I bob. Transmilliy banklar tushunchasi va ularning xizmat turlari

I BOB. TRANSMILLIY BANKLAR TUSHUNCHASI VA ULARNING XIZMAT TURLARI
1.1 TNBning mohiyati va kontseptsiyasi
Hozirgi bosqichda bank faoliyatining o‘ziga xos xususiyati uning global miqyosda transmilliylashuv jarayonlarining kuchayishidir.
Bugungi kunga qadar dunyoning hech bir davlatida sof milliy bank kapitali mavjud emas. Jahon moliya tizimi banklarning qo‘shilishi va qo‘shilib ketishi bilan qamrab olingan, bu moliyaviy gigantlar faoliyati maydoniga aylangan. Binobarin, transmilliy banklarning butun jahon iqtisodiyotidagi roli ham ortib bormoqda.
Bugungi kunda transmilliy banklar nafaqat moliyaviy resurslarning asosiy manbalari, balki ishlab chiqarishni transmilliylashtirish jarayonining tashkilotchilari rolini ham o‘ynaydi. Transmilliy banklarning ta’siri o‘zini namoyon qilmaydigan xalqaro biznesning biron bir sohasi yo‘q.
Biroq, bank tuzilmalarini milliy chegaralardan tashqariga chiqishga nima undaydi? Bank faoliyatini transmilliylashtirish nazariyalarining xilma-xilligi tufayli bu savolga javob berish mumkin emas. Ish jarayonida mualliflar ushbu hodisani tushuntirish uchun uchta eng maqbul nazariyani aniqladilar.
Bular mijozlarni tashqi bozorlarga kuzatish gipotezasi, Dunningning eklektik paradigmasi va tarmoq yondashuvi.
Shuni ta’kidlash kerakki, yuqoridagi nazariyalarning har biri qaysidir ma’noda tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu xalqaro bank biznesining jonlanishining asosiy shartiga aylandi.
Bir tomondan, xalqaro iqtisodiy aloqalar ko‘lami kengaydi, ikkinchi tomondan, bank xizmatlarini yangi shakllarda amalga oshirish uchun sharoit yaratildi.
Ko‘rinib turibdiki, TNBning tashkiliy tuzilmasi ko‘zlangan manfaatlar va tashqi bozorlarga chiqish strategiyalariga muvofiq qurilgan.
Aksariyat hollarda transmilliy banklar geografik va tovar bozori manfaatlarini boshqaradi. Shunday qilib, ular milliy banklarga nisbatan ancha muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatmoqda.
Yangi tashqi bozorga chiqayotib, TNB birinchi navbatda qanday tashkiliy va tashkiliy shaklda amalga oshirishini hal qilishi kerak tashqi kengayishni.
Shunday qilib, TNB va uning filiallarining tashkiliy tuzilmasi butun bank faoliyatining strategik yo‘nalishi, uning global vazifalari bilan bog‘liq.
1. Bosh bank uchun asosan boshqaruv va marketing funktsiyalarini bajarish uchun chet elda faoliyat yuritmaydigan bo‘linma (vakolatxona yoki oddiygina vakolatxona).
2. TNB shtab-kvartirasi huzuridagi bir qator maxsus tanlangan banklar bilan vakillik aloqalarini o‘rnatuvchi va vakillik banklararo kanallar orqali xalqaro hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshiruvchi xalqaro bo‘lim (valyuta yoki tashqi iqtisodiy boshqaruv).
3. Qabul qiluvchi davlat hududida to‘liq yoki cheklangan faoliyatni amalga oshirish va xalqaro kredit va hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish uchun TNB (xorijiy filial, agentlik, sho‘ba yoki qo‘shma bank) ixtiyorida mavjud bo‘lgan u yoki bu tashkiliy shaklda xorijda faoliyat yurituvchi filialni tashkil etish.
Bank faoliyatini transmilliylashtirishning boshqa xarakterli xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
1. Bank faoliyatini universallashtirish. Mijozlarning o‘sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish maqsadida banklar ko‘rsatilayotgan xizmatlar ko‘lamini bosqichma-bosqich kengaytirib, ular uchun yangi noan’anaviy turlarni o‘zlashtirmoqda.
faoliyat (ko‘chmas mulk bilan bog‘liq operatsiyalar, konsalting, sug‘urta, forfeiting, faktoring va boshqalar).
