I bob. Tezlatgichlar va ularning turlari
Download 0.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Mavzu: Elektronlar tezlatgichlarida tajribalar. Reja: Kirish I BOB. TEZLATGICHLAR VA ULARNING TURLARI. 1.1. Tezlatgichlar rivojlanishi. 1.2. Sinxrosiklotron tezlatgichlar. 1.3. Sinxrofazotron. 1.4. Mikrotron bezatron tezlatgichlar. 1.5. Zaryadlangan zarra tezlatgichlari. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Bizga ma`lumki, O’zbekiston hukumati, shaxsan muxtaram prezidentimiz Islom Abdug’anivich Karimov Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlaridanoq, ayniqsa, so’ngi yillarda ma`naviyat va ma`rifat masalalariga, ta`lim tizimini takomillashtirib, uni jahon andozalariga muofiqlashtirish bo’yicha ibratli ishlarni amalga oshirmoqdalar. O’zbekiston respublikasi bozor munosabatlariga o’tishi sharoitida xalq xo’jaligini rivojlantirish, kishilarning turmush farovonligini ta`minlashda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, qazib olingan mineral xomashyolar ko’rinishida emas, balki ularni qayta ishlab, turli sifatli, raqobatbardosh tayyor mahsulotlarga aylantirib, xalq xo’jaligi aborotiga kiritish va dunyo bozoriga olib chiqish juda katta iqtisodiy ahamiyatga egadir. Shuning uchun ilmiy — texnika taraqqiyotini jadallashtirish, ilmiy tadqiqot natijalari asosida yaratilgan fan va texnika yangiliklarini energetika korxonalari faoliyatiga tadbiq qilish, ishchi va xizmatchilar malakasini uzluksiz oshirib borish bilan bir qatorda tobora murakkablashib borayotgan sharoitlarda ishlari samaradorligini oshirishni ta`minlovchi mehnat va ishlab chiqarishni tashkil qilishning yangi shakllarini doimiy izlash hamda mavjud shakllarini takomillashtirish zarurati tug`ilmoqda. Hozirgi zamon fani va texnikasining jadal ravnaqi fizik-texnik hodimlarining nihoyatda bilim saviyaga ega bo’lishini, binobarin, oliy o’quv yurtlarida ularni tayyorlash usul uslubini mutassil takomillashtirishni taqozo etmoqda. Bu muammoni hal etishda, ya`ni talabalarni samarali o’qitishda mashg’ulotlarda nazariya bilan amaliyotni puxta, birga qo’shib olib borish ayniqsa muhim ahamiyatga ega, chunki amaliy ishlarni izchil o’tkazish talabalarning ma`ruza darslarida olgan bilimlarini mustahkamlash imkonini beradi. Tezlatkichlar (yadro fizikasi da) — elektr maydoni yordamida yuqori energiyali zaryadlangan zarralar (elektronlar, protonlar, atom yadrolari va boshqalar) olish uchun moʻljallangan qurilmalar. Zarralar qurilmaning vakuum kamerasida harakatlanadi; ularning harakati (trayektoriyasi shakli)ni magnit maydoni (baʼzan, elektr maydoni) bilan boshkarib turiladi. Zarralarning trayektoriyasiga kura, Tezlatkichlar siklik va chiziqli, tezlatuvchi elektr maydoni xarakteriga koʻra, rezonans va norezonans turlarga boʻlinadi (norezonans Tezlatkichlar ning induksion va yuqori voltli xillari bor). Siklik Tezlatkichlar jumlasiga elektronlar Tezlatkichlar i (betatron, mikrotron, sinxrotron) va ogʻir zarralar (protonlar va boshqalar) Tezlatkichlari (sinxrofazotron, fazotron, siklotron) kiradi. Betatrondan boshqa barcha siklik Tezlatkichlar rezonans Tezlatkichlar hisoblanadi. Yuqori voltli chizikli Tezlatkichlar energiyasi 30 MeV boʻlgan jadal zarralar dastasini hosil qiladi. Eng yuqori (20 GeV) energiyali elektronlarni rezonans Tezlatkichlar, eng yuqori (500 GeV) energiyali protonlarni sinxrofazotronlar hosil qiladi. Birlamchi tezlatilgan zarralar dastasidan tashqari, Tezlatkichlar birlamchi zarralarni moddalar bilan oʻzaro taʼsiridan hosil boʻluvchi ikkilamchi zarralar (mezonlar, neytronlar, fotonlar va boshqalar) dastasi manbai ham hisoblanadi. Uzbekistanda ionlar, protonlar va geliy ionlaridan