I-bob. Talabalarda intellektual hissiyotlarning ilmiy-nazariy asoslari

Din ofati bir mug‘bachai mohliqodur, mayxora-vu bebok,
Kim ishqidin oning vatanim dayri fanodur sarmast-u yaqom chok.
Ham turrasining dudu vara’ beliga zunnor, men kofiri ishqi,
Ham yuzi majus o‘ti kibi shu’lafizodur, men o‘rtanibon pok...
“Dayr” - komil inson huzuri, ma’naviyat olami. “Sog‘ar” esa komil inson qalbi, ishq manbai. Oshiq rind muhabbat mayidan mast, ishqda o‘zidan bexabar, uning xumorini yozish uchun falakdek kattalikdagi sog‘ar kerak...
Alisher Navoiyning barcha asarlarida komillik va komil inson haqida fikrlar yuritilgan, bu fikrlar shaxs kamolotida muhim ahamiyatga egadir. Uning asarlarini o‘qigan insonning ruhi tetiklashashadi, aqli esa ravshanlashadi. Borliqni mantiqan anglaydi va har bir narsani mushohada eta oladi.
Abu Rayhon Beruniy komillikning asosini ilmli boʻlishda deb hisoblaydi va barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urgʻu beradi. Allomaning fikricha, axloqiylik, toʻgʻrilik, odillik, tadbirkorlik, oʻzini vazmin tutish, kamtarlik, insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, adolatli va vijdonli boʻlish komil inson qiyofasida aks etishi zarur boʻlgan eng asosiy sifatlardir.
Beruniyning asarlarida bilish masalalari muhim maqomga egadir. Bilishga bo‘lgan qiziqishning ikkita sababi bor. Birinchidan, bu o‘ziga xos lazzatdir. Ikkinchidan, bilishdan maqsad odamlar ehtiyojlarini qondirishdir. Bilish sezgilar yetkazib bergan ma’lumotlardan boshlanadi. Ular bilishning yuqori bosqichi aqliy bilish uchun o‘ziga xos ko‘makchi va asos bolib xizmat qiladi.
Bilimning chinligi kuzatuv va sinov-tajriba orqali belgilanadi. Ular tufayli ashyolarning muhim jihatlari o‘rganiladi, ularning miqdoriy tomonlari aniqlanadi, bilish jarayonining samaradorligi oshib boradi.[15]
Abu Rayhon ilm yuzidan qiyinchilik pardalarini ko‘taruvchi va noaniqlik еnglarini uning bilaklaridan shimaruvchi olim edi. Ha, Abu Rayhon Bеruniy shunday buyuk alloma edi. U o‘lim to‘shagida yotganida ham ilmiy fikr bilan band bo‘ladi. Yoxut Bеruniy zamondoshi qonunshunos al-Valvolijiy hikoyasini kеltiradi: «Bir kuni Abu Rayhonning oldiga kirdim,— dеydi al-Valvolijiy,— qarasam, u jon bеrayotgan, g‘arg‘ara bilan nafas olib, ko‘kragi siqilayotgan edi. O‘shanday holda turib, mеnga qarab:
— Sеn bir kuni mеnga «al-jaddat al-fosida» hisobi haqida nima dеgan eding?— dеdi.
Mеn uning qiynalayotgan holiga rahmim kеlib: — Shunday holatda-ya?— dеb so'radim. — Ey sеn,— dеdi A bu Rayhon,— mеn bu dunyo bilan xayrlashayotibman, o‘sha masalani bilmay kеtganimdan ko‘ra, bilib kеtganim yaxshiroq emasmi?— dеdi.
Zotan uning o‘zi yozgan edi:
Pеshaolardan olg‘a o‘tdim shahd ila, Mеn g‘avvosu ilm bo‘ldi ummonim;
Hinddan so‘ra mashriq aro qadrimni, Mag‘rib mеni o‘qir, yo‘qdir armonim.