Natijada, banklar o‘ziga xos moliyaviy "gipermarket" ga aylandi va bu, albatta, mijozlar uchun foydalidir, chunki ularning bankida ular o‘zlariga kerak bo‘lgan moliyaviy xizmatlarning to‘liq spektrini oladilar [4].
2. Bank operatsiyalarini liberallashtirish. Liberallashtirish bir qator davlat cheklovlarini bekor qilishda ifodalanadi. Liberallashtirish to‘lqinlari dunyoning yetakchi rivojlangan davlatlarining qonunlari ostida o‘tgan asrning 80-yillarida sodir bo‘lgan, ammo bu jarayon hali yakuniga etgani yo‘q. Uning rivojlanishi milliy bank institutlari raqobatbardoshligining yangi asosiy elementlarini aniqlash bilan bog‘liq. Masalan, 1999 yilda AQSh 1933 yildagi Glass-Steagall qonunini qayta ko‘rib chiqdi, unda Amerika banklariga ularning faoliyatini birlashtirishga nisbatan ko‘plab taqiqlar kiritilgan.
3. Bank faoliyatini texnologiyalashtirish va virtuallashtirish. Yangi bank mahsulotlari va texnologiyalari paydo bo‘lmoqda, bank faoliyatini virtualizatsiya qilish (Internet-banking) amalga oshirilmoqda, bu ham banklarga xizmatlar ko‘rsatish jarayonini, ham moliyaviy iste'molchilarning faoliyat jarayonini (kreditlarni qaytarish, pul o‘tkazmalari va boshqalar) sezilarli darajada osonlashtiradi.
Bank kartalari biznesining texnologiyalarini yangilash: bank kartalarini magnit chiziqli chip kartalari bilan almashtirish. Maxsus (mahalliy) va global kompyuter tarmoqlari orqali moliyani boshqarish qobiliyati. Bir so‘z bilan aytganda, transmilliy banklar NTP innovatsiyalaridan keng foydalanmoqda.
Onlayn bankingda muvaffaqiyat qozongan birinchi bank Bank of America bo‘ldi. 2001 yilga kelib, u E-banking xizmatini taqdim etuvchi barcha banklar orasida birinchi bo‘lib, ushbu xizmatdan foydalanuvchilar bazasi 2 million mijozdan oshdi. O‘sha paytda bu ko‘rsatkich barcha bank mijozlarining taxminan 20 foizini tashkil qilgan. O‘sha 2001 yilning oktyabr oyida va hali ham o‘sha Bank of America onlayn-banking xizmati yordamida amalga oshirilgan umumiy summasi 1 milliard AQSh dollaridan ortiq bo‘lgan 3 million pul o‘tkazmalarini o‘z zimmasiga oldi. Hozirgi vaqtda G‘arbiy Evropa va Amerika mamlakatlarida umumiy katta yoshli aholining 50% dan ortig‘i E-banking xizmatlaridan foydalanadi va kattalar Internet foydalanuvchilari orasida bu ko‘rsatkich 90% ga etadi.
Ushbu texnologiyadan foydalanish istiqbollarining yana bir tasdig‘i Rossiya bank hamjamiyatining 57 vakili o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovdir. Barcha respondentlar texnologiyaning istiqbollarini ta’kidladilar
Internet-banking: Mutaxassislarning 91% o‘z banki Internet-banking texnologiyasidan foydalanishini yoki undan foydalanish niyatida ekanligini ta’kidladi; Mutaxassislarning 9 foizi internet-banking texnologiyasini istiqbolli deb hisoblaydi, biroq ularning banklari hozircha undan foydalanish niyatida emas. Hech bir respondent bu yo‘nalish istiqbolsiz ekanligini ko‘rsatmadi.
Bank faoliyatini virtuallashtirish va texnologiyalashtirishning yorqin namunasi bu TKS-Bank (Tinkoff Credit Systems). Bankning o‘ziga xosligi shundaki, uning filiallari (Moskvada bitta ofis) va o‘z bankomatlari yo‘q, mijozlarga xizmat ko‘rsatish veb-sayt, elektron pochta, telefon va ijtimoiy tarmoqlar orqali amalga oshiriladi.
