I kirish IL Asosiy qism

IX-XVII ASRLARDA O'LKAMIZ TARIXIY GEOGRAFIYASI

REJA:
I)Kirish ....................................................................
Il)Asosiy qism...........................................................

1. 
   Sоmoniylar davlati tarixi geografiyasi.
   
2. 
   Qoraxoniylar davlati tarixi geografiyasi.
   
3. 
   G'aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar tarixi geografiyasi.
   
4. 
   IX-XII asrlarda geografik bilimlar.
   
5. 
   Mo`g'illarning O`rta Osiyoni istilo qilishi.
   
6. 
   Chig'atoy ulusi davrida O`rta Osiyo .
   
7. 
   Temuriylar davri geografiyasi.
   

IIl) Foydalanilgan Adabiyotlar .............................................
Kirish
Arab xalifaligida VIII asr oxiri — IX asrning boshlariga kelib siyosiy va ijtimoiy hayotda vujudga kelgan tanazzullar oqibatida zaiflashuv yuzaga keldi. Bu vaqtda xalifalar xalq g'alayonlarini bostirishda mahaliiy zodagonlardan foydalanadi va bu zodagonlar xizmatlari evaziga biror viloyatning noibi qilib tayinlangan. Bu esa mahalliy zodagonlami davlat boshqaruv ishlarida qatnashishi uchun im kon beradi. X uddi shunday jarayonlar vaqtida Xurosonda mahalliy aholi vakillaridan bo'lgan Tohir ibn Husayn Xuroson noibligiga o ‘tiradi. Bu voqea 821 yilda yuz berib, Tohir xalifa M a’munni taxtga chiqishiga yordam bergan edi. Tohir tez orada xalifa nom ini xutbadan chiqartirib tashlaydi va bu uning mustaqillikni e’lon qilishini bildirar edi. Bu yangi sulola 873 yilgacha davom etib, mazkur yilda yana bir mahalliy sulola safforiylar tomonidan tor-m or qilinadi.
Somoniylar davrida katta yer egalari — dehqonlarning nufuzi ortib, ko‘pincha bir dehqon qo'lida katta yer maydonlari, butun bir viloyat bo‘lgan. Ziroat bilan shug‘ullanuvchi ziroatkor kadivardeyilgan. Yirik yer egasi yerida ishlaydigan ijarachi barzigar deb atalgan. Xo‘jalikda qo‘l mehnatidan ham foydalanilgan.Somoniylar davlati aholisining asosiy qismini ziroatchilar tashkil etgan. Keyingi o‘rinda hunarmandlar va savdogarlar turgan.
XI-XII asrlarda yuz bergan siyosiy voqealar Movarounnahr jamiyat hayotida ham o‘zgarishlar yasadi. Alohida mulklarning boshqaruvi, ma’muriy idoralar somoniylar davridagi tartiblarga muvofiq kelar, ijtimoiy mansab va martabalardagi farq katta emas edi. Ijtimoiy tuzumda mavqei ancha baland hisoblangan yirik zamindorlar — dehqonlar qatlami qoraxoniylar davriga kelib o‘z ahamiyatini yo‘qotdi. 0 ‘rta Osiyo ko‘hna zodagon toifasining bunday ahvolga tushishiga asosiy sabab siyosat maydonida yuz bergan sulolalar o‘rtasidagi taxt almashuvi, eng ta’sirli jihati esa ko‘chmanchilik sharoitiga moslashgan el-uluslaming o‘troq aholi hududlarini ishg‘ol etishidir.
Somoniylar zamonida mazkur sulola uchun xos markazlashgan davlat tuzumidan qoniqmagan aslzoda dehqonlar qoraxoniylami qo'llab-quwatlagan edilar. Yirik xonadon sohiblari qoraxoniylar hokimiyatda uzoq davr turisha olmaydilar va vaqti kelib biz hududimizning asosiy hukmdorlari bo‘lib qolamiz, deb o‘ylashgan edi. Ulaming bunday rejalarini tushungan yag ‘mo va chigillamingboshliqlari zodagonlami quvg‘in qila boshladilar. Buning oqibatida keksa boy qatlam vakillari o‘z ekinzorlari, uy-joylari, mulklari va boyliklaridan mahrum bo‘ldilar. Dehqon degan nom endilikda faqat oddiy jamoatchiga nisbatan aytiladigan bo‘lib qoldi.Aslzodalar o‘zlarining daromad manbai — yer-mulkdan mahrum bo‘la boshlagan sari oddiy jamoachi ziroatkorlar ijarachilarga aylana ‘bordilar. Bu paytda yerlar egasiz va qadrsiz bo‘lib qoldi.
XI-XII va XIII asr boshida M ovarounnahr va Xurosonda mahsulot-pul munosabatlari nihoyatda rivoj topib, u mamlakatning deyarli hamma uzoq va yaqin viloyatlarini qamrab olgan edi.XI asrda Movarounnahrda qoraxoniylar davlatining tashkil topishi bilan qarluq, о ‘g ‘uz, jig ‘H, yag‘mo va boshqa turkiy qabila va urug‘larning Shosh, Farg‘ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turkiy aholi bilan o‘troq hayotga ko‘chish jarayoni jadallashadi. 0 ‘troq dehqon va hunarmand ahoh bilan aralashib, dehqonchilik va shahar madaniyatining boy tajribasi va an’analari o‘zlashtirildi. Natijada turkiy tilda so'zlashuvchi aholi Movarounnahming asosiy nufuzlaridan biriga aylandi.Zabt etilgan o ‘lka va viloyatlarni Chingizxon hali hayotlik chog‘idayoq o‘g‘illari va nabiralariga taqsimlab berildi. Janubiy Sibir, D ashti Q ipchoq, Itil (Volga) b o 'y i, Xorazm va Darbandgacha bo'lgan o ‘lka Chingizxonning to ‘ng‘ich o ‘g‘li Jo ‘ji va uning vafotidan keyin esa nabirasi Botu qoTiga topshirildi. Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahrgauning ikkinchi o ‘g‘li Chig'atoy ega boTdi. Chingizxon o ‘zi tug‘ilib o ‘sgan M o‘g‘ulistonni, shuningdek, Xitoyni uchinchi o‘g‘li va vorisi 0 ‘qtoyga berdi. Kenja o‘g‘li Tuluga esa Xuroson, Eron va Hindiston tegdi. Shunday qilib, m o‘g‘ullar bosib olingan viloyatlarni uluslarga taqsimlab, udel asosida boshqarishga kirishdi.Shu tariqa XIII asr boshlaridayoq Chig'atoy tasarrufiga berilgan Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Chig'atoy ulusi tashkil topdi. Bu feodal davlat XIV asrning 40-yillariga qadar yashaydi.

IX asrning oxirgi choragida Movoraunnarxrning barcha viloyatlari Samoniylar tasarrufiga o`tib u o`з mustaqilligini tiklab oladi. Samoniy davlati 888 yilgi aka ukalar jangidan so`ng Ismoil Samoniylar davlatiga asos soladi. Uning davrida Buxoroning Komprak devori qurilishi to`xtatib qo`yiladi. Tarixshunos mutafakkur Narshoxiyning yozishicha Amir Ismoil kuchli qo`shinini nazarda tutib, "Toki men tirik ekanman Buxoro viloyatining devori men bo`laman" - deb aytgan edi. Somoniylar davlat boshqaruvida amir devonlar boshqaruvidan foydalangan. Somoniylar davlati o`nta devon asosida boshqarilgan. Nasr II (914-943) davrida Buxoroning Registon maydonida podsho qasri qarshisida devonlar uchun saroy qurilib davlat mhkamasi mana shu maxsus binoga joylashtirilgan edi. Ular orasida "Vazir devoni2 bosh boshqaruv maxkamasi hisoblanar va davlatning ma`muriy siyosiy xo`jalik tartiboti uning bevosita nazorati ostida tutib turilardi. Barcha devon boshliqlari vazir devoniga tobe edi.