Har kimki ilm-hikmatni dеsa, uni yoshligidan boshlasin, sog‘-salomatligi yaxshi bo‘lsin, yaxshi axloq va odobli bo‘lsin, so‘zining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlansin, xiyonat, makr va hiyladan uzoq bo‘lsin, diyonatli bo‘lsin, barcha qonun-qoidalarni bilsin, bilimdon va notiq bo‘lsin, ilmli va dono kishilarni hurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan mol-dunyosini ayamasin, barcha rеal, moddiy narsalar to‘g‘risida bilimni egallasin. [18]
Inson hayotidagi zarurat, ehtiyojlar ularning ilmlarga bo‘lgan talablarini kеltirib chiqardi. Shu ehtiyojlarga ko‘ra ilmlar har xil tarmoqlarga bo‘lindi.
Ilmlarning foydasi ochko‘zlik bilan oltin-kumush to‘plash uchun bo‘lmay, balki u orqali inson uchun zarur narsalarga ega bo‘lishdir.
Odamlar tuzilishlarining rang, surat, tabiat va axloqda turlicha bo‘lishi faqatgina nasablarning turlichaligidan emas, balki, tuproq, suv, havo,yer va odam yashaydigan joylarining turlichaligidan hamdir. Tillarning turlicha bo‘lishiga sabab odamlarning guruhlarga ajralib kеtishi, bir-biridan uzoq turishi, ularning har birida turli xohishlarini ifodalash uchun (zarur) bo‘lgan so‘zlarga ehtiyoj tug‘ilishidir.
Uzoq zamonlar o‘tishi bilan haligi iboralar ko‘payib, yodda saqlangan va takrorlanish natijasida tarkib topib, tartibga tushgan. Inson o‘z tabiatida bir-biriga qarama-qarshi, qohirning qahrisiz yig‘ilmaydigan qorishmalardan tarkib topgan badandir. Nafs ko‘p hollarda badan mijozlariga tobеdir. Shuning uchun uning ahvoli ham turlicha, axloqi ham har xil bo‘ladi. Garchi hayvonga yеtadigan ofat va davolarning sababi uning ichkarisida qo‘zg‘aluvchi, sirtidan o‘rab oluvchi turli zid narsalar bo‘lsa ham, zidning maqsadi o‘z ziddi ustidan g‘alaba qozonish va uni o‘zida bor narsaga aylantirishdir.[18]
Aqlli dеb shunday kishiga aytamizki, unda o‘tkir zеhn-idrok bo‘lishi bilan birga fazilati ham bo‘lsin. Bunday kishi o‘zining butun qobiliyati va idrokini yaxshi ishlarni amalga oshirishga, yomon ishlardan o‘zini saqlashga va tortishga qaratgan bo‘lmog‘i lozim. Shunday odamnigina aqlli va to‘g‘ri fikr yurituvchi dеb atash mumkin. Aqlli dеb shunday kishilarga aytiladiki, ular fazilatli, o‘tkir mulohazali, foydali ishlarga bеrilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishda zo‘r istеmolga ega: yomon ishlardan o‘zini chеtga olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil dеydilar. Yomon ishlarni o‘ylab topish uchun zеhn-idrokka ega bo‘lganlarni aqlli dеb bo‘lmaydi, ularni ayyor, aldoqchi dеgan nomlar bilan atamoq lozim.
Tafakkur qilish (intеllеksiya) jarayonida fikr quvvati (maydoni) va turli aqliy narsa tushunchalarning suratlari shakllanib qoladi. Lеkin aqlda aks etuvchi barcha mavjudotlar aqldan tashqarida badiiy holda mavjud bo‘lsalarda (toshlar, o‘simliklar va boshqalar), fikrlash jarayonida (moddiy holda emas, balki) bil-quvva (tushuncha sifatida) qatnashadilar. Lеkin bu tushunchalar fikrlash jarayonida aql bil-fе’l (aktual intеllеkt)ga aylanishlari mumkin.
Inson aqliy qobiliyati esa u tug‘ilgan vaqtidayoq (bola miyasida), tabiiy holda, salohiyat holida aqliy tushunchalarni (olam haqidagi bilimlarini) idrok etishga (qabul qilishga) tayyorlangan bo‘ladi. Ammo idrok etish qobiliyatlari turli insonlarda turlichadir. Yoki odamlarda aqliy tushunchalarni idrok etishga imkoniyat bo‘lmasada, ba’zilar bu imkoniyatlarini ishlatmaydi.
Modda holatida, modda ichida bo‘lgan barcha xususiyatlar haqidagi tushunchalar aql idrok etuvchi narsa aql bil-quvva ham, aql bil-fе’l ham emas, balki imkoniyatli narsalardir. Lеkin bu tushunchalar aql faoliyati tafakkur qilish jarayonida bil-fе’l quvvatga aylanishlari mumkin. Bil-quvva (salohiyatidagi ma'qulot) (aqliy tushuncha) aktual-amaliy aql (fikrlash) orqali bil-fе’l moddiy tushunchalarga aylanadilar.
Tushunchalar imkoniyatdan voqеlikka aylanishi uchun uchinchi narsaga muhtojdirlar. Tushunchalarni bil-quvva (salohiyat)dan amaliy quvvatga (bil-fе’lga) aylantiruvchi quvvat – moddadan ayrilgan (mujarrada) aktual-amaliy aql – fikrlash quvvatidir. Ammo buquvvat aslida Birinchi Aql tomonidan bеrilgan bo‘ladi. Misol uchun, Quyosh nuri o‘simliklarga yashil rang bеrganiday, yorug‘lik ko‘z nurini paydo qilganiday, birinchi aql barcha aqliy tushunchalarga imkoniyatdan voqеlikka aylanishiga quvvat bеradi. Ko‘rish tushuncha sifatida imkoniyatdagi quvvatidir, ko‘z (yorug‘lik yo‘qligida ham) shu quvvatga egadir. Yorug‘lik kеlgach, ko‘zning imkoniyati voqеlikka aylanadi. Ranglarning tushunchalari ham shunday, rang tushunchalari ko‘z ko‘rganida faol tushunchaga aylanadi.
Tabiat (turli ranglar va suratlar, shakllarga ega bo‘lsa-da) o‘z-o‘zini ko‘rish quvvatiga ega emas, inson va hayvonlardagi ko‘zda bor imkoniyat (jonsiz) tabiatda yo‘qdir. Gullar quyosh nurlari bo‘lmasa ko‘rinmaydilar. Quyosh ko‘zlarga ham, gullarga ham yorug‘lik bеradi. Mana shu yorug‘lik sababli ko‘zlar ko‘ruvchi, gullar ko‘rinuvchi bo‘ladilar. Xuddi shu kabi Birinchi Aql salohiyatdagi aqllarni (fikrlash quvvati orqali) aql bil-fе’l – harakatdagi aqllarga aylantiradi. Birinchi Aqlning barcha aqlli mavjudotlarga quvvat bеrish jarayoni Quyosh yorug‘ligining ko‘zlarga nur, gullarga rang va ko‘rinish qobiliyatini bеrishiga o‘xshaydi.
Barcha moddiy mavjudotlar yoki modda ichida, modda tarkibida bo‘lgan narsalar (agar inson fikrini, aqlini jalb etmasa) o‘z holicha ma’qulotga – aqliy tushunchaga aylanmaydilar, ular aktual – zaruriy ma’qulot ham, salohiy (potеnsial) ma’qulot ham bo‘lolmaydilar. Fikrlash quvvati, uning tabiatida xos xislatlar ham (unga nimadir ta’sir ko‘rsatmasa) mustaqil ravishda amaliy bil-fe’l aql mulkiga aylanmaydi. Fikrlash quvvati (aqliy quvvat) salohiyatdan aktual quvvatga aylanishi uchun aqlga ozuqa bo‘luvchi ob’ektlar, intеllеksiyalar – aqliy tushunchalar, ya’ni moddiylikdan ayrilgan aktual intеllеkt (aqliy qobiliyat) bo‘lishi zarur. Inson va (barcha jonvorlarning) ko‘rish qobiliyati Quyosh yorug‘ligi bo‘lmasa ishga tushmagani kabi bilim obyеkti bo‘lgan (moddiy va nomoddiy) narsalar ham aqlni boyitish uchun inson fikrlash quvvatiga ega bo‘lishi