I bob. Tezlatgichlar va ularning turlari

, 
har doim tezlashtiruvchi generator chastotasi 
𝜔
𝑔
 
ga teng bo’lishi kerak. 
Tezlashtiruvchi elektr maydon kuchlanishi 100 
kV 
bo’ladi. 
Siklotronda zarra maksimum energiyasi tezlatuvchi maydon kattaligiga 
bog'liq bo‘lmasdan, magnit maydon kuchlanganligi H radius Rga bog’liq. 
Haqiqatan ham, v = 
𝜔 R, kinetik energiya: 
Siklotronda zarralar energiyasini cheksiz oshira borish mumkin emas, chunki 
zarra energiyasi ortishi bilan massasi relyativistik otrib, zarraning aylanish 
chastotasi 
𝜔
𝑧
 
kamayishiga olib keladi, natijada tezlashtiruvchi maydon chatotasi 
𝜔
𝐻
orasidagi moslikni buzilishiga, rezonans yo‘qolishiga olib keladi. 
(5) 
ifodadan ko‘rinadiki, siklotron yengil zarralarni (elektron)
tezlashtirishga yaroqsiz, chunki yengil zarra massasi tezda relyativistik ortib
ketadi. Siklotron proton, alfa-zarra, og'ir ionlarni tezlashtirishga xosdir. 

---

1.2. Sinxrosiklotron tezlatgichlar. 
Birinchi siklotron amerikalik olim Lourens tomonidan 1930-yilda qurilgan. 
Shu davrdan buyon dunyoda turli energiyali yuzlab siklotronlar qurilib, ishga 
tushirilgan. Ushbu tezlatkichlarni qurishda ishlatiladigan texnika bu davrda tubdan 
o’zgargan bo’lishiga qaramasdan ularning ishlash prinsipi o’zgarmadi. 
Siklotronlarda ham boshqa siklik tezlatkichlardagidek, zarralarni tezlatuvchi 
qurilma orqali o’tkazish uchun magnit maydonidan foydalaniladi. Zarralar 
trayektoriyasini burish uchun qo’llaniladigan magnitlar juda ham kattadir. Uncha 
katta bo’lmagan siklotronlardagi magnitlarning og’irligi bir necha o’nlab tonnalarni, 
katta proton sinxrotronlarda esa o’n minglab tonnalarni tashkil qiladi. Bunday 
magnitlar juda ham qimmat turadi va magnit maydoni hosil qilish uchun juda katta 
elektr quvvatini talab qiladi. Ammo shunga qaramasdan ularning baholari yuqori 
chastotali generatorlarning bahosiga nisbatan arzon hisoblanadi.
Siklik tezlatkichlarning ishlash tamoyillari bilan tanishib chiqishdan oldin, 
bizlarga darsliklardan ma’lum bo’lgan ayrim qonun va formularni esab o’tamiz. 
Ma’lumki, magnit maydonida harakatlanayotgan har bir zarraga magnit maydoni 
tomonidan Lorens kuchi ta’sir qiladi va bu kuch zarra trayektoriyasini o’zgartiradi, 
ya’ni egri chiziq shaklida bo’ladi. Lorens kuchi quyidagiga teng: 
,
F
eVB
=
(1) 
Bu yerda e - zarra zaryadi, V - uning tezligi, B - magnit maydon induktsiyasi (
V
tezlik va 
B
vektorlar o’zaro perpendikulyar deb faraz qilinadi). Lorens kuchi magnit 

---

maydon yo’nalishiga ham, shuningdek zarra tezligi yo’nalishiga ham 
perpendikulyardir. Bu kuch zarraga markazga intilma tezlanish beradi, ya’ni: 
2
,
V
a
R
=
Demak, zarra aylana bo’ylab harakatlanadi. Bir jinsli magnit maydonga uchib kirgan 
zaryadlangan zarrachaning harakati 5-rasmda keltirilgan. 
5-rasm. Bir jinsli magnit maydonda zarrachaning aylanma harakati 
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan: 
2
mV
F
R
=
(2) 
(1) va (2) formulalardan quyidagi ifodani olamiz: 
2
,
mV
eVB
R
=
(3) yoki
,
p
mV
eBR
=
=
(4) 
bu yerda 
p
mV
=
- zarra impulsi. Agar m massani quyidagi ifoda orqali aniqlanuvchi 
relyativistik massa deb olsak, ya’ni: 
0
2
2
,
1
/