I bob. Qadimgi xitoy madaniyati

II.BOB. QADIMGI XITODAGI ILK DAVLAT VA PODSHOLIKLAR
2.1. Qadimgi Xitoyda ilk davlatlar vujudga kelishining
shart-sharoitlari.
Qadimgi Xitoyda ilk davlatlar vujudga kelishining shart-sharoitlari. Ma’lumki, Xitoyning sharqiy qismidagi qulay labiiy geografik muhit mazkur hududda ancha erta termachilikdan dehqonchilikka, ovchilikdan chorvachilikka o’tishga, nihoyat hunarmandchilik vujudga kelib rivoj topishiga shart-sharoit yaratdi. Xo'jalikning bu uch tarmog'i m.av. IV—II mingyilliklarda astasekin rivoj topgan.
Xuanxe, Yanszi va boshqa daiyo hamda soy bo'ylarida yashagan ziroatchi qabilalar dastlab ziroatchilikning motiga dehqonchiligi bilan shug'ullanib, bug‘doy. arpa, sholi, tariq, kunjut va boshqa dukkakli o ‘simliklar ekib parvarish qilganlar. Chorvada qo'y, echki, cholchqa va yirik shoxli qoramol asraganlar. Ular tosh va jezdan har turli mehnat qurollari yasab ishlatganlar. Keyinchalik esa hunarmand-dehqonlar yog'ochdan omoch yasab motiga dehcionchiligidan omoch dehqonchiligiga o'tgan. Omochga ulov qo‘shib yer haydab, ekin ekish mehnat unumdorligini bir necha hissa oshirgan.
Bu davrda chorvachilik va hunarmandchilik rivoj topgan hududda mehnatning birinchi buyuk ijtimoiy bo‘linishi sodir boigan. Chorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqqan, savdo-sotiq ham rivoj topgan. Mazkur davrga kelib odamlar orasida xususiy mulk, mulkiy tengsizlik. tabaqalanish shakllanib, Qadimgi Xitoyda ilk davlatning vujudga kelishi uchun shart - sharoit paydo bomgan. Shan-In davlati. Shan-In Xitoydagi eng qadimgi davlatlardan biridir. M.av. Ill mingyillikda Xitoydagi qabilalar tarqoq yashar
cdilar. Xo'jalikning asta-sekinlik bilan rivojlanishi natijasida qabilalar birlasha boshlagan. M.av. II mingyillik boshlariga kelib Sya xonadoniga mansub kishilar qabilalarni birlashtirib, Sharqiy Xitoyda davlat barpo etganlar. Sya xonadoniga mansub podsholar kuchayib, boshqa qo'shni qabilalarni o'lariga itoat ettirganlar. Sya sulolasining so‘nggi podshosi boshqa qabilalar ustidan zulmni kuchaytirgan. Shu davrda Xuanxe sohillariga ko'chib kelgan Shan
qabilasi kuchayib, qattiq janglardan so‘ng syalarni vengib ularni o'zlariga itoat ettiradi. Ular Xuanxe daryosi havzasining katta qismini egallaydi.
M. av. XVIII asrda Chen Tan degan kishi davlat tuzib, uni o’qabilasi Shan nomi bilan ataydi. U yangi sulolaning asoschisi bo’lgan. M. av. XVIII asrdan boshlab sulola Shan-In deb atala boshlagan. Bu davlatning povtaxti Shan shahri boigan.
U-Din degan podsho davrida Shan-In davlati kuchayib, atrofdagi hududlarni bosib oladi Ammo XIII asr oxiri va XII asr boshlaridan boshlab Shan-In davlati kuchsizlatiib qoladi. Bundan foydalangan qo‘shni qabilalar birin-ketin Shan-Inga hujum boshlaydi va uning yerlarini bosib oladi Shan-lln davlatining xo‘jaligi. Shan-In podsholigi davrida xo'jalik ilgarigiga qaraganda ancha rivojlangan edi. Xitoyda ilk dehqonchilik jilg'a, soy etaklari va daryo bo'ylarida liman va qayr asosida shakllangan. Mazkur davr mobaynida mehnat qurollari takomillashgan, Shu bois mehnat unumdorligi oshgan. Keyinchalik mehnat qurollarining takomillashuvi tufayli sug'orma dehqonchilik ancha taraqqiy etgan. Odamlar daryolarga to’g'on. Dambalar qurib, suv omborlari barpo etishgan. Kanallar qazib ekinzorlarni sug‘orishgan. Xitoy dehqonlari tariq, sholi, arpa, bug'doy, choy va boshqa donli ekinlar ekkanlar. Ular sabzavotchilik va bog’dorchilik bilan ham shug'ullangan. Tut ekib, ipak qurti boqqanlar. Ipak qurti pillasidan ipak tolalari olganlar. Xitoyliklar ipak qurti boqish va ipakchilikning asoschisi hisoblanadilar. Xitoyda yaylovlar serob bo‘lgani uchun u yerlarda qoramol. qo‘y, echki va cho’chqa ham boqqanlar. Ihykizlardan ish kuchi sifatida foydalanilgan. Qo'sh ho'kizga temir tishli omoch qo'shib yer haydaganlar. dalalarga ishlov berganlar.
Shan-In davfida Xitoyda miskarlik, kulolchilik, to‘qimachilik ancha rivojlangan. Kulolchilikda qo'l charxi, to'qimachilikda esa to‘qimachilik dastgohi ishlatilgan. Ular ipak, jun va zig'ir tolalaridan ip yigirib ajoyib mato va gazlamalar to'qiganlar, ajoyib liboslar tikib kiyganlar. Xitoy ustalari tosh, yog'och, loy va xom g'ishtdan saroylar, ibodatxonalar, uylar va devorlar qurishgan.O’sha davrda xitoyliklar savdoga ham katta ahamiyat bergan. Xitoydan tashqariga ipak, jun mahsulotlari, qurol-yarog' va boshqa buyumlar chiqarilgan.
Chet mamlakatlardan esa jun. teri, qimmatbaho toshlar keltirilgan. Janubdan, ya’ni Yanszi havzasidan esa mis va qalay keltirilgan. Xitoyda dehqonchilik. chorvachilik, hunarmandchilik va savdo sotiqning rivojlanishi tabaqalanishni yanada kuchaytirgan.³
Odamlar asta-sekin boy-badavlat, o ‘rtahol va kambag‘al kishilarga ajrala boshlaganlar. Urushda asir tushganlar va qarzdorlar qullarga aylantirilgan. Shunday qilib, m.av. XVIII-XIII asrlarda Xitoyda dastlabki quldorlik davlati tashkil topgan. Bu davlat m. av. XIII asrgacha yashab, keyinchalik o ‘z о 'mini Chjou podsholigiga bo'shatib bergan.