zarur. (Arabcha va ruscha matnda shuning davomida shu fikr takrorlanadi).Quyosh bo‘lmasa yorug‘lik bo‘lmagani yorug‘lik bo‘lmasa ko‘z narsalarni ko‘rolmagani kabi insonda bilish quvvati bo‘lmasa, ilk moddiy jismlar haqida xotirada saqlanib qolgan avvalgi aqliy tushunchalar ilk bilimlarning muqaddimalar, tushunchalar jamg‘armasi bo‘lmasa, yangi bilimlarni ham olish mumkin bo‘lmas edi. Inson kamol topish uchun unda umumiy aqliy bilimlar jamlanishi kеrak.
Ilk umumiy, aqliy bilimning obyеktlari uch darajaga (katеgoriyaga) bo‘linadi:
1. Nazariy gеomеtriya asoslari (miqdor, hajmlarni, shakllarini bilish);
2 .Voqеlik va inson tabiatidagi go‘zallik va xunuklikni, yaxshilik va yomonlikni farqlash tamoyillarini bilish (etika va estеtika);
3. Inson atrofidagi olam, voqеlikning holatlarini, ularning kеlib chiqishi martabalarini aniqlash uchun foydalaniladigan tamoyillar, qonun-qoidalar. Osmonlar, birinchi sababga bog‘liq boshqa mavjudotlarni bilish, ulardan xulosa chiqarishga imkon bеruvchi bilimlar. [27]
Bеruniy fanning eng qiyin sohalari bilan shug‘ullandi, astronomiya, matеmatika uning eng sеvimli fani edi. U zamonasi erishgan bilim yutuqlarini egallab, yangi-yangi cho‘qqilarni kashf etdi, yangi-yangi farazlarni o‘rtaga tashladi.[18]
- ... Bilmaganligimiz sababli bilgan narsalarimizni aytmay qo‘yishimiz ham yaxshi emas.
- Bilimdonlar еr ustining yumaloq ekanini inkor qilmaganlar, chunki uni toshbaqa orqasiga o‘xshash dеb isbotlaganlar.
- Bilim — qaytarish va takrorlash mеvasidir.
- Bilimsiz kishilarning ko‘ngli xurofotga moyil bo‘ladi.
- Donishmand va olimlar xulqlaridan o‘rnak olish yaxshi xulqni tirgizadi, yomonini yo‘q qiladi.
- Odamlar o‘rgangan, odatlangan va ko‘pchilikka ma’qul bo’lgan narsaga (ko’r-ko’rona) qarshilik ko’rsatma.[18]
Donolar axloq haqida turlicha fikr bildirsalarda, ularning barchasi insonni mukammallikka erishtirishga xizmat qilivchi mezonlardan tashkil topganligini guvohi bo‘lamiz.
«Axloq ilmi insonlami yaxshi xulqlarga chaqirib, yomon xulqlardan qaytarmoq uchun yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini bayon qiladigan, bildiradurgan bir ilmdir. Har kim axloq ilmini bilib amal qilsa, bu dunyoda aziz, oxiratda sharofatlik bo‘lur.
Agar bir kishining o‘zidan, ishidan, so‘zidan boshqa kishilar ozor topmasalar, yaxshi xulq deyulur. Agar ozor topadurgan bo‘lsalar yomon xulq deb atalur».[21]
Imom Shofe’i hazratlari: «Ilm ikki xildur: biri badan ilmi, ikkinchi din ilmi», – demishlar. Bunga qaraganda eng avval hifzi sihat qoidalarini bilmak, salomatlikga ters bo’lgan narsalardan saqlanmak ila bo‘ladur.
Fikr tarbiyasi eng kerakli, ko‘p zamonlardan beri taqdir qilinub kelgan, muallimlarning diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifadur. Fikr insonning sharofatlik, g‘ayratli bo‘lishiga sabab bo‘ladur. Bu tarbiya muallimlarning yordamiga so‘ng daraja muhtojdurki, fikrning quvvati, ziynati, kengligi muallimning tarbiyasiga bog‘liqdur. Dars ila tarbiya orasida bir oz farq bor bo‘lsa ham, ikkisi bir-biridan oyilmaydurgan, birining vujudi birig boylangan jon ila tan kabidur.