tashkil topgan 209 MeV li U115M tezlatkichlar, shuningdek, 14 MeV li NG150 tez neytronli tezlatkichgenerator, 50 MeV li SB50 katta tokli betatron, tok kuchi 20 MkA va energiyasi 2 MeV li EG2 elektrostatik generator va tok kuchi 10 mkA, quvvati 22 MeV li MT22S mikrotron mavjud. Tezlatkichlar hozirgi zamon fizikasining asosiy qurilmalaridan biri. Yuqori energiyali zarralar dastasidan elementar zarralarning tabiati va xossalarini tadqiq qilishda, atom yadrosi va qatgiq jism fizikasida, defektoskopiyada, bemorlarni nur bilan davolash va boshqa sohalarda foydalaniladi. Zarrachalar tezlatgichlarining rivojlanishi bilan zarracha tezlatuvchisi yigirmanchi asrning birinchi yarmida fiziklar xususiyatlarini chuqurroq o'rganishni boshladilar subatomik zarralar. Elektronlardan foydalangan holda tezlashtirish uchun birinchi muvaffaqiyatli urinish elektromagnit induksiya tomonidan 1942 yilda qilingan Donald Kerst. Uning boshlanishi betatron 2,3 MeV quvvatga erishdi, keyingi betatronlar esa 300 MeV ga erishdi. 1947 yilda, sinxrotron nurlanishi at 70 MeV elektron sinxrotron bilan topilgan General Electric. Ushbu nurlanish yorug'lik tezligiga yaqinlashganda magnit maydon orqali elektronlarning tezlashishi natijasida yuzaga keldi. 1,5 GeV nurlanish energiyasi bilan, birinchi yuqori energiyali zarracha kollayder edi, 1968 yilda ish boshladi. Ushbu qurilma elektronlar va pozitronlarni qarama-qarshi yo'nalishda tezlashtirdi, statik nishonni elektron bilan urish bilan solishtirganda ularning to'qnashuv energiyasini ikki baravar oshirdi. Katta elektron-pozitron kollayderi (LEP) da CERN1989 yildan 2000 yilgacha faoliyat yuritib, to'qnashuv energiyasiga 209 GeV ga erishdi va uchun muhim o'lchovlarni amalga oshirdi Standart model zarralar fizikasi. Alohida elektronlarning chegaralanishi. Endi individual elektronlar ultra kichkina (L = 20 nm, V = 20 nm) CMOS tranzistorlari kriyogen haroratda -269 ° C oralig'ida ishlaydi (4.)K) -258 ° C gacha (15K). Elektron to'lqin funktsiyasi yarimo'tkazgich panjarasida tarqaladi va valentlik diapazoni elektronlari bilan beparvolik bilan o'zaro ta'sir qiladi, shuning uchun uni massasini o'rniga bitta zarrachali formalizmda davolash mumkin. samarali massa tensori. Zarrachalar tezlatgichi - bu elektr zaryadlangan atom yoki subatomik zarrachalarning nurga yaqin tezlikda harakatlanishini hosil qiluvchi moslama. Uning ishi ularning energiyasini elektr maydonining ko'payishiga va traektoriyaning o'zgarishiga - magnitga asoslangan. Ushbu qurilmalar ilm-fan va ishlab chiqarishning turli sohalarida keng qo'llaniladi. Bugungi kunda butun dunyoda ularning soni 30 mingdan ortiq. Fizik uchun zaryadlangan zarracha tezlatgichlari atomlarning tuzilishini, yadro kuchlarining tabiatini, shuningdek yadrolarning tabiatda mavjud bo'lmagan xususiyatlarini tubdan o'rganish uchun vosita bo'lib xizmat qiladi. Ikkinchisiga transuranik va boshqa beqaror elementlar kiradi. Chiqaruvchi naycha yordamida solishtirma zaryadni aniqlash mumkin bo'ldi. Zarrachalar tezlatgichlari radioizotoplar ishlab chiqarishda, sanoat rentgenografiyasida, radiatsiya terapiyasida, biologik materiallarni sterilizatsiya qilishda va radiokarbonat analizida ishlatiladi. Eng katta sozlamalar fundamental o'zaro ta'sirlar bo'yicha tadqiqotlarda qo'llaniladi. Zaryadlangan zarrachalarning tezlatgichga nisbatan tinch holatda yashash muddati yorug'lik tezligiga yaqin tezlikka tezlashgan zarrachalarga qaraganda qisqa. Bu SRT vaqt intervallarining nisbiyligini tasdiqlaydi. Masalan, CERNda muon umrining 0,9994c tezlikda 29 baravar ko'payishiga erishildi. Download 0.98 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|