"Mustafiy devoni" bu devon davlatning butun moliyaviy ishini boshqargan. "Devoni Amir - al mulk" davlat ahamiyatiga molik bo`lgan rasmiy xujjatlarni tuzish bilan shug'ullangan. Bundan tashqari bu devon chet davlatlar bilan olib boriladigan o`zarol munosabatlarni boshqargan.
"Sohibi-ash shur`at" bu devon davlat ahamiyatiga molik bo`lgan xujjatlarni, xabarlarni etkazish bilan shug'ullangan.
"Muxtasib devoni" bozorlarni, sotuvchilarni qadoq toshlar og'irligi bozordagi mollarning narxini sifatini nazorat qilish bilan shug'ullangan.
"Mushtarif devoni" xazinaning daromadini xarajatlarini nazorat qilgan.
"qozi az-ziya devoni" davlat erlarini "vaqf devoni" hadya etilgan erlarni va musulmon ruxoniylarning boshqa mol mulklarini nazorat qilish.
Er egaligining quyidagi shakllari: Mulki sultoniy-shaxsan amirga tegishli er, suv, tegirmon, do`konlar, bu mulklarni qishloq chorikorlari ijaraga olganlar. Yana er egaligining tu`ma (umrbod berilgan er) iq`to (merosiy) turlari bo`lgan.
Xususiy shaxslarga tegishli mulk erlari xukmdor tabaqa honadoni, dehqon, zodagonlarga,sayidlar, spahsozlar, davlat savdogarlarga tegishli mulklar hisoblangan. Shartli er egaligi ham bo`lgan.
Vaqf mulklari diniy-muassasalarga va madrasalarga tegishli mulk, bu mulkni muassasa mutavvalisi boshqargan.
Jamoa erlari - yaylov tog' bag'irlaridagi suvsiz lalmikor erlar kirgan. Xiroj sharoit va davlat qonunlariga asoslanib olingan. Somoniylarning Buxoro va Karmana viloyatlari Xurojdan tushga ndaromad 11116866 dirhomni tashkil qilgan. Somoniylar davrida erni qaytadan taqsil qilinadi. Er egaligining yangicha guruhi tashkil qilinadi. Ularnig ko`pchiligi spohiylardan chiqqan edi. Bu davrda Movoraunnaxr va Xuroson sharqning iqtisodiy jixatdan eng rivojlangan o`lklardan hisoblanar edi. Hususan va ayniqsa Movoraunnaxr dexqonchilik o`lkasiga kiritilgan edi. Bu erlarda dehqonchilik asosan sun`iy sug'orishga asoslangan. Buxoro vohasida Shopurkon, Shohrud, Karmana, Koykand, Samarqand vohasida Darg'am, Barmashi, Buzmadisoy, Ishtihon kabi kanallar shahar va qishloqlarni suv bilan ta`minlaydi. Bundan tashqari bunday kanallar Xorazm, qashqadaryo Farg'ona va Shoshda ham bo`lgan. Dalalarda bug'doy, arpa, sholi va boshqa boshoqli ekinlar ekilgan. Dehqonchilik solig'i - xirojdan xazinaga tushadigan daromad davlat kirim chiqimlarining kattagina qismini qoplar edi.
Dehqonchilik paykallariga suv etkazib berish uchun mirob, jo`ybor va poykar kabi xalq ichidan chiqqan sug'orish bo`yicha mutaxassislar yoz bo`yi oyoqqa turganlar. IX asrdan boshlab Buxoro vohasining suv ta`minoti bilan shahsan shahar qozisining o`zi shug'ullangan.
Somoniylarda paxtadan tashqari rang olish uchun zafaron va ro`yon kabi nodir texnik o`simliklar o`stirilgan.
Bog'dorchilikka ham katta ahamiyat berilgan. Bog' va Chinorbog'larda uzum, anor, anjir, olma, nok, behi, o`rik, shaftoli, olxo`ri, rocha, tut, jtyda va boshqa mevalar etishtirilgan. Xususan uzumning o`nlab navidan nixoyatda ko`p xosil olingan. Uzumdan mag'iz, shinni, sirka va musullas tayyorlanar edi. Movoraunnahr va Xorazmda sabzlvlt va poliz ekinlari serob bo`lib, qovunlari nixoyaida shirin bo`laр edi.
Somoniylar davrida chorvachilik ham taraqqiy etgan. Ot, eshshak, tuya, xo`kizlar qo`sh arava va moyjuvozlarga qo`shib ishlatilgan. Davlat xarbiy qo`shinlari uchun ot etkazib berish chorvachilikniнг muxim vazifasi edi. Aholining go`sht va teri, jun bilan ta`minlash ham chorvadorlar qo`lida edi. Somoniylar davrida ayniqsa Movoraunnaxir va Xorazmda to`qmachilik, kulolchilik, degrezlik, chilangarlik misgorlik, zargarlik shishasozlik kabi xunarlarancha rivojlanadi. O`sha davrda Buxorо "zandonachi", Samarqand esa "Vadoriy" nomli to`quvchilikdagi matolari bilan nom taratgan.
Konchilikda somoniylar davrida Zarafshon vodiysidan (tog'laridan) temir), mis, qo`rg'oshin, feruza. Эloq viloyati kumush va qo`rg'oshin Farg'ona vodiysidan ko`mir va neft topib ishlatilgan.
Ichki va tashqi savdo somoniylar davrida rivojlandi. Savdoning rivoji uzoq davlatlar bilan savdo o`shа davrda keskin tusda avj oldi. X asrda tashqi savdo masalalalirda savdogarlar "sorrojlik cheklaridan" foydalanganlar. Somoniylar davrida ichki savdoda "foiz" deb atalgan mis chaqa, tashqi savdoda esa kumush tanga - dirxom ishlatilar edi. Kumush tangalar faqat xukumdor boshlig'i nomidan Marv, Samarqand, Buxoro va shashda davlat zorbxonalarida so`qilar edi. Somoniylar "ismoiliy" "Muhammadiy" "g'itrifiy" nomli kumish dirxomlar zarb ettirishgan. Kumush tanga xolida ko`proq sharqiй Evropa mamlakatlariga olib chiqilgan.
X ars o`rtalarida Issiq ko`lning Janubiy va qashg'arda yashagan yagmo qabilalari kuchayib avval o`zlaridan Shimoliy Sharqdagi jikiy qabilalari bilan itfoq tuzadilar. Dastlab ular Ettisuvga xujumm qilib qorluqlarni bo`ysindiradi va qoraxoniylar davlatini tashkil qiladi. Yo!zma manbalarda yaxmolarning turkiy qavmlari ichida madaniy jixatdan eng qolog'i deb tariflaydilar. Bu yangi turk davlati podsholari "Arslonxon" yoki "Buxroxon" nomi bilan yuritilgan. Bu unvonlar bu ikki qabilaning totemi xisoblangan. Arslon - jikul qabilasining totemi. "Bug'ro" esa yag'mo qabilasining totemi bo`lgan. U og'ir yuк ko`taradigan tuya manosini bildirgan.
992 yilda Xason Buxroxon boshliq qoroxoniylar Movaraunaxrga xujum boshlaydilar. Ular Buxoroga yurish qilib qiyinchiliksiz somoniylarni engadilar va Buxoroni egallaydilar. Bug'roxon kasalligi tufayli qoshg'arga qaytadi. 996 yili qoraxoniylar yana Buxoroga yurish boshlaydi. Эndi Somoniylar davlatiga putur etadi va uning o`rnida qoshg'ordan Amudaryogacha cho`zilgan, Sharqiy Turkistonni bir qismini, Ettisu, Shosh, Farg'ona qadimgi So`g'dni o`z ichiga olgan qoraxoniylar davlati tashkil topadi. 1038 yilda mahalliy hukmdor. Ibroxim Bo`ritakin Amudaryo bo`yi viloyatlari Hutalon, Vaxsh, Chog'oniyonni g'aznaviylardan tortib oladi. U Farg'ona va Movaraunaxrni o`ziga bo`ysindirib mustaqil davlat boshqara boshlaydi. Natijada qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga bo`linib ketadi. Birining poytaxti Bolasog'in bo`lgan qoraxoniylar davlati. Ikkinchisi Movaraunaxrdagi qoraxoniylar davlati edi.