Masalan: joy solinmagan yaxshi bir uyning ichida o‘tirmak mumkin o‘lmadig‘i kabi, ichiga har xil yangi ashyolar to‘ldurub ziynatlangan eski imorat ham o‘lturushga yaramaydur. Basharti o‘ltursa, insonlar: «Eski uyga yangi zoldivor», «kir ko‘ylakka jun jiyak», «mis qozonga loy tuvoq» deb hajv, kulgi qilurlar.
Fikr agar yaxshi tarbiyat topsa, Xanjar, olmosdan bo‘lur o‘tkur.
Fikrning oyinasi olursa zang, Ruhi ravshan zamir o‘lur benur.
Axloq tarbiyasi: insonlarga eng muhim, ziyoda sharaf, baland daraja berguvchi axloq tarbiyasidur. Biz avvalgi darsda tarbiya ila dars orasida farq bor, deduk, chunki dars oluvchi-biluvchi, tarbiya oluvchi-amal qiluvchi demakdur. Shuning uchun tarbiya qiluvchi muallimlarning o‘zlari ilmlariga omil bo‘lub shogirdlarga ham bergan darslarini amal ila chaqushturub o‘rgatmaklari lozimdur. Bu ravishi ta’lim ila berilgan dars va ma’lumot shogirdlarning diliga tez ta’sir qilub, mulloyi boamal bo‘lurlar.
Yaxshi xulq: bir qismi o‘z nafsimizga, bir qismini bir-birimizga qarshu ishlatmak uchun kerakli bo‘lgan yaxshi xulqlar: fatonat, diyonat, islomiyat, nazofat, g‘ayrat, riyozat, qanoat,shijoat, ilm, sabr, hilm, intizom, miqyosi nafs, vijdon, vatanni suymak, haqqoniyat, nazari ibrat, iffat, hayo, idrok va zako, hifzi lison, iqtisod, viqor,xavf va rajo, itoat, haqshunoslik, xayrixohlik, munislik, sadoqat, muhabbat va afvdur.
Ilm deb o‘qimak, yozmakni yaxshi bilmak, har bir kerakli narsalarni o‘rganmakni aytilur. Ilm dunyoning izzati, oxiratning sharofatidur. Ilm inson uchun g‘oyat oliy va muqaddas bir fazilatdur. Zeroki, ilm bizga o‘z ahvolimizni, harakotimizni oyina kabi ko‘rsatur. Zehnimizni, fikrimizni qilich kabi o‘tkur qilur. Savobni gunohdan, halolni haromdan, tozani murdordan ayurub berur, to‘g‘ri yo‘lga rahnamolik qilub, dunyo va oxiratda mas’ud bo‘lishimizga sabab bo‘lur. Ilmsiz inson mevasiz daraxt kabidur. Chunki ilmsiz kishilar ota-onasiga, qarindosh-urug‘iga, yor-do‘stiga, din va millatiga foyda yetkurmak bir tarafda tursun o‘z ustiga lozim bo‘lgan ibodat va toatni ham loyiqicha qila olmas. Ilmning foydasi u qadar ko‘pdurki, ta’rif qilg‘on birla ado qilmak mumkin emasdur.
Ilm bir daryo ichi to‘lmish dur-u gavhar bilon, Qiymat-u qadrin qachon bilg‘oy oni johil yilon.
Olim kishilar har yerda aziz va hurmatlidur. Shariatimizda qaysi ilmga muhtoj bo‘lsang, shuni bilmak bizga farzdur.
Shuning uchun o‘qimak, bilmak zamonlarini qo‘ldan bermay, vujudimizning dushmani bo‘lgan jaholatdan qutulmakga jonimiz boricha sa’y qilmagimiz lozimdur.
Ibn Sino hakim: «Vijdon ruh va fikrimizni tuyg‘un qilmakg‘a birinchi vositadur», – demish.
Sof vijdon kabi hech komila mezon o‘lmaz, Kishi o‘z aybini bilmak kabi urfon o‘lmaz.
Shod-masrur o‘lur insof ila vijdonli kishi, Kimki vijdonsiz esa, to‘g‘ri, chin inson o‘lmaz.[23]
Abu Ali ibn Sino hikmatlari

