мамлакатлардан фарқли равишда, ушбу тизимда ҳуқуқий жазолаш механизмлари заиф.
Тартибга солишнинг эгилувчан шакли (Австралия, Гонконг, Буюк Британия)	– молиявий бозор иштирокчиларига ўз фаолиятини тартибга солишда ва тартибга солиш мажбуриятларини амалга оширишда катта эркинлик берилган; – бозор иштирокчилари ўзлари ҳам тартибга солиш бўйича қарорлар чиқаришлари мумкин. Бунда, агар талаб этилса, ушбу қарорлар давлат регулятори ёки бозорнинг инфратузилма институтлари билан мувофиқлаштирилади. Мавжуд қонунлардан ташқари, тартибга солиш тизими қаттиқ қоидалар эмас, балки “юмшоқ” тавсияномалар ишлаб чиқади ва шу йўл билан эгилувчанликка эришилади. Агар, юзага келган масалани ҳеч қанақасига ҳал этиш имкони бўлмаса, тавсияномалар қоидаларнинг ягона манбаси бўлиб хизмат қилади; – иштирокчиларга танлаш имкони берилади: ўз хоҳишига қараб йўл тутиш (агар қарор инвестор ҳуқуқларини бузса, зарур бўлганда, ваколатли орган олдида ўз қарорини исботлаб бериш) ёки тавсиянома асосида ҳаракат қилиш; – амалда бундай ёндашув тартибга солиш аниқлигини ва жазо қўллашни пасайтирмайди; – қоидалар бузилганда жазо қўллаш олдинги тизимга нисбатан қатъий ва кўпроқ тарзда амалга оширилади.
Регулятор билан ҳамкорлик қилишга асосланган шакл (АҚШ, Канада).	– ўз-ўзини тартибга солувчи ташкилотлар катта ваколатларга эга; – ўз-ўзини тартибга солувчи ташкилотлар давлат регулятори билан доимий ва яқин алоқада ҳамда молия бозорларини самарали ишлаши ва ҳуқуқийлигини таъминлашда биргаликда жавобгардирлар; – ўзаро мулоқот давомида ўз-ўзини тартибга солувчи ташкилот билан давлат регулятори вазиятдан келиб чиқиб, масъулиятлар чегарасини белгилаб оладилар; – ўз-ўзини тартибга солувчи ташкилотлар молия бозорини тартибга солишнинг деярли барча масалаларида иштирок этадилар, регулятор ташаббусларини мунозара қилади ва ўзлари ҳам янги таклифлар билан чиқадилар; – молия бозорини тартибга солишда ҳукуматнинг иштирок этиш ваколати анча чегараланган; – соҳани назорат қилиш регулятор билан ўз-ўзини тартибга солувчи орган ўртасида тенг тақсимланган. Молия бозорида жазолаш амалиёти кенг тарқалган ва бунда ўз-ўзини тартибга солувчи органлар ҳам тўлақонли иштирок этадилар.

Юқорида келтирилган жадвалдан ҳам кузатиш мумкинки, иштирокчиларнинг мустақиллиги билан боғлиқ ўз-ўзини тартибга солиш кўпроқ, юридик жиҳатдан прецедент ҳуқуқи тизимига асосланган мамлакатларда мавжуд. Европа ва континенталь ҳуқуқий тизимга асосланган мамлакатларда ўз-ўзини тартибга солиш механизмларини қабул қилиш мураккаброқ эканлигини кўриш мумкин²¹. Ушбу назариядан келиб чиқадики, ўз-ўзини бошқаришга асос бўлиб хизмат қилувчи миллий ҳуқуқий тизим (фуқаролик ёки прецедент), мамлакатнинг молия бозорларининг узоқ муддатли ривожланишини ва уларни тартибга солиш тизимни белгилаб беради²².

Тартибга солишнинг турли тизимларини шаклланишига, шунингдек, миноритар акциядорларни ҳимоя қилиш ва марказлашмаган тарзда улушли эгалик қилиш институтларининг қай даражада ривожланганлиги ҳам ўз таъсирини ўтказади²³. Кўриб ўтилган юрисдикциялар ичида шундай ҳолатлар ҳам борки, масалан, ҳуқуқнинг прецедент тизимига асосланган Буюк Британияда ташкилий ўз-ўзини тартибга солишдан воз кечилди ва 1997 йилда барча ўз-ўзини тартибга солувчи органлар ягона FSA мегарегулятор шаклида қайта тузилди. Шунинг билан бир вақтда, бозорнинг барча иштирокчиларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ислоҳотлар давомида ўзгармаган ҳолда сақланиб қолди. Бу дегани, ўз-ўзини бошқариш тамойили қонуний даражада сақланиб қолганлигини кўрсатади²⁴. Ўз-ўзини тартибга солишнинг тарихий ва ҳудудий йўналишларини ўрганиш шуни кўрсатадики, ўз-ўзини тартибга солиш механизмлари ўз ютуғи ҳамда чегараларига эга ва у, юрисдикциянинг институциональ ўзига хослигидан келиб чиқиб, молия бозорининг ривожланишининг турли босқичларида турли шаклларда намоён бўлади.
Молия бозорларини тартибга солиш шакллари ўзгаргани билан унинг тарихий мақсадлари бозор иштирокчиларини фаолиятини барқарорлигига кўмаклашиш, иқтисодий ривожланишни таъминлашда инфляция даражасини жиловлаш, ички ва халқаро пул оқимини самарли ҳаракатини таъминлаш ҳамда молия бозорида шаффофлик ва молиявий хавфсизликни таъминлаш кабилар сифатида деярли ўзгармасдан қолмоқда.
Изланиш натижалари шунингдек, глобал молиявий инқирознинг чуқурлашуви шароитида, молия бозорларини тартибга солишда давлатнинг аралашувини қўллаб-қувватловчилар сафи кенгайиб бораётганлигини кўрсатмоқда. Молия бозорларини тартибга солишнинг турли-туманлиги ва ўз-ўзини тартибга солувчи органлар ваколатларининг ҳажми, нафақат маданият, анъаналар ва фуқароларнинг менталитетидан келиб чиқиши, балки юридик тизимлар назариясига ҳам боғлиқ бўлиши ўрганилди.
Жаҳон тажрибасининг кўрсатишича, халқаро молия бозори ривожланишининг замонавий босқичда ҳам монетаризм ва кейнисчилик тамойилларидан биргаликда фойдаланиб, жараёнларни тартибга солиш мақсадга мувофиқ бўлиб бормоқда.