qoraxoniylar davlati el-yurt va viloyatlarga bo`lib boshqariladi. Эl-yurt hokimligi "Эloqxon"viloyat noiblari esa "Tekin" deb yuritilgan. Эloqxonlar o`z nomlari bilan chaqa tangalar chiqarar, viloyat mustaqilligi uchun intilar edi.
Xo`jaligi Movaraunnaxrdagi qoraxoniylar dehqonchilik mavzelarini ham yaylovlarga aylantirganlar, ekinzorlar qoraxoniylar xonadonining tayanchi xisoblanar, turk qabilalarining asosiy mulkiga aylantirildi. XI asrda Movaraunnaxr va ayniqsa, Zarafshon vodiysida dala, poliz va bog'lar barpo bo`ldi. Эkin maydonlari qisqarib ketadi. Abu nasir Ahmadning yozishicha "Buxoro va uning atrofidagi erlar shunchalik (tushi) qadri tushib ketgan edig hatto uni tekinga ham berar edilar. Ammo u erlarni hech kim olishni istamasdi. qoraxoniylar davrida "Dehqon" degan nom o`zining "qishloq hokimi" ni anglatuvchima`nosini yo`qotib, qishloq mehnatkashlari uchun umumiy nomga aylanib ketdi.
XI asrda erdan foydalanishning iqto tartibi juda keng yoyiladi. Bu tartib orqali qoraxoniylar bo`ysindirgan erlardan soliqni osonlikcha to`play olishgan. Shunday qilib XI-XII asrlarda Movaraunnaxr va Xurosonda mulkchilikning yangi turi - iqto` eralari kengayib uning asosiy shakllaridan biriga aylanadi. Bu davrda musulmon ruxoniylarga bo`lgan etibor kuchayishi va mamlakatda ular siyosiy tasirinig tobora ortishi vaqf erlari ancha ortishiga olib keldi. Biroq mayda xususiy mulklar turli vositalar orqali yirik erdorlar tasarrufiga o`tib, ularning maydoni kamayib boradi. O`sha davrda Movaraunnaxr va Xurosonda er egaligining to`rt turi mavjud edi: A) Mulki sultoniy - davlat erlari.
B) Iqto` - davlat tomonidan inom etilgan erlar.
V) Vaqf erlari - maschid va madrasalarga qarashli erlar.
G) Mulk erlari - shaxsiy erlar.
Erlarning hammu turida ham barzikor (dehqonlar) yonlanib ijaraga ishlagan. Etishtirgan xosilning 0,3 qismini olgan. Xosilning yana 0,3 qismi davlatga soliq sifatida to`lashgan, qolgan qismini er egasi o`ziga olgan.
XI-XII asrlarda shaharlar kengayadi va rivojlanadi. Samarqand, Buxoro, Termiz, O`zgan, Toshkent, Marv, Obivard va Niso kabi shaharlar ichki va tashqi savdo uchun xalma-xil xunarmandchilik maxsulotlari uchun hamda chaqa tangalar vositasi bilan olib boriladigan bozor tijoratning markaziga aylandi. Bu davrda ayniqsa kulolchilik shishasozlik, misgarlik va chilangarlik kabi sohalari rivoj topdi. Bu davrda sirli koshinkor, qobartma naqshli sopollar, rangdor shisha buyumlari, naqshinkor shisha idishlarixilma-xilligi va yuqori darajagi naqshinkorligi bilan ajralib turar edi. Hunarmandchilikning kengayishi ichki va tashqi savdoning rivajiga katta xissa qo`shdi. qoraxoniylar davrida Bolosog'un, Taroz, O`zgan, Toshkent, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarida zarbxonalar bo`lgan. XI-XII asrlarda Movoraunnahr va Xurosondatovar-pul munosabatlari nihoyatda rivojlanib bu mamlakatning hamma viloyatlarini qamrab olgan edi.
G'azna shaxri Xurosonning siyosiy markaziga aylanishi X asrning ikkinchi yarmiga to`g'ri keladi. g'aznaviylar davlatining asoschisi Sobuqtegin bo`lib, bu davlat uning o`g'li Muhammad g'aznaviy davrida musulmon olamining eng kuchli davlatiga aylandi. Bu davlatning hududi g'aznaviyning istilochilik yurishlari natijasida Shimol va Shimoliy Hindiston, Chog'oniyon va Xorazmgacha cho`zilган bo`lib, unga Эronning ham katta qismi kirgan. Masudbek davrida siyosiy kurashlar kuchayadi. Xorazm (1034 yil) Xorin ibn Oltintosh boshchiligida mustaqil bo`lib oladi. Lekin Masud ayg'oqchilari tomonidan Xorun o`ldiriladi. g'aznaviylar sultoni Masud Xurusonga yurish qilgan turkiy-saljuqiylar bilan ko`p bor to`qnashishga majbur bo`ladi. Xurosonga joylashib olgan saljuqiylar g'aznaviylarga katta havf tug'dirardi. 1035 yilda Saljuqiy lar Xurosonga yana xujum boshlaydilar. Saljuqiylarning nabirasi Tug'rul va Changri boshchiligidagi turkmanlar g'aznaviylar qarorgohiga xujum qiladi. 1037 yilda aprel' oyida turkmanlar Marv uzil-kesil egallaydilar. Shu tariqa Xurosonda yangi davlat - Saljuqiylar davlatiga asos soladilar. g'aznaviylar va Sadjuqiylar o`zaro Xuroson uchuni ko`p bor to`qnashadilar. 1040 yil Dandanakon degan joydagi jang eng katta to`qnashua hisoblanadi. Bu jangda saljuqiylar to`liq ustunlikka erishadilar.
Saljuqiy hukmdori Turg'ulbek g'oyat ko`p istilochilik urushlari uyushtiradi. Balh, Aroqning shimoli, Ozarbo`yjon, qurdiston va qo`xistonni bosib oladi. Saljuqiylar davlati poytaxti Gay shaxri bo`lgan. 1055 yilda Saljuqiylar Bog'dodga bostirib xalifadan o`z nomiga xutba o`qitishni talab etadi. Xalifa shundan keyin hokimiyatga egalik qilib dunyoviy hokimiyatni sulton unvoni bilan Tog'rulbekka topshiradi. Saljuqiylar xohi Malikshoh 1089 yil qoraxoniylar ichki nizosidan foydalanib Buxoro va Samarqandni egallaydi. Sulton Sanjar davrida Saljuqiylar poytaxti Marv shahriga ko`chiriladi. 1141 yil qutbiddin Muhammad Xorazmshoh saljuqiylarga xujum qiladi va ularni engadi. Shu tariqa Saljuqiylar davlati yakun topadi. Uning vrnida esa Xorazmshohlar o`z tasarrufiga oladigan buyuk Xorazmshohlar davlatiga asos solinadi. Xorazmshohlar davlati XII asrga kelib davlat sifatida shakllana boshlaydi. Bunga
Xorazmshoh Otsizning xizmatlari katta. Saljuqiylar davlatidagi xar-qanday siyosiy variantdan Otsiz unumli foydalandi. U dastlab Xorazm bilan iqtisodiy jixatdan bog'liq bo`lgan Sirdaryoning etagi va Mang'ishloq yarim orolini egallaydi. Otsiz davrida Kaspiy dengizi ro Sirdaryoning o`rta oqimigacha bo`lgan erlarni bosib olgan edi. Xorazm davlati, ayniqsa Otsizning nabirasi davrida hududi ancha kengaydi. U Nishopur, Ray va Marv shaharlarini bosib oladi. 1194 yil Saljuqiy1lar sultoni Tug'rulga zarba berib Эronni Xorazmga bo`ysindiradi. 1195 yil Iroqqa bostirib kiradi. Takash vafotidan so`ng uning o`g'li Sulton Muhammad taxtni egallaydi. Lekin bu davlat ichki siyosati yaxshi ahvolda emas edi. Takashning katta xatosi xotini Turkanxotunga mansub bo`lgan qipchoq qabilalariga erkinlik berish va davlat ishlariga Turkanxotinning arlashuvi ichki nizolarning kuchayishiga olib keldi. Bo`lib berilgan hududlarda vakillarning markaziy hokimiyatga ega emasligi XIII asrga kelib Chingizxon bosqiniga sabab bo`ladi. qolaversa Xorazmshohlarning ichki siyosatidan norozi bo`lgan xalq ko`p bora isyon ko`tardi. Shu tariqa Xorazmshohlar zaiflashib Mug'ullarga osonlikcha egiladi.