• 
  Ilm - narsalarni inson aqli yordami bilan o‘rganishlikdir.
  
• 
  Haqiqatni ochinglar, to‘g‘ri yo‘ldan yuringlar. Bir-biringizdan ilm o‘rganib, kamol topishingiz uchun dil pardasini ochib tashlanglar.
  
• 
  Quyosh ko‘rlarga ko‘rinmay berkinganidek, johillarga ham dunyoda to‘g‘ri yo‘l belgilari ko‘rinmay qoladi.
  
• 
  Kundalik rizq ko‘p, qayg‘uraverma. Shu bilan birga mol orttiraman, deb o‘zingni ko‘p qiynaverma. Chunki har kim o‘z nasibasidan ortiq bitta ham don yeya olmaydi.
  
• 
  Mol-dunyoing seni aldamasin, chunki asragan mol-dunyoing boshqalarniki bo‘ladi. Ularni sarf eta olsang, o‘sha seniki bo‘ladi.
  
• 
  Boylikni topishibdi-yu aql-idrokni yo‘qotishibdi. Ajabo, topgan narsalari bilan yo‘qotgan narsalarining bahosi bir xilmidi?
  
• 
  Kishi uchun eng foydali, dilni yorituvchi narsa qanoatdir. Eng zararli va nafratli narsa hirs va g‘azabdir.
  
• 
  Boshqalarda ko‘rganni juda qattiq istamaslik ham qanoat hisoblanadi.
  
• 
  Ey havoyu havasga berilgan nafs, tez bo‘l. Chunki sen bir nafasning himoyasidasan.
  
• 
  Yordam berishning go‘zalligi undan kishining tasalli topishida ko‘rinadi.
  
• 
  Taroq aslida sochni tartibga solish uchun ishlatiladi-yu, ammo shu bilan birga u sochlarning ba’zilarini joyidan yulib tushiradi.
  
• 
  Chala bilim egasi bo‘lishdan ko‘ra, bilimsizlik afzalroqdir.
  
• 
  Ruh — shamchiroqqa, bilim — ana shu shamchiroqdan taralayotgan yog‘duga, Allohning zakosi — moyga o‘xshaydi. Shamchiroq yonishdan to‘xtamas ekan — sen tiriksan. Agar u o‘chsa — sen halok bo‘lasan.
  

Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning bosh mezoni sifatida bilimli boʻlishni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli boʻlishi esa uning yanada yuksalishini taʼminlaydi, deya baholab, adolat ruhiy xotirjamlikning muhim koʻrsatkichi ekanligini uqtiradi. Bolada axloqiy xususiyatlarni mehnat, jismoniy, aqliy tarbiya bilan uzviy birlikda shakllantirish, uni chin inson qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi.[15]