4. Raqobatning kuchayishi. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, tashqi bozorlarda xalqaro banklar moliyaviy operatsiyalarning katta miqdordagi boshqa ishtirokchilari bilan raqobatlashadi. Bank xizmatlari ko‘lamining kengayishi kamaymaydi, aksincha, qo‘shni bozorlarda raqobatchilar sonini oshiradi.
Biroq, jahon moliyaviy xizmatlar bozorlarida raqobatning kuchayishi ko‘pincha xalqaro qo‘shilish va qo‘shib olish jarayoni bilan birga keladi, bu esa ba’zi hollarda bozorning monopollashuviga olib keladi.
Jahon bank tizimi rivojlanishining yuqoridagi tendentsiyalari asosan 20-asrning soʻnggi oʻn yilliklarida shakllandi. va 21-asrda o‘z faoliyatini davom ettirmoqda.
Jahon bank tizimining rivojlanish istiqbollarini to‘g‘ri baholash uchun nafaqat o‘rnatilgan tendentsiyalarni, balki yangi shakllanayotgan tendentsiyalarni ham hisobga olish juda muhimdir. Turli mamlakatlarning koʻplab yetakchi ekspertlari XXI asr iqtisodiyoti “yangi voqelik” ekanligini tan olishadi, uning asosiy mezonlari axborot texnologiyalari va kommunikatsiya tizimlari sohasidagi innovatsion oʻzgarishlar, shuningdek, moliyaviy faoliyatdagi progressiv oʻzgarishlardir.
O‘rganilgan materiallarni tahlil qilish asosida transmilliy banklarning jahon iqtisodiyotidagi roli katta ekanligini va quyidagilardan iborat ekanligini aniqlash mumkin edi:
1. Transmilliy banklar universal moliya institutlari bo‘lib, xalqaro pul mablag‘larini jalb qilish va joylashtirish bo‘yicha yirik xalqaro operatsiyalarni amalga oshiradilar.
to‘lov, tezkorlik va to‘lov asosida moliya bozorlari.
2. Transmilliy banklar ishonchlilik darajasi yuqori bo‘lgan investitsiya mablag‘larining manbalari hisoblanadi.
3. Transmilliy banklar moliyaviy xizmatlarning "gipermarketlari" bo‘lib, ularda tijorat, investitsiya banklari, sug‘urta va bank sektorining boshqa institutlari o‘rtasidagi chegaralar asta-sekin xiralashadi.
4. Transmilliy banklar moliyaviy resurslar egalari va xalqaro biznes uchun kreditga kapital oladigan investorlar o‘rtasidagi asosiy vositachilardir.
5. Transmilliy banklar xalqaro biznesni amalga oshirishda transmilliy korporatsiyalarning asosiy hamkorlari hisoblanadi.
Transmilliy banklar moliyaviy bozorlarda etakchi rol o‘ynaydi, chunki ular pul mablag‘larining egalaridan qarz oluvchilarga o‘tish shakllari va kanallarini belgilaydilar.
Shunday qilib, bank sektorining transmilliylashuvi ancha munozarali hodisadir. Voqealar:
● mamlakatlarning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini yaxshilash;
● yangi texnologiyalarni, xizmatlarni joriy etish;
● bank xodimlarining malaka darajasini oshirish;
● xorijiy investorlarning ishonchliligi munosabati bilan omonatchilarning ishonchini oshirish;
● mamlakatga bo‘lgan ishonchni oshirish va buning natijasida milliy iqtisodiyotga investitsiyalar hajmini oshirish;
● mahalliy bank xizmatlari bozorida raqobatning kuchayishi.
Bundan tashqari, bir qator salbiy oqibatlar mavjud:
● kapitalni repatriatsiya qilish;
● asbob-uskunalar va materiallar importining oshishi;
● mahalliy banklar faoliyatini bostirish;
● mamlakatda tabaqalanishning kuchayishi;
● mamlakatda ijtimoiy keskinlik yuzaga kelishi ehtimoli;
● foydani faoliyat mamlakatidan olib qo‘yish;
● mahalliy moliya tizimi va milliy iqtisodiyotning chet el kapitaliga qaramligi kuchayishi.