IX-XII asrlar tarixiy geografiyasi bilimlari.

IX-XII asrlarda O`rta Osiyo geografiyasi tarixida o`ziga xos muhim va yorqin davrlardan biridir. O`rta Osiyo tabiati haqidagi IX-XII asrlardagi tasavvurlarning ikki muhim manbai bor. Birinchisi O`rtа Osiyolik olimlarning ilmiy asoslari bo`lsr, ikkinchisi chet el geogriflari va sayyohlarining ilmiy ma`lumotlaridir. Bu davrga oid geografik bilimlar Xorazmiy, Farg'oniy, Jayxoniy, Abu Zayd Balxiy, Beruniy, qoshg'ariy Zamaxshariy va Chag'miniy asarlarida o`z aksini topgan. Xorazmiyning eng yirik kartografik asari "Surat al-az" ("Erning tasviri") bo`lib, 1878 yil qohiradan topilgan. IX-XII asr geografiyasiga oid maxsus asar yaratgan O`rta osiyolik olimlardan biri At-Termiziydir. Uning "Salnoma va ro`znoma" asarida qadimiy turkiy kalendar'-muchal yili tahlili qilingan, dehqonchilik ishlari, ob-havo va tabiiy ofatlar berilgan. Abu Abdulla Xorazmiyning "Mafotix al-ulum" (Ilmlar kitobi) asari ham muayyan geografik ahamiyatga ega. Terminologik lug'at harakterdagi bu asarda tabiiy geografiyaga oid bo`lgan ko`plab terminlar izohlab berilgan. Abu Rayhon Beruniy o`zining "Al asor al-boqiya an al-qurun alqxolil" (O`tmish zamonlardan qolgan yodgorliklar) asarida turli tildagi ko`plab manbalar asosida yunrnlar, rimliklar, forslar, so`g'dlar, xorazmliklar, va boshqa xalqlarning barcha tarixiy davlari oid bayram hamda kalendar' sistemalari madaniy va adabiy tarixi aniq bayon qilingan.
O`rta Osiyo geografiyasiga oid nodir manbalardan yana biri XI asrning turkshunos olimi Mahmud qoshg'ariyning "Devoni lug'oti turk" asaridir. Uning bu asarida butun dunyo xaritasi berilgan. Hamda juda ko`plab geografik hududlarga nomlar berilgan. O`rta Osiyo va unga tutash erlardagi qabilalar geografiyasi aks ettirilgan, geografik terminlar to`plapib ular izohlangan.
Bundan tashqari ko`plab boshqa shu davr olimlarining asarlarida O`rta Osiyo tabiati, geografiyasi va boshqalari haqida ma`lumotlar berilgan.
XIII asr arafasida mo`g'il qabilalari Urug'-aymoqchilik tizimida yashamoqda edilar. 1204-1205 yillarda ichki kurashlar natijasida Temuchin boshchilik qilgan qabila boshqa mo`g'il qabilalarni qo`l ostiga birlashtirib yagona ulusni tashkil etdilar. Ular xozirgi Mo`g'iliston xududidagi Toli, Kerulan, Onon daryolar bo`ylarida chorvachilik Bilan shug'ullanib kelishgan edi. Birlashtirilgan davlat poytaxti etib qoraqoqo`rim belgilangan. 1206 yil chaqirilgan quriltoyda temuchin yagona xukmdor deb elon qilinib unga "Chingizxon" nomi berildi. Bu payt u Mo`g'illarga naymonlar keroitlar, tatarlar, ungutlar, uyg'urlar va boshqa qabilalarni birlashtirgan edi. Chingizxonning davlat chegarasi Irtishdan Manchjuriagacha Boyko`ldan Tang'utgacha cho`zildi. 1206 yilgi qurultoyda "Yaso" qonuni qabul qilindi. Yaso mo`g'il davlatini konstituttsiyasi bo`lib qoldi. Buyuk xondan tortib to oddiy fuqorogacha qonunga amal qilishi shart edi.
1207 yili Chingizxonning bosqinchilik yurish boshlandi. Shu yili Tong'utlar boj to`lamaganlikda ayblanib er mulklari talon-taroj qilindi. 1207-1208 yillarda Эnasoy xavzasi, Ettisuvning shimoliy qismi hamda mo`g'il erlari egallandi. 1211 yili Xitoyga yurish boshlandi. Bu yurish 1215 yili Pekinni egallash bilan yakunlandi. Xitoyni egallashi Chingizxonning keyingi yurishlarida muxim axamiyat kasb etdi.
Bu paytga kelib "Iskandar Soniy" deb elon qilindi. Sulton Muxammad Xorazm shox (1200-1220) erlari Daytu qipchoqdan Iroq g'aznagacha Kasbiydan Ettisuvgacha cho`zilgan edi. O`zlarini davrining eng buyuk tojdori deb xisoblashgan. Ikki davlat arboblari o`rtasida, ikki davlat o`rtasida diplamatik munosabatlar o`rnatilgan, lekin asosiy mAqsad ayg'oqchilik ma`lumotlarini yig'ish edi.
Oldindan tayyollangan bahonalar asosida 1919 yili Mo`g'illarning O`rta Osiyoga yurishi boshlandi. Birinchi zarba Turkiston va Etti suvga qaratildi. 200 ming kishilik Mo`g'il, Tatar qo`shinlari 4 yo`nalishga bo`lindi. Birinchi qismga o`g'illari Chig'atoy va O`qtoy boshchiligida O`tror qamalida qoldirildi. Ikkinchi qismga kata o`g'li Shuji boshchilik qilgan. Bu qism Sirdaryoning etagi orqali Sig'noq, O`zgan, Jan dva Yangikent shaxarlariga chiqishi kerak edi.
Uchinchi qism Oloqko`yon va Suketucho`rbiy qo`mondonligida Sirdaryoning o`rta qismi orqali Binokat va Xo`jandga chiqishlari kerak edi. To`rtinchi asosiy qismga Chingizxonning o`zi boshchilik qilib Buxoro yo`nalishda yurish boshladi. 1221 yili qishda Xorazmshoxlar poytaxti Urganch egallandi. Shaxar olingach Mo`g'il-tatarlar janubga-Balx, Xirot Marv va g'azna shaxarlarini talash uchun yo`l oldilar. O`rta Osiyo va uning xanubidagi erlar egallagach Chingizxon 1223 yili Kavkazga chiqdi va rus inyazlarini tor-mor keltirdi. Sarkardalar Jebe va Subatay boshchiligida qo`shinlar Kalkada Ruslar Bilan to`qnashdilar, 1223 yili Bulg'or egallandi.
Chingizxon tiriklik paytidayoq zabt etilgan butun erlarni o`z o`g'illariga bo`lib berdi. Katta o`g'li Jujiga Janubiy Sibirv, Ddashtqipchoq , Volga bo`yi Shimoliy Xorazm va
Darbongacha bo`lgan erlar berildi. Ikkinchi o`g'li Chig'atoyga SharqIy Turkiston, Ettisuv Movorounaxr Xorazmning janubiy xududlari va yana Balx, Badaxshon, qobul, g'azna to Sind daryosigacha bo`lgan erlar. Uchinchi o`g'li O`qtoyga vatani Mo`g'iliston va Xitoy. To`rtinchi kenjatoy o`g'li To`liga Xuroson va Эron erlari berilda. Har to`rt ulus ulug' xoqonga bo`yin egar edi. Xoqon poytaxti qoraqo`rim edi.
Chig'atoyga berilgan erlar Chig'atoy ulusideb nomlanib poytaxti Beshbalig' shahri edi. Mo`g'illarning o`troq halqni boshqarish tajribalari bo`lmaganligi tufayli mahalliy zodogonlar xizmatidan foydalanganlar. Muxmud Yalovoch ham shular jumlasidan edi. Bundaylar noib etib tayinlanib, ular orqali butun aholidan soliq yig'ishtirilib olinar edi. SoliqLar miqdori "Yaso" qonunlariga ko`ra belgilanar edi. Asosiy soliq "kalon" bo`lib xosilning 1g'100 qismidan olingan. "qopchur" solig'i(1935) chorva solig'i bo`lib har 100 boshdan bita olinar edi. Davlat xazinasi uchun "Shulen" yoki "Shulsi" solig'i belgilangan bo`lib, har bir podadan 2 yashar qo`y va qimiz uchun har mingta otdan 1 ta biya olinar edi. "Yom" larning xizmat xarajati ham aholidan undirib olinarji. Mo`g'il xukmdorlariga yaxshi xizmat qilgan mahaliy zodogonlar va savdogarlar turli payzalar Bilan taqdirlanar edi. Kun tabaqa vakillari esa ikki tomonlama zulm ostida qoldilar. Shu tufayli 1238 yilgi Maxmud Tarobiy kabi qo`zg'olonlar kelib chiqadi.
XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mo`g'il zodogonlari o`troq xayot tarziga ko`cha boshladilar. 1269 yili Chig'atoy ulusi xoni qaydu mo`g'il shahzoda va no`yonlarini quriltoyga chaqirib tog' va cho`llardа yashashga, shahar atrofiga manzil ko`rmaslik, sababsiz, ekinzorlarni payxon qilmaslik qaror qabul qildi. Lekin mo`g'il zadogonlarining o`troqlashuvi davom etdi. Chig'atoy ulusida erga egalik qilishning 4 turi mavjud edi: 1-chisi Mulki devon-davlat erlari, 2chisi mulki inju-xon noiblari va ularning avlodlariga qarashli erlar, 3-chisi mulki vaqf-masjid, madrasa, xaloqo, mozor va mAqbaralarga qarashli erlar, 4-chisi Xususiy mulk.
Chig'atoy ulusida savdo xo`jalikni asosiy turlaridan biri edi. Ma`sudxon davrida (12 1289) pul tavar munosabatlarini tartibga solish mAqsadida 16 ta shaxarni bir xil vazn va o`lchovda bo`lgan sof kumush zarb ettirildi. Asta sekinlik bilan savdo, xunarmandchilik, dexqonchilik iziga tushadi. Yana bir pul isloxoti Kepekxon (1309; 1318-1326) davrida o`tkaziladi. O`roqlikni va Islom dinini afzal ko`rgan Kepakxon iqtisodiy xayotni tartibga solish mAqsadida ma`muriy va pul isloxoti o`tkazildi. U davlatni viloyat va tumanlarga bo`ladi. Tijorat uchun umumiy nomi "kepaki" deb ataluvchi yirik kumush tangalar-dinor, mayda kumish tangalar-derhamni muomilaga kiritdi. "Kepaki" temuriylar davrida ham muomilada bo`lgan.
O`troqlasha boshlagan mo`g'il xonlari shaxar qurilishga ham etibor Bera boshladilar. Duvoxon (1291-1306) davrida Andijon shaxriga asos solindi. Kepekxon Nasaf shaxri janubida saroy qurdirdi va joy qarshi nomini oldi. Bu shahar Kepekxon davlatini poytaxti bo`lib qoldi.
Mo`g'illar hukmdorligi O`rta Osiyo fan arboblari uchu no`ta og'ir davr bo`ldi. Ko`pchilik olimlar xalok bo`ldi, bir qismi chet elga ketib o`sha erda ijod etishga majbur bo`ldi. Mo`g'illar davriga oid o`lkamiz geografiyasi haqidagi malumotlar ikkiga: sharq olim va sayyoxlarining asarlari va mo`g'il xukmdorlari xuzuridagi Rim papasi elchilarining sayyoxlik malumotlariga bo`linadi. Shunday asarlardan biri Xitoylik sayyox Chan Chunning Chingizxon topshirig'iga ko`ra 1221-1223 yillarda O`rta Osiyoga qilgan sayyoxati asosida vujudga kelgan. "SiYuTszi" "g'arbga qilingan sayyoxat tasviri" asaridir. Uning sayyoxati qozag'istonning shimoliy-sharqi- Shimoliy qIrg'iziston-Chuv vodiysi-Talas vodiysi-Sirdaryo-SamarqAnd-Amudaryo-Balx marshuriti bo`yicha o`tgan. Chan Chun asarda o`zi bo`lgan xududlarning rel'efi, iqlimi, erlari haqida yozgan. M. Sirdaryoning oqimi, suvga chanqoq Mirzacho`l va qizilqum. Iqlimga e`tibor bergan va uni Oltoy Bilan solishtirgan. O`rta Osiyo tabiatiga xos mexalar haqida. . .
Yana bir agar Muhammad Avfiy qalamiga mansub bo`lib "Javomial-xikoyat va al-rivoyat" (1227) asaridir. Asar bir necha bobdan iborat bo`lib erning umumiy tasviri va unda yashaydigan turlи halqlalr haqida ma`lumot bergan. Xitoy haqida, shimoliy-SharqIy Evropa va O`rta Osiyodagi turkiy halqLar haqida, Rim va Yunonlar haqida, Arabiston, Xindiston, Xabashiston tasviri, Kaspiy dengizdagi orollar, Kaspiyga yaqin halqLar va ularning xayti xaqida keng ma`lumotlar berilgan. Ushbu asarga Sho`rolar davrining Rus olimlari juda yuqori baho berganlar.
Shu tariqa XIII asr boshlaridayoq Chig'atoy tasarrufiga berilgan Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Chig'atoy ulusi tashkil topdi. Bu feodal davlat XIV asrning 40-yillariga qadar yashaydi.XIII asrning 70-80-yillariga kelib, Movarounnahrda astasekinlik bilan bo‘lsa-da, shahar hayoti, xususan hunarmandchilik va savdo munosabatlari jonlana boshladi. Shaharlarning ichki hayoti, ayniqsa, mahsulot va pul munosabatlarining tiklanishida M a’sudbek tomonidan amalga oshirilgan pul islohoti muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. U Movarounnahrning 16 ta shahar va viloyatlarida, jumladan Samarqand, Buxoro, Taroz, 0 ‘tror, Xo'jand va boshqa shaharlarda bir xil vazn va yuqori qiymatli sof kumush tangalar zarb ettirib, mamlakatda ulami muomalaga chiqardi. Ikki asr mobaynida Movarounnahrda kumush tangalar zarb qilinmaganligini nazarga olinsa, M a’sudbekning pul islohoti tufayli mamlakatda mahsulot va pul munosabatlari tiklanib, shaharlar qisman bo‘lsa-da ichki hayotining jonlanishida muhim ahamiyatga ega bo'lgan.
XIV asrning birinchi yarmida yana bir chig‘atoy xonKebekxon davlatni idora etish tuzilishini va uning iqtisodiy hayotini tartibga solish maqsadida ma’muriy hamda pul sohasida islohot o ‘tkazadi. Kebekxonning islohoti bo‘yicha davlat viloyatlarga bo'linib, ular mo‘g‘ulcha ,,tuman“ deb yuritiladi. Ammo m a’muriy islohot mahalliy hokimliklar va bekliklarga barham bermaydi, balki ularga moslashadi. Kebekxon joriy qilgan ma’muriy bo‘linish, garchi qadimiy an’analarga barham bera olm agan boTsa-da, u M ovarounnahrda feodal davlatni mustahkamlashda ijobiy o‘rin tutdi.

