I. Kirish Bugungi kunda mamlakatimizda innovatsion rivojlanish va raqobat bozori sharoitida korxonalar hamda tashkilotlar amaliy faoliyatining muhim bo‘lagi hisoblangan marketing tizimiga bo‘lgan qiziqish keski

tf; = X< U,m-T„'Xj),i = 1
bunda, Urh — ish haqining rejadagi miqdori; i — xodimlar soni (i=l,p); Tpi — yagona tarif setkasida i xodimga to'g'ri keladigan tarif razryadi; U.m — minimal ish haqining miqdori; Xj — j guruhdagi xodimlar soni.Ushbu formulada keltirilgan ish haqining r,Ushbu formulada keltirilgan ish haqining rejadagi miqdorini (Ц ) aniqlash usulini kengaytirilgan holda quyidagicha ifodalash mumkin:
( hm • TH-Xt ) + ( V Tr2 ■ X2) + ... + • Tm -XK),
bunda, Ih — respublikamizda joriy qilingan minimal ish haqining miqdori; ЩГ. — yagona tarif setkasidagi tarif razryadi; X — shu tarif razryadiga to'g'ri keladigan xodimlar soni.
Ish haqining rejadagi umumiy miqdori aniqlangach, uni shtat jadvali bo'yicha band bo'lgan xodimlar soniga bo'lib, o'rtacha ish haqi (Ih) miqdorini hisoblash mumkin. Bu quyidagi formulada ifodalanadi:
h=~ • Tpi • *,), (/ = /,«),n /=1
bunda, p — umumiy xodimlar soni.
Tahlil jarayonida ish haqining o'zgarishini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Buning uchun uning haqiqiy miqdorini aniqlash lozim. Ish haqining haqiqiy miqdori ishbay va vaqtbay ish haqidan iborat bo'ladi. Buning uchun quyidagi formula tavsiya qilinadi:
bunda, 1фк — ishbay ish haqi; Vih — vaqtbay ish haqi. Ishbay ish haqining haqiqatdagi hajmi quyidagicha aniqlanadi:
/ shih =№ « I . /1x!Q ’
bunda, Q— bajarilgan ish hajmi; Ix/Q — bir bajarilgan ish uchun to‘lanadigan ish haqi.
Vaqtbay ish haqining miqdorini aniqlash uchun quyidagi
formula tavsiya qilinadi:
Vlhin = I*hm Т.*n • Xхi *,
bunda, Ihmx — minimal ish haqining amaldagi miqdori; T* — / — xodimga to‘g‘ri keladigan tarif razryadi; X* — i — tarif razryadiga to‘g‘ri keladigan xodimlar soni.
Tahlil qilinayotgan obyektni o‘iganish uchun tegishli rejadagi va haqiqatdagi ma’lumotlar taxt bo‘lgach, uni tahlil qilish mumkin bo'ladi.Mehnat haqi umumiy hajmining tahlili
Ish haqini tahlil qilish bevosita uning summasi, darajasi va xarajatlardagi ulushi hamda ularning o‘zgarishini aniqlashdan boshlanadi. Ish haqining umumiy summasi buxgalteriya va statistik hisobotlarda ifodalanadi. Uning darajasi (UM) ish haqi summasini (Uh) yuzga ko‘paytirib, ish hajmining miqdoriga (Q) bo‘linadi:Q-Ish haqining barcha xarajatlardagi ulushini topish uchun ish haqining miqdorini barcha xarajatlar (XA) hajmiga bo'lib, yuzga ko‘paytiriladi:
и _ u* ‘ 100 XA '
Ushbu ko'rsatkichlami aniqlash va tahlil qilish uchun 10.8-jadvaldan foydalaniladi. Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, barcha xarajatlar, shu jumladan mehnat haqi miqdori ham tahlil qilinayotgan davrda ko‘paygan. Ammo ularning darajasi shu davrda kamaygan. Xarajatlar darajasi rejadagi 16,63 %dan haqiqatda 16,53 %gacha, mehnat haqi darajasi esa, mos ravishda, 6,32 %dan 6,26 %gacha kamaygan. Xarajatlar darajasining kamayishi xodimlar mehnatining samaradorligidan dalolat beradi. Tahlilning navbatdagi bosqichida mehnat haqi miqdorining o'zgarishiga ta’sir qiluvchi omillami aniqlash va ularning ta’sirini hisoblash muhim ahamiyatga ega, chunki shu yo‘l bilan mehnat haqiga to'lanadigan xarajatni nisbiy jihatdan kamaytirish va uning samaradorligini oshirishga erishiladi.Tadqiqotlar ko‘rsatib turibdiki, mehnat haqi hajmining o‘zgarishiga besh omil ta’sir qiladi. Bulami aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanish tavsiya qilinadi:
U=(Qi • Trt ×X)j,
bunda, Q — ish haqi; Uv — bir bajarilgan ish uchun toManadigan mehnat haqi; Uhm — minimal ish haqining miqdori; Tr — tarif razryadi; Xt — xodimlar soni.