Jahon moliya tizimining transmilliylashuvining Belarus Respublikasi bank tizimiga ta’siriga kelsak, bu birinchi navbatda mamlakatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmini oshirishdan, shuningdek, Rossiya hududida banklar tashkil etishdan iborat. Belarus Respublikasi qisman yoki to‘liq xorijiy kapital ishtirokida. Ammo, afsuski, ushbu jarayonlarni keyinchalik mustahkamlash va rivojlantirish uchun bir qator murakkab muammolarni hal qilish kerak: Belarusiya Respublikasining bank sektorini liberallashtirish, soliq tizimini takomillashtirish va boshqalar.
Aslida, xorijiy kapitalning ustav kapitalida ishtirok etgan va xorijiy vakolatxonalarga ega bo‘lgan Belarus Respublikasi banklari, ta’rifiga ko‘ra, transmilliy banklar deb tasniflanishi mumkin.
Shu bilan birga, Belarus Respublikasining bank tizimi hali ham juda kam rivojlangan, raqobatbardosh emas va optimal holatda bo‘lishdan uzoq ekanligini tushunish kerak.
Shuning uchun, ayni paytda, Belarus banklari olib chiqish xalqaro moliyaviy maydonga chiqish mumkin emas.
Aks holda, banklar raqobatbardoshlik yo‘qligi sababli shunchaki so‘riladi yoki butunlay yo‘q qilinadi.
Belarus Respublikasining xalqaro bank xizmatlari bozoridagi ishtirokini "aqlli va bosqichma-bosqich" kengaytirish maqsadga muvofiqdir, bu esa bank xizmatlarini jalb qilishga yordam beradi.
Shunday qilib, transmilliy banklarning jahon iqtisodiyotidagi roli juda katta, chunki aynan transmilliy banklar faoliyati xalqaro bank va xalqaro biznes rivojlanishining asosiy va harakatlantiruvchi omili hisoblanadi. Bundan tashqari, transmilliy banklar jahon moliyaviy globallashuvining kuchayib borayotgan jarayonining tashuvchisi hisoblanadi.
O‘tgan bir yarim asr mobaynida transmilliy korporatsiyalarning xalqaro biznesdagi asosiy sheriklari transmilliy banklarga aylandi, ular bir xil rivojlangan mamlakatlarda TMKlar sifatida paydo bo‘lgan va parallel va hatto TMKlar bilan birgalikda uzoq va murakkab evolyutsiyani boshdan kechirishgan. Ikkinchisi hech qachon iqtisodiy mustaqillikka va global ta’sirga erisha olmas edi, agar ular mustaqil harakat qilsalar, har xil kelib chiqishi va transmilliy ramifikatsiyaning turli kengliklarida joylashgan xalqaro bank tizimini qo‘llab -quvvatlamasdan va tayanmasdan. Transmilliy bank deganda, kapitalni xalqaro kontsentratsiyalash va markazlashtirish darajasiga etgan yirik bank tushuniladi, ular sanoat kapitali bilan birlashishi natijasida jahon kredit bozorining iqtisodiy bo‘linmasida ularning haqiqiy ishtirokini nazarda tutadi. kapital va kredit -moliyaviy xizmatlar. Transmilliy bank - kredit kapitalining xalqaro harakatida vositachilik rolini o‘ynaydigan yirik universal bank. U, odatda, jahon bozorida davlat, valyuta va kredit operatsiyalari ko‘magida xorijiy korxonalar, nazoratlar tarmog‘iga tayanadi. TNB o‘z faoliyatida bosh bank joylashgan mamlakatda yagona qaror qabul qilish markaziga ega bo‘lgan transmilliy filiallar, filiallar va vakolatxonalar tarmog‘ini shakllantirish va rivojlantirishga xalqaro yondashuvni qo‘llaydi. Yillar davomida TNBning xalqaro faoliyati bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ldi: TNB - moliyaviy biznes egalari va xalqaro biznesni amalga oshirish uchun ssuda oladigan investorlar o‘rtasidagi asosiy va yirik vositachi;
TNB - moliyaviy resurslarning o‘z egalaridan qarz oluvchilariga o‘tishi uchun kanallar shakllari va tarqatuvchilarining asosiy determinanti; TNB-keng ko‘lamli xalqaro to‘lovlarni amalga oshirish, bo‘sh mablag‘larni jalb qilish va ularni xalqaro moliya bozorlariga qaytarish shartlari, to‘lov shartlari va stavkalariga rioya qilish bo‘yicha joylashtirishda universal moliyaviy bo‘g‘in; TNB - bu kelib chiqishi va ta’minlanishi jihatidan ishonchliligi yuqori bo‘lgan katta miqdordagi investitsiya fondlarining manbai.
Xalqaro bank munosabatlarining yana bir turi transmilliy banklardir.
Bular bir qancha mamlakatlar TNBlari ishtirokidagi xalqaro bank guruhlari boʻlib, qoʻshma koʻp funksiyali doimiy bank institutlarini tashkil etadi.
Bunday ittifoqlar xalqaro konsorsiumlarning mantiqiy rivojlanishi bo‘lib xizmat qiladi.
Lekin ulardan farqli o‘laroq, ular muayyan faoliyat turlari bo‘yicha hamkorlik va hamkorlik bilan cheklanib qolmaydi va shuning uchun funktsional va mintaqaviy printsipga ko‘ra ixtisoslashgan xususiyatga ega emas.
Ushbu guruhlarning barchasi asosiy banklarning sho‘'ba korxonalari shaklida mavjud.
Shu bilan birga, ular kapital va valyuta bozorlarida mustaqil rol o‘ynaydi, o‘z filiallarini ochadi, xalqaro konsorsiumlarga qo‘shiladi va hokazo.
Ko‘pmillatli banklarda (MNB) ishtirokchilarning aloqalari yanada zichroq, xalqaro operatsiyalarning deyarli butun doirasi hamkorlik qiladi va faoliyatning geografik ko‘lami kengroqdir.
Ishlab chiqarish va kapitalning transmilliylashuvi TMK va TNBlarning, shuningdek, ularning xalqaro ittifoqlarining o‘zaro bog‘lanishiga olib keladi. TNK va TNB o‘rtasidagi munosabatlar aktsiyalarga o‘zaro egalik qilish chizig‘i bo‘ylab rivojlanmoqda.
Transmilliy banklar TMK ishtiroki tizimini loyihalashda katta rol o‘ynaydi.
Ular orqali aktsiya emissiyasi, kompaniyalar kapitalidagi “ishtirok ulushlarini” oldi-sotdisi, birja operatsiyalari amalga oshiriladi va kafolatlanadi va bu bank xizmatlari TMKlarning o‘z mulki kabi geografik jihatdan diversifikatsiya qilinadi. Bu erda TNK banklari tomonidan taqdim etiladigan maxsus ma’lumot xizmati katta ahamiyatga ega. So‘nggi yillarda, masalan, intellektual mulk sohasida munosabatlarning yangi turlari paydo bo‘ldi.
Nihoyat, bankirlar va sanoatchilar o‘rtasidagi shaxsiy ittifoq mustahkamlanmoqda; oʻzaro bogʻlangan boshqarmalar tizimini ishlab chiqdi.
Richard Barnet va Ronald Myuller yozganidek, “Mulkchilik va boshqaruvdagi manfaatlarning oʻzaro bogʻliqligi, shuningdek, maqsadlar birligi tufayli global korporatsiyalar va global banklar bir-birlarini begonadek koʻrmaydilar...
Global korporatsiya uchun nima yaxshi bo‘lsa, odatda global bank uchun yaxshi bo‘ladi va aksincha.
Shunday qilib, ob'ektiv ravishda ishlab chiqarish va kapitalni transmilliylashtirish jarayoni TMK va TNB ta’sirida yangi turtki oldi, ular zamonaviy sharoitda ishlab chiqarish va ayirboshlashning tarmoq va mintaqaviy tuzilmasini tubdan o‘zgartirish yo‘nalishini belgilaydi, tadbirkorlik faoliyatini faollashtiradi va harakat qiladi.