Chig'atoy ulusi davrida Movarounnahrdagi o'zaro nizolar va tarqoqlikni tugatish maqsadida Amir Temur kurash boshlaydi. 1365 yilda Movarounnahr hukmdori deb tayinlangan Ilyosxoja qo‘shinlari bilan Temur va Husaynning ittifoqchi qo‘shinlari o‘rtasida Chirchiq daryosi bo'ylarida bo‘lib o ‘tgan jangda Ilyosxoja qo‘shinlarining qo‘li baland keladi va u Xo‘jand, Jizzax shaharlarini egallab, Samarqandga yurish qiladi.Samarqandda bu paytda sarbadorlar harakati maydonga chiqib, m o‘g‘ullarning qo‘shiniga qarshi qaqshatqich zarba beradi. Ilyosxoja avval Samarqandni, so‘ngra esa butun M ovarounnahrni tashlab chiqib ketishga majbur bo‘ladi. Bundan xabar topgan Amir Temur va Amir Husayn Samarqandga keladilar. Ammo ko‘p vaqt o ‘tm ay Amir Tem ur va Amir Husayn o‘rtasidagi munosabat keskinlashib, nizoga aylanadi. Amir Temurning nufuzi ortib borayotganidan xavfsiragan Amir Husayn Balxga qaytib, uning qal’a devorlari va istehkomlarini mustahkamlashga kirishadi. 1370 yilda Amir Temur Balxga yurish qilib, Amir Husaynni taslim qiladi.

1370 yilning 10 aprelida Amir Temur Movarounnahr hukmdorideb e’lon qilinadi.Amir Temur Movarounnahming yagona hukmdori bo‘lib olgach, o‘z davlatini siyosiy va iqtisodiy jihatdan mustahkamlashga kirishadi. Awalo 1370 yilning may oyida Samarqandga qaytib shaharni tiklaydi. Maxsus qo'shin tuzib, davlat chegaralarini kengaytirishga kirishadi. Awal u Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi yerlarni birlashtirib, o‘ziga bo‘ysundiradi.
M o‘g‘ullar davrida Xorazm ikki qismga ajralib, markazi Urganch shahri bo'lgan shimoliy Xorazm Oltin 0 ‘rdaga, markazi Kat bo'lgan janubiy Xorazm esa Chig‘atoy ulusiga bo'ysungan. 1371 yilda Amir Temur Xorazmga yurish qilib, uni egallaydi.Shunday qilib, Amir Temur Movarounnahr va Xorazmda feodal tarqoqlik hamda o'zaro nizolarga barham berib, Sirdaryo vohasidan to Orol dengizigacha bo‘lgan yerlarda yashovchi xalqlarni yagona davlat tasarrufida birlashtiradi. Keyinroq Shibirg'on viloyati, Balx va Toshkent viloyatlari ham Amir Temur hokimiyatini tan oladilar.
Yigirma yil (1371-1390 yillar) mobaynida Amir Temur M o‘g‘ulistonga yetti marta yurish qilib, mo‘g‘ul hukmdorlari ustidan g‘alaba qozondi.1395 yilda Shimoliy Kavkazning Tarak daryosi bo'yida Amir Temur va Oltin 0 ‘rda xoni To‘xtamishxon qo‘shini o‘rtasidagi jangda Amir Temur g‘alaba qozonadi va Oltin 0 ‘rda hokimiyatiga chek qo‘yiladi.1381 yilda Hirot, Saraxs, Jom shaharlari, keyinroq esa Eronning katta qismi Amir Temur hokimiyatiga bo'ysundiriladi. Uch yillik (1386-1388 yiHar) harbiy yurishlar natijasida Janubiy Ozarbayjon, Iroqning shimoliy qismi, Guijiston va Armanistondagi yerlar egallanadi. 1392-1396 yillardagi besh yillik urush davomida Amir Temur G ‘arbiy Eron, Iroqi Ajam va Kavkazni egallaydi.1398-1399 yillarda Amir Temur Hindistonga yurish qilib, bu hududni ham o‘z tasarrufiga kiritadi.1399-1404 yillardagi yetti yillik urush davrida esa Shomning Xalab, Kumis, Baalbek, Damashq kabi shaharlari, Bag‘dod hamda Turkiyaning katta qismi egallanadi. 1402 yilda Anqara yaqinidagi jangda Boyazid Yildirim qo‘shini yaksop qilingach, Kichik Osiyo ham Temur hokimiyatini tan oladi.1405 yili Amir Temur vafotidan keyin temuriy shahzodalar o‘rtasida taxt uchun kurash avj oldi. Amir Temurning bu kurashda g'olib chiqqan o‘g‘li Shohruh Samarqand taxtini egalladi va 1409 yilda o‘g‘li Ulug'bekni Samarqand taxtiga o'tqazib, Movarounnahr hukmdori etib tayinladi. Ulug'bek davrida (1409-1449 yillar) mamlakatda hunarmandchilik, savdo-sotiq rivojlandi. Ammo Mirzo Ulug‘bek o'ldirilganidan keyin taxt uchun kurashlar yana avj oldi. 1451 yili Samarqand taxtini Mironshohning nabirasi Abu Said Mirzo egalladi. Uning vafotidan (1469 yil) keyin hokimiyat uchun kurashlar yana avj oldi, feodal tarqoqlik kuchaydi.
Dashti Qipchoqda yashagan Shayboniyxon qo'shinlari Movarounnahrga yurish boshladilar. Bu vaqtda, ya’ni 1500 yili Andijon huiami Zahiriddin Muhammad Bobur Samarqand taxtini egallab, uni mustahkamlay boshladi. Biroq 1501 yili Shayboniyxon bilan to'qnashuvda yengilib, Hindistonga ketishga majbur bo'ldi. Shunday qilib qudratli temuriylar saltanati inqirozga uchradi.Amur Temur davlatining siyosiy tuzumi haqida gapiradigan bo'lsak, u o ‘z davlatini barpo qilishda o‘tmishda mavjud siyosiy boshqaruv tajribalaridan keng foydalandi. Mazkur davlat o ‘z tarkibiy tuzilishiga ko‘ra ko‘pincha harbiy-siyosiy tartiblarga asoslangan edi. Qudrath hukmdor tarix faniga ixlos qo‘yganidan bo‘Isa kerak, qadimgi va o‘rta asr Sharq mamlakatlaridagi turli davlatlar va ulaming siyosiy hamda m a’muriy usuli, boshqaruv tizimlari haqida keng tasavvurga ega edi. Biroq uning davlat boshqaruv tizimi qo‘l ostidagi butun hududda yagona markazlashgan siyosiy tartib asosiga qurilgan bo‘lib, bu sohadagi tajribalar o'rta asrlardagi O'rta Osiyo davlatlarida keng qo'Ilanilgan idora usullari tajribasi bilan boyitilgan edi.
Boshqaruv ikki idoradan: dargoh va vazirlik (devon)dan iborat bo'lgan.
Dargohni oliy hukmdor boshqargan. Dargoh faoliyatini boshqarish, uning devonlar, mahalliy hokimiyat idoralari bilan bog'lanib turish ishlari Oliy devon zimmasida bo'lgan.Oliy devonda — ijroiya hokimiyatda bosh vazir, mulkchilik va soliq ishlari vaziri, moliya vaziri turgan. Sarhadlar va tobe’ mamlakatlarning boshqaruvi bilan shug'ullanuvchi yana uch vazir bo'lgan va devonbegiga hisobot berib turgan. Markaziy hokimiyat tizimida shayxulislom, qozikalon, qoziyi axdos (odat bo'yicha hukm chiqaruvchi qozi), qozi askar, sadri a ’zam (vaqf yerlari mulklari mutasaddisi), dodxoh (shikoyatlarni ko'ruvchi), eshikog‘a, saroy vaziri, yasovul (hukmdorning shaxsiy buyrug'ini bajaruvchi), qalaqchi (xiroj miqdorini aniqlovchi), muhassil (soliq undiruvchi), tavochi (asosiy qo'shinlarni to'plash ishiga mutasaddi amaldor), qorovulbegi, qutvol (qal’abon),muhtasib(shariat qoidalari ijrosini, bozor tartiblarini nazorat qiluvchi) va boshqalar bo'lgan.Shuningdek, dargohda bosh hojib, hojiblar, xazinabon,xonsolar jibachi, qushchi, bakovul, kotiblar, bitikchilar, tabiblar,sozandalar, dorixonachilar bo'lgan.Amir Temur davrida Movarounnahrda aholining yashash darajasi va sharoiti yaxshilangan. Yagona markazlashgan davlatning shakllanishi va rivoj topishi bilan oddiy aholining tinch va osuda yashab, mehnat qilishiga shart-sharoitlar yaratildi.Mo'g'ullar istilosi davrida va undan keyin Amir Temurning markazlashgan davlat barpo etguniga qadar O'rta Osiyo va unga qo'shni hududlarning xalq ommasi nihoyatda og'ir azobuqubatlar, qiyinchiliklar bilan hayot kechirayotgan edi. Mo'g'ullaming vayrongarchilik va buzg'unchilik ishlari tufayli mehnatkash aholining yashash sharoiti quyi darajaga tushib qoldi. Xo'jalikni qayta tiklash ishlari e’tiborsiz bo'lgan ko'chmanchi mo'g'ullarrli soliqlar soldilar, ular orasidan ba’zilarini qullarga aylantirdilar.Amir Temur hokimiyat tepasiga kelgach, u mamlakatda qayta tiklash ishlari, obodonchilik, sug‘orish tarmoqlarini ta’mirlash ishlariga katta e’tibor qaratdi. Turli toifaga mansub mulk sohiblarini bir qo‘l ostida birlashtirdi. Qattiq intizom har qanday zodagonni o'z hukmdori oldida bosh egishga majbur qilar edi. Mehnatkash xalq, jumladan hunarmand qatlamiga mansub kishilaming yashash darajasi ancha yaxshilandi. Shaharlarda, madaniyat markazlarida yaratuvchilik, obodonchilik ishlari nihoyatda kuchayib ketdi.Amir Temur davlatining sarhadlari keng edi. U nafaqat hozirgi O 'rta Osiyo balki, Eron, Afg'oniston, Hindiston, Kavkaz, Qozog'iston, Iroq singari mamlakat va hududlarni o'z tarkibiga olgan edi. Ijtimoiy tuzum masalasida to‘xtalganimizda, aynan shu joylardagi aholining turli qatlamlari, ulaming o'zaro nisbati, birbiriga aloqadorligini nazarda tutishimiz mumkin.
Ijtimoiy tuzumni biz mulk egaligisiz tasawur qila olmaymiz. XV asrda ziroatchilik bilan mashg'ul qishloq л Wi orasidan ma’lum qismi imtiyozli haq-huquqlar egasi bo‘lgan. Ular davlatga juda oz miqdorda soliq to‘lashgan. Aholining juda katta qismini ijarachiikorlar va jamoatchi dehqonlar tashkil qilgan. Qishloqlar jamoa yoki qariya deb nomlangan. Uning mulki butun jamoa ahliga qarashli edi.Hunarmandchilik sohasida asosiy ishlab chiqaruvchi ijtimoiy toifa vakih erkin hunarmandlar bo'lgan. Ular shaharda yashovchi savdogarlar bilan bir qatorda madaniy markazning o'rta hoi toifalari vakillari sanalganlar. Bular jumlasiga amaldorlar va o'rta hoi islom peshvolarini ham kiritish mumkin.Amir Temur o'ziga tobe mamlakatlarning sipohu raiyat kayfiyatini, turmushini biror kishi ularga jabr sitam qilsa, ularni jazolash tadbirlarini o'z qonunlarida qayd etib o'tgan.Har bir shaxs o'z qobiliyati va o'z xohish irodasiga ko'ra, shuningdek, bilim va tajribasiga muvofiq muayyan vazifani egallay olar edi. Albatta, u o'sha ishni va amalni uddalay olsa, o'z harakatiga muvofiq ijtimoiy qatlamning yuqoriroq darajasiga ko'tarilardi.Temuriylar davrida esa mamlakatda tez-tez sod ir bo‘lib turadigan ichki urushlarga qaramasdan XV asrda ham Movarounnahr va Xuroson shahar hamda qishloqlarida birmuncha obodonchilik ishlari amalga oshiriladi.Bu davrda temuriylar va ulaming viloyat hokimlari tomonidan Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo, Marv vohalarida, Tus vodiysida hamda Hirot va uning uning atrofida yirik sug‘orish inshootlari barpo etilib, ayrim dehqonchilik viloyatlarining suv ta’minoti tubdan yaxshilandi. Temuriylar hukmronlik qilgan davrda amalga oshirilgan eng yirik sug'orish ishlaridan biri Samarqand vohasida Zarafshon daryosidan bosh olgan, Darg'om anhoridan chiqarilgan qadimgi Angor kanalining qayta tiklanishi bo‘ldi. Bu kanal orqali Zarafshon daryosi oqimining bir qismi bu davrda kam suvli Qashqadaryo vohasiga tashlanib, uning adog'ida joylashgan dehqonchilik yerlari suv bilan ta’minlanadi.Buxoroning qadimgi sug‘orilgan yerlari bo'ylab olib borilgan arxeologik tadqiqotlardan ma’lum bo‘hshicha, mo‘g‘ullar bosqini oqibatida butunlay vayron etilgan voha suv xo'jaligi XV asrga kelib to‘la tiklanadi. Uning dehqonchilik yer maydoni bir muncha kengaydi. Ulug‘bek hukmronlik qilgan davrda Buxoro vohasining janubi-sharqiy chegarasiga yondoshgan Somonjuq dashtiga suv chiqarilib, yangi yerlar o‘zlashtiriladi.Butun asr davomida Movarounnahr va Xurosonda awalgidek yer va mulkchilikning asosan to‘rt shakldagi „mulki devoniy“ — davlat yerlari, ,,mulk“ — xususiy yerlar; „mulki vaqf ‘ - madrasa va ibodatxonalar tasarrufidagi yerlar va nihoyat „jamoa yerlari" bo'lgan. Dehqonchilik yerlarining eng katta qismi davlat mulki hisoblangan. Bu yerlarda awalgidek mamlakat hukmdori Sulton yoki amirlar egalik qilardi. Temuriylar davrida davlat yerlarini,,suyurg‘ol“ tarzida in’om qilish keng tarqaladi. Suyurg‘ol yerlari hajmi, sharti hamda yer va yorliqqa ega bo‘lgan shaxslaming tabaqasi jihatidan turlicha bo‘lingan.
Temuriylar davrida Movarounnahming Samarqand, Buxoro, Toshkent, Shohruhiya, Termiz, Shahrisabz, Qarshi va boshqa ko'pgina shaharlari aholisining kasb-kori, ichki va tashqi aloqalari bilan o'rta asr Sharqining namunali hunarmandchilik va gavjum savdo markaziga aylanadi. Hunarmandchilikning rivoj topib, uning turli-tum an tarm oqlari bo‘yicha ixtisoslanishining kuchayishi shaharlarni ham o‘zgartirib yuboradi. Shaharlarda hunarmandchilik mahallalarining soni ortib, kasb-hunar bilan bog'liq bo'lgan yangi-yangi guzarlar, ko'cha-ko'ylar, timlar va toqilar (usti gum bazli bozor) paydo b o ‘lgan. K o‘pgina shaharlarda zargarlik, miskarlik, ignasozlik, sovutsozlik,toshtarashlovchilar, shishasozlar, ко ‘nchilik kabi hunarmandchilik mahallalari bo'lgan.Shaharlarda, xususan Samarqand va Hirotda zargarlik rivoj topadi. Shahar zargarlari orasida oltin, kumush, va jez qotishm alaridan turli xil zeb-ziynatlar va qim m atbaho buyumlar yasaydigan va ularga nozik did bilan nafis badiiy ishlov beruvchi m ohir ustalar soni ko'payadi. Odatda naqshinkor u^uiiy buyumlar boylik hashamlari hisoblanib, ular faqat mulkdor tabaqalargagina mansub edi. Bunday qimmatbaho jih o z la rn i y asay d ig an h u n a rm a n d -z a rg a rla r m u tla q mulkdorlarga xizmat qilishar va ular bilan yaqindan aloqada bo‘lardi.Samarqand hunarmandchiligida, ayniqsa, qog‘oz ishlab chiqarish alohida o'rin tutadi. Shahar yaqinida, Obirahmat anhori sohilida qog‘oz ishlab chiqaradigan maxsus objuvozlar va korxonalar bo'lgan. Samarqand qog'ozi o'rta asr sharqi hattotligida g'oyat mashhur bo‘lib, uning ma’lum bir qismi chet o'lkalarga chiqarilgan.
XV asrda temuriylar davlati uzoq va yaqin qator qo'shni mamlakatlar: Xitoy, Hindiston, Tibet, Eron, Rusiya, Volga bo‘yi va Sibir bilan muntazam savdo-sotiq qilardi. Xitoydan asosan ipak, shoyi, matolar, xususan atlas va parchalar, chinni, la’l, nil bo'yoqlari, xushbo‘y ziravotlar; Erondan surp, marvarid, durlar; Rusiya, Tatariston va Sibirdan qimmatbaho mo‘yna, ten, va mo‘m olib kelinar edi. Yevropa mamlakatlaridan Samarqandga olib kelingan mollar orasida farang gazmollari, movuti, cherkas pichog'i bor edi.Samarqanddan chet mamlakatlariga, xususan Rusiya, Tatariston va Sibirga arzon narxli ip matolar, asosan bo ‘z duxoba,shoyi gazlama, qog'oz, quruq meva, guruch, paxta va kalava(yigirilan ip)lar chiqarilgan
Chet davlatlar bilan o‘zaro savdo-sotiqni kengaytirishda temuriylaming qo'shni mamlakatlar bilan olib borgan elchilik aloqalarida katta rol o‘ynaydi. XV asrning birinchi choragida Ulug‘bek va Shohruh davlatlari bilan Xitoy o‘rtasida muntazam ravishda elchilar almashib turiladi. Xitoy temuriylar bilan savdo qilishdan manfaatdor edi. Movarounnahr va Xurosondan и yilqi sotib olardi. Har ikkala davlat o‘rtasidagi savdo va elchilik aloqalari bu davrda yanada rivoj topadi.XV asrda, xususan uning birinchi yarmida mamlakatning iqtisodiy hayotida, ayniqsa hunarmandchilik va ichki savdo munosabatlarida sodir bo'lgan taraqqiyot ma’lum darajada shu davrda o'tkazilgan pul islohoti bilan ham bog'liq edi. Ma’lumki, Ulug'bek 1428 yilda muomalada fulusiy pullar islohotini amalga oshirdi. Mehnatkash aholini ichki chakana savdo munosabatlariga kengroq jalb etish maqsadida Ulug'bek yengil vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan chaqa pullarni man etdi. Eski chaqalami yangisiga almashtirib, ichki savdoning mayda mis pullarga bo'lgan talabini qondirish uchun bir vaqtning o'zida и Buxoro Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent, Shohruhiya va Andijon shaharlarida zarbxonalar tashkil etib, bir xil vazndagi salmoqdor fuluslar zarb ettirdi va muomalaga chiqardi. Eski chaqalar qisqa vaqt ichida yangi fuluslarga almashtirib olingach, mis pullar zarbini markazlashtirish maqsadida faqat Buxoro zarbxonasi saqlanib qolinib, boshqa shaharlardagi zarbxonalarga barham beriladi.

Buxoroning qadimgi sug'orilgan yerlari bo'ylab olib bordgan arxeologik tadqiqotlardan ma'lum bo'lishicha, mo'g'uUar bosqini oqibatida butunlay vayron etdgan voha suv xo'jaligi XV asrga kehb to'la tiklanadi. Uning dehqonchilik yer maydoni bh muncha kengaydi. Ulug'bek hukmronlik qilgan davrda Buxoro vohasining janubi-sharqiy chegarasiga yondoshgan Somonjuq dashtiga suv chiqardib, yangi yerlar o'zlashtiriladi.
Butun asr davomida Movarounnahr va Xurosonda avvalgidek yer va mulkchdikning asosan to'rt shakldagi „mulki devoniy" — davlat yerlari, „mulk" — xususiy yerlar; „mulki vaqf' - madrasa va ibodatxonalar tasarrufidagi yerlar va nihoyat „jamoa yerlari" bo'lgan. Dehqonchdik yerlarining eng katta qismi davlat mulki hisoblangan. Bu yerlarda avvalgidek mamlakat hukmdori Sulton yoki amirlar egalik qdardi. Temuriylar davrida davlat yerlarini „suyurg'ol" tarzida in'om qihsh keng tarqaladi. Suyurg'ol yerlari hajmi, sharti hamda yer va yorliqqa ega bo'lgan shaxslarning tabaqasi jihatidan turlicha bo'lingan. Odatda shahar yoki viloyatlardan tortib, to alohida qishloqqacha suyurg'ol shaklida in'om etilgan.
Temuriylar davrida Movarourmahrning Samarqand, Buxoro, Toshkent, Shohruhiya, Termiz, Shahrisabz, Qarshi va boshqa ko'pgina shaharlari aholisining kasb-kori, ichki va tashqi aloqalari bdan o'rta asr Sharqining namunali hunarmandchdik va gavjum savdo markaziga aylanadi. Hunarmandchdikning rivoj topib, uning turli-tuman tarmoqlari bo'yicha ixtisoslanishining kuchayishi shaharlarni ham o'zgartirib yuboradi. Shaharlarda hunarmandchdik mahaUalarining soni ortib, kasb-hunar bilan bog'liq bo'lgan yangi-yangi guzarlar, ko'cha-ko'ylar, timlar va toqilar (usti gumbazli bozor) paydo bo'lgan. Ko'pgina shaharlarda zargarlik, miskarlik, ignasozlik, sovutsozlik, toshtarashlovchilar, shishasozlar, ko 'nchilik kabi hunarmandchilik mahadalari bo'lgan.
Shaharlarda, xususan Samarqand va Hirotda zargarlik rivoj topadi. Shahar zargarlari orasida oltin, kumush, va jez qotish-malaridan turli xil zeb-ziynatlar va qimmatbaho buyumlar yasaydigan va ularga nozik did bilan nafis badiiy ishlov beruvchi mohir ustalar soni ko'payadi. Odatda naqshinkor badiiy buyumlar boylik hashamlari hisoblanib, ular faqat mulkdor tabaqalargagina mansub edi. Bunday qimmatbaho jihozlarni yasaydigan hunarmand-zargarlar mutlaq mulkdorlarga xizmat qilishar va ular bilan yaqindan aloqada bo'lardi.
Samarqand hunarmandchiligida, ayniqsa, qog'oz ishlab chiqarish alohida o'rin tutadi. Shahar yaqinida, Obirahmat anhori sohilida qog'oz ishlab chiqaradigan maxsus objuvozlar va korxonalar bo'lgan. Samarqand qog'ozi o'rta asr sharqi hattotligida g'oyat mashhur bo'hb, uning ma'lum bir qismi chet o'lkalarga chiqarilgan.
XV asrda temuriylar davlati uzoq va yaqin qator qo'shni mamlakatlar: Xitoy, Hindiston, Tibet, Eron, Rusiya, Volga bo'yi va Sibir bdan muntazam savdo-sotiq qdardi. Xitoydan asosan ipak, shoyi, matolar, xususan atlas va parchalar, chinni, la'l, nd bo'yoqlari, xushbo'y ziravotlar; Erondan surp, marvarid, durlar; Rusiya, Tatariston va Sibirdan qimmatbaho mo'yna, teri, va mo'm olib kelinar edi. Yevropa mamlakatlaridan Samarqandga olib kelingan modar orasida farang gazmoUari, movuti, cherkas pichog'i bor edi.
Samarqanddan chet mamlakatlariga, xususan Rusiya, Tatariston va Sibirga arzon narxli ip matolar, asosan bo 'z duxoba, shoyi gazlama, qog'oz, quruq meva, guruch, paxta va kalava (yigirdan ip)lar chiqarilgan.
Chet davlatlar bdan o'zaro savdo-sotiqni kengaytirishda temuriylarning qo'shni mamlakatlar bdan ohb borgan elchdik aloqalarida katta rol o'ynaydi. XV asrning birinchi choragida Ulug'bek va Shohruh davlatlari bdan Xitoy o'rtasida muntazam ravishda elchdar almashib turdadi. Xitoy temuriylar bdan savdo qdishdan manfaatdor edi. Movarounnahr va Xurosondan u yilqi sotib olardi. Har ikkala davlat o'rtasidagi savdo va elchdik aloqalari bu davrda yanada rivoj topadi.
XV asrda, xususan uning birinchi yarmida mamlakatning iqtisodiy hayotida, ayniqsa hunarmandchilik va ichki savdo munosabatlarida sodh bo'lgan taraqqiyot ma'lum darajada shu davrda o'tkazilgan pul islohoti bdan ham bog'liq edi. Ma'lumki, Ulug'bek 1428 ydda muomalada fulusiy pudar islohotini amalga oshirdi. Mehnatkash aholini ichki chakana savdo munosabatlariga kengroq jalb etish maqsadida Ulug'bek yengd vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan chaqa pudarni man etdi. Eski chaqalarni yangisiga almashtirib, ichki savdoning mayda mis pudarga bo'lgan talabini qondirish uchun bh vaqtning o'zida u Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent, Shohruhiya va Andijon shaharlarida zarbxonalar tashkd etib, bh xd vazndagi salmoqdor fuluslar zarb ettirdi va muomalaga chiqardi. Eski chaqalar qisqa vaqt ichida yangi fuluslarga almashtirib olingach, mis pullar zarbini markazlashtirish maqsadida faqat Buxoro zarbxonasi saqlanib qolinib, boshqa shaharlardagi zarbxonalarga barham berdadi.
Ulug'bekning bu yangi mis fuluslari Movarounnahrning barcha shahar va qishloqlarida keng muomalaga kirib, davlatning ichki savdosini naqd pul bdan to'la ta'min etadi.