Keltirilgan formulaga asosan mehnat haqi hajmiga ta’sir qiluvchi omillami quyidagicha hisoblash mumkin:
1. Ish hajmi o'zgarishining mehnat haqi o‘zgarishiga ta’siri (AUhQ)
UkJ3 -< & -& )• UklQ.
2. Bir ish hajmiga toManadigan mehnat haqi (rassenkasi) o‘zgarishining mehnat haqi umumiy summasiga ta’siri (AUhl0):
№ hiQ- u \ lQ).
3. Minimal ish haqi miqdori o‘zgarishining mehnat haqi hajmi o‘zgarishiga ta’siri (AUhihm):
. W hihm=(U'h- U J -Tf •jr.
4. Yagona tarif setkasida tarif razryadi o'zgarishining mehnat haqi hajmi o'zgarishiga ta’siri (AUh tr):
5. Xodimlar soni o‘zgarishining mehnat haqi hajmi o'zgarishiga
ta’siri (AUx x):* Tfjl •
Barcha omillar ta’siri, odatdagidek, natijaning, ya’ni mehnat haqi hajmining umumiy farqiga teng bo'ladi:
AUX = AUxQ ±AUxIQ ± AUxixm AUxlr ±ATJXJC.
Ushbu nazariy tavsiyalar amaliyot talabidan kelib chiqqan va unga mos ravishda yaratilgan. Buni isbotlash uchun ushbu formulalarga amaliy ma’lumotlami qo'llagan holda natija o'zgarishiga har bir omilning ta’sirini aniqlash mumkin. Mehnat haqining umumiy miqdori rejaga nisbatan 6,4 ming so‘mga oshgan. Bunga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatgan:
1. Mahsulot hajmining 152,1 ming so‘mga ortganligi mehnat haqini 5,6 ming so‘mga oshirgan:
152,1 • 3,695 = + 5,6 ming so‘m.
2. Ishbay ish haqining o'rtacha stavkasi 0,211 so‘mga kamaygan. Bu esa o‘z navbatida mehnat haqi hajmini ming so‘mga kamaytirgan.
5694,5 • 0,211 = - 12,0 ming so‘m.
3. Minimal ish haqi miqdori hisobot davrida o‘zgarmasdan qoldi va uning natijaga ta’siri nolga teng bo‘ladi:
0 • 2,456 • 79 = 0.
4. 0 ‘rtacha tarif razryadining miqdori hisobot yilida 0,057 koeffitsiyentiga ko‘payganligi umumiy mehnat haqi miqdorini 3,4 ming so‘mga oshirdi:
750 • 0,057 • 79 = + 3,4 ming so‘m.
5. Xodimlar sonining 5 kishiga ko‘payishi mehnat haqi miqdorini 9,4 ming so‘mga oshirgan.
750 • 2,513 • 5 = + 9,4 ming so‘m.
Barcha omillar ta’siri natijaning umumiy farqiga teng:
5,6 - 12,0 + 0 + 3,4 + 9,4 = + 6,4
Natijaga ta’sir etuvchi omillaming umumiy hajmini ken- gaytirilgan holda va jamlangan tarzda hisoblash mumkin. Masalan, mehnat haqining umumiy hajmiga xodimlar soni va o‘rtacha ish haqi ham ta’sir qilishi mumkin. Mehnat haqi (MH) o'zgarishiga yuqorida qayd etilgan omillar ta’sirini hisoblash uchun quyidagi formula tavsiya qilinadi: