Vii asrning o'rtalarida O'rta Osiyoda Arablar vujudga kelgan vaqtda Xorazm bitta satr kichikgirim mustaqil egaliklarga bo'lingan edilar

VII asrning o'rtalarida O'rta Osiyoda Arablar vujudga kelgan vaqtda Xorazm bitta satr kichikgirim mustaqil egaliklarga bo'lingan edilar. Ularning har biri qoladan va uning atrofidagi qishloqlardan iborat bo'lib, bir-biridan mustaqil yashagan. Xorazmda bu vaqtlari o'zaro urushlar bilan sho'rishlar o'rin oladi. Mamlakat qishloqlik viloyatlarning birlashmasinen vositagan. Qishloqlarga yirik yer egalari -g'allakorlar va hokimlar boshchilik etgan. Ular afrigidler dinastiyasınıń hokimligini tan olmaslikga harakat etadi. VIII-asrda Xorazm viloyati ikkita xonlikga bo'linadi. Birinchisi poytaxti Qiyat bo'lgan janub, uni afrigidler dinastisı vakillar boshqaradı. Ikkinchisi Shimoliy Xorazm, uni Arablar qo'ygan hokimlar boshqarıp, ular Úrgenishte joylashadi.
728-yili Kerderdegi Arablardıń siyosatina zid bo'lgan ko'tarilishti navk hokimlari quvvatlagan va yordam bergan. Bu Arablardıń siyosatin Janub Orol bo'yi xalqlarining dastlap moyınlamaǵanlıǵın dalillaydi.
Arab geografı İbn-Xordadbek 826-828-yillari Arab xalifatın xaradj (soliqlik ) erto'lap turishgan viloyatlarni ayta kelib, Xorazm va Kerder bo'lak ro'yxatda turishganini yozadi. Demak, VIII-IX asr boshinda Kerder o'zlar oldiga mustaqil viloyat bo'lgan. Mustaqil Kerder viloyatining hokimi Xusraw 721-yilga qadar o'zlar nomidan zarbxona bosib chiqaradi. Xusraw zarbxonasi VIII-asrdegi Xorazm shaxı Ozkatsvar-Chegannıń zarbxona pullari jo'rligida uchtalarırasadı. Bu zarbxonalar Kerderlilerdiń ijtimoiy -iqtisodiy yoqdan rivojlanganini, shahar bozorlarinda mablag' aylanining yuksalkenin ko'rsatadiki.
I-IV asrlarda Xorazmda mablag' -tovar nisbati rivojlana boshlaydi. Xorazmning shahar bozorinda narsa almashuv bilan bitta satrda tenge pullardan ham foydalana boshlaydi. I asrlarda pistoniyatte ijtimoiylıq o'zlargarishlar bólib, ijtimoiylıq tovoqalanishlikchilar yuz bera boshlaydi. Dópposlashlik dala-dashtim qo'ldiqlarining saqlanishiga qaramay, pistoniyatte unchalik katta emlikas xos uylar keng to'raladı. Katta dadalik semyalardan kichkina semyalar bólinip chiqishi davom etiladi. I-IV asrlardegi manbalar Xorazmda qulshılıq dala-dashtimniń bólganini, bittaoq qullardıń mehnatin ko'proq uy xójaliginda yirik qurilishlarda foydalanganini bildiradi.
Xoraqalpoǵistonning qadimiy xalqlarining hoyotida ichlab chiqarishda, ayniqsa qishloq xójaliginda pistonoaning ázolari yetakchilik o'rinda bóladi. Bu holat V-VI asrlarda feodallik nisbatiqlardıń shakllanishiga va ekanomikalıq yoqdan pistoniyatning uga ilgarigilewine múkinshilik tuǵdiradi. Suǵorishlik sohalari yettistirilgen. Bu vaziyatlar zahmatkash ǵallakorlarding dalalarni ezguliklewine, ikkitanzorlik moydonlarini kengaytirishlikiga imkoniyat bergan. Yozma malumotlarniń bólmaslikiga oloqador mardumdegi feodallik nisbatiqlardıń shakllanishining aniq yóllarini kórsatish qiyin, bittaoq qishloqlik pistonoalarding qoplamalanishi boshli o'rini tutgan. Pistoniyatte ijtimoiylik yoqdan yakka-yolǵiz maxmurlik hovonchab chiqishi asosida sobiq qishloq qavmlarining idrashi sababdan o'g'ilarning bitta shúbasi tiyram fuqarolar, yáni kediverler toifasina aylandi. Ikkinchi yoqdan feodallik hosilot nisbatiqlarınıń qad kótarishi bilan yirik yer egalari ǵallakor, yáni yuqori sinf vakillari pallachado bóladı. Feodallik dala-dashtimde ziroatlik elatlarinda ijaraga berish xalqning ko'pchilik shúbasin feodallik tiyramkka aylantirishding oddiy yóllariniing biri edilarlar.
VII-VIII asrlarda Xorazmda ziroatlik elatlari katta kanallarning tormoqlari bólib joylashgan. Ǵallakor yáni yuqori sinf vakillarining xos uylari kanal yoqalariga yaqin joylashib, suǵorishlik sohalarin xodaǵalap zardairgan. Xos uylarding bunday joylashishi pistoniyatte qishloq qavmlarining ijtimoiy-iqtisodiy qoplamalarga bólinganligini va o'g'ilarning ichidan yirik yerlarga ega bólgan ǵallakor -feodalding bólinip chiqqanlıgidan manba beradi. Xorazmda pistoniyatning zaminini erkli dora xonadonlar tutgan.
V asrning o`rtalaridan e'tiboran O`rta Osiyodagi siyosiy turmushtagi ustamlik eftalitlerdiń qóliga zardagan. O'g'ilarning hovonchab chiqishi bóyicha ilm-fanda aniqlangan fikr yóqlar. S. P. Tolstovtıń fikrinicha, eftalitler IV-V asrlarda Ámiwdárya va Sırdárya uabında yashagan sak-massaget qavmlari avlodlarining gunn-turkler bilan oralatibhuvinian hovonchab chiqqan. Eftalitler Xorazm bilan oloqata bólib turishgan. Eftalitlerdiń davlati turklar tomonidan VI asrning o`rtalarida qulagan.
VI-asrning o`rtalarida Utay hamlaridagi navk qavmlari bittalashib «ullı navk qaǵanatı» dagan kuchli mamlakatga asos solinadi. Erta o`rta asrlarda «túrk» lafzi etnik mohiyatga ega bólmagan. U har xil navk qavmlarining siyosiy bittalashmasin bildirarlik uyım manoda bólgan. Osanalarga tiyraganda «túrk» lafzi Utay toǵlarining eng qadimiy nomidan hovonchab chiqqan. «Navk» dagan nomlari kuchli dagan manini bildiradi. VI asrda qaǵanat boshinda xechlikli Tuman qagan va Istemi turishgan. Turk hukmdarları o'zlarlarin hoqon, navkshe qagan dab dadagan. O'g'ilar O`rta Osiyo yerlarini ham o'zlarlarine boǵindıradı. 582-603-yillardagi o'zlararo urushlardan soń 603-yili qaǵanlıq ikkiga, sharq va fohishab qaǵanlıqqa bólinadi. O`rta Osiyo fohishab qaǵanlıqtıń torkibida bóladi. VII-asrning boshinda Fohishab navk qaǵanatı siyosiy va iqtisodiy yoqdan bittaqansha rivojlanadi. Turklar muqaddamnan uchtalarbu yerdagi ziroatlik bilan shuǵılanıwshı xalqlarga oralatiba boshlaydi. Bu davrdagi shaharlardagi hunarmandshliktiń rivoji savdo oloqasining rivojlanishiga uib keladi. Jonub Orol bóyi shaharlari Qiyat, Xiywa, Xazarasp korwan yóllari qirǵoqlari Merv-Buxara-Samarqand -Soch -İspidjan (Soyram) va sharq Navkstan shaharlari bilan boǵlanadi. Turklar mal sharwashlıgi, ovchilik, hunarmandchilik, savdo bilan shuǵullangan. VI-VII asrlarda navk yozuvlari va tili keng to'raladı. Orol átrapındagi xalqlarding turklar bilan oralatibhishi, bu yerdagi xalqlarding shakllanishiga, tilining navklesiwine, qoshamropologiyalıq yoqdan mongollasıwına sebebshi bólgan. VII-asrning o`rtalarida O`rta Osiyoda Arablar vujudga kelgan vaqtda Xorazm bitta satr kichikgirim mustaqil egaliklarga bólingan edilarlar. Bu zabtchilar uchun qulay vaqt edilarlar. Bittaoq Arablardıń O`rta Osiyoga o'tlanmoqlikining dastlabki davri, maxalliy hukmdarlardıń kuch -qúdiretin sinash, xarbiy, iqtisodiy, siyosiy joylashishini ishvaorat qilish sifatida bóladi. Shuliktanda 649-yilgi u -Axnab boshhılıǵındagi Arablardıń Xorazmning poytaxti Qiyatka o'tlanmoqliki xotimasiz tugallanni. Bittaoq bundan keyingi Xorasan hokimi Ubaydulla İbn Ziyad boshhılıǵındagi o'tlanmoqliktan sóng, Xorazmilerden 400000 dirham tólovdi taqazo etadi. U Xorazmdgi Xurzad boshchiligidagi kótarilish, Arablardıń Xorazmdi zabtiga imkoniyat yashab beradi. 710-712 yili Xorazmshax Chagan Arab sipoh rahbari Kuteyba bilan tinchlik muohadagisin dala-dashtib, Arablarga 10. 000 xoramol miqdorinida baj ertólaydi. Usulayınsha Xorazm o'zlarlar mustaqilligin yóqoltıp Arablardıń yuqoriligin tán uadi. Kuteyba Xorazmga podsho etib Chagandı toyyorlaydi. Bittaoq Kuteyba ketishi bilan, Xorazm aholisi sotqin Chagandı hokimiyatitan uadi. Bunga javob sifatida Kuteyba o'zlarlar ukasi Abdallaxtı ko'p sipoh bilan Xorazmga jónatadi. U Xorazmga hovonchab isyonkorlardi qat'iy yozolaydi.
712-yili Arab sipohbasısı Kuteyba ibn Múslim Xorazmdi aduvlab udi. Xorazm davlatiga Arab xarbiylarinińbasıp kirishin mamlakat ichidagi ziddiyatlar, xususan, Xorazmshahtıń o'zlarlar ukasi Xurzad bilan bólgan o'zlarlar ora shórishlari tezletip yóllangan. Tovariydiń aytishi bóyicha, Xorazmshah Shagan mamlakat ichidagi nizo -shórishlardi o'zlarlar kuchi bilan boshtıra umaganliktan Kuteybadan yordam sóragan. Beruniyding aytishi bóyicha, Kuteyba isyonkorlardi yovuzlik bilan qat'iy yozolagan. 4 mingta undamni qirrasip yóllangan va Xurrazadtı qiynap o'ldirgan. Kuteyba Xurzadtı qiyratqannan sóng Xorazmshah Shaǵandı mardumga hokim etib qo'ldirgan. Bittaoq, Kuteyba tork etishdan -o'q xorazmlilar kótarilish chiqargan va sotqin hokimdi o'rnigan tushirgan. Buni yesitip Kuteyba Xorazmga o'ziniiń ukasi Abdullaxtı yóllangan. U, o'zi Samarqandtı qiyratıp ko'p sipoh yiǵib, Xorazmga yangidan kelgan. Bu toshhrifi mardumdi ǵoyat qat'iy qiyratqan. Xorazmdi Arablardıń qóygan undami — hokim boshqargan. Ayni pallachatdan e'tiboran Xorazm ikkiga bólinip, Qiyat shahri sobiqday xorazm -shahlardıń poytaxti bólib qo'lgan, u Úrgenish Arablardıń hokimi turatuǵın Xorazm davlatining poytaxti bólgan. Yozma manbalarga tiyraganda Arablardıń Xorazmdi zabti, O`rta Osiyoning boshqa viloyatlari kabi maxalliy xalqlarni ǵoyat zalvorli ozoblarga duwshaker etgan. Aduvlab uingan yerlardagi o'zlarlari qóygan hokimlari bilan aneksiyachi Arablar hovonchashuv dala-dashtib, mardumdi boshqargan. U, bu hovonchashuvlar bólsa aholitı zalvorli sharoitga solgan. O'g'ilar tuzgan hovonchashuvlardińshártleri bóyicha maxalliy hokimlar Arablarga yil soyini yuz mingtadirham soliqlik -mablaǵ, ilhomlar, dani soǵlom, kuchli qullar va boshqada shunga usagan soliqlarni oparıp berishga majburdirlar bólgan.
Hovonchashuv bóyicha, Xorazmshah Arablarga ón mingta undam, som tilla (tilla quymasi ) va kumush quymasi t. b. zotlar berib turishga majburdirlar bólgan. Bundan toshhqari, xorazmlilar Arablardı sipoh bilan ham táminlab turishgan. Masalan, Kuteybanıń Soch (Tashkent ) bilan Farǵonaga o'tlanmoqliki uchun Kechdiń, Naxshebtiń va Xorazmning xalqlari 20 mingta sipoh bergan. Farqli musılman yemes xalqlardan uinadigan jiziya va xiraj dab dadadilik uim -soliqlar Arablar aduvlab ugan mardumlarining qutlarini ketirip, aholisini diywanashılıq awhalga tushirgan.
Arab aneksiyachilari o'zlarlari egallagan hududlarda siyosiy hokimiyatni mahkamlash va mardumdegi siyosiy awhaldıńturaqlılıǵın táminlashlik maqsadida islom dinin to'ratıwga kiristi. O'g'ilar xalqning qaysi ijtimoiylik toifasindagi undamlar yekenin ayirib zardaırmastan maxalliy xalqning orasida islom dinin kengirek násiyatlawga farqli ahamiyat berdi. Uchtalarbu vaqtgacha har xil diniy ichonchlarga tuhfainib kelgan maxalliy xalqlar so'zsiz itoat qildirıwga islom dini yordam bera uadiganligiga o'g'ilar laqqa tushdi. Buning sababi, bu bitta yazdonga tuhfaınatuǵın yakbora bitta din edilarlar.
Arablar ichǵol etgan viloyatlarding fuqarolariga islom dinin joriy etish siyosatin uib bordi. Shu toriqa, Jonub Orol bóyi xalqlari islom dinin qabul qilti. Shu jumladan, ziroatlik mahsulotining bitta qismini uadigan yer soliǵi (xaradj) va islomni qabul qilpegen undamlar uchun jizyasi (Djiziya) o'rnatadi. Shundoqqina ustamlikke zid 728-yili Kerder yerinde Arablarga zid kótarilish hovonchab chiqqan. Kótarilishti navk qavmlaride quvvatlab va yordam bergan. Keyingi vaqtdagi muarrix uimlarding izlanishi bóyicha VII-VIII asrlarga tekishli Kuyindi qo'ladagi uovenip yongan kullar, temir qo'ldiqlarina tiyraganda Kuyindi qo'lada Arablardıń zabtiga zid kótarilishning rusumzi bólgan bólishi zurur dab kórsatadiki. VIII asrning oxirlarinda gina Orol bóylarida holat bittaaz yaxshilanib, maxalliy aholi islom dinin qabul qiladi.
VI-VIII asrlarda Qoraqalpog'istonning xozirgi hududining bitta bo'lagi maxalliy dinastiya tomonidan tuzilgan va X asrga dayin ustamlik surgan Afrigidler davlatiga tiyraslı bo'lgan. Bu mamlakat o'zlar atamasiga asos solgan Afrigtıń ismi bilan aloqador.
Afrigidler davlati O'rta Osiyoda feodallik nisbatiqlardıń barpolik, qúdretli Kushan imperiyasınıń qulaw va qiyralıw, Eftalitlerdiń, turklarding, eng sońında Arablardıń yuqoriligi biridan soń biri olmasip turishgan qiyan-kesli davrda umr súrdi. Afrigitler madaniyatningi maxalliy xalqqa Xorazm dógereginde ko'chma qavmlarding aralashishi sababdan shakllanadi. IV-V asrlarda o'zlar oldiga bekinishli jamg'armasiıslar paydo bo'ladı. Bu qishloqlik jamoalarding qoplamalanishidan dalolat beradi. Ushbu davrdagi Xorazmning o'zini xorshagan qavmlar bilan o'zaro nisbatiqların ifoda etarlik tarixiy obidalarga Baraq tam (IV-V) jamg'armasiısı kiradi. Baraq tam jamg'armasiısı Qoraqalpog'istonning Taxtako'pir tumaninda joylasgan. Baraq tam va uning atrofidagi esdaliklar, Orolding sharq tomonida ko'chma va yarimta ko'chma qavmlar tomonidan solingan. Beruniy shahrining yonma-yongi kichik Sim-Dada va katta Sim-Dada qal'alari Afrigidler zamonidagi Xorazmning poytaxti bo'lgan Qiyat shahrining atrofidagi qishloqlar bo'lgan. O'rta asrda Kat shahrining maydoni 500 gektardan kam bo'lmagan, u uchlar bo'limnen turib, xozirgi Beruniy Shahrining jonub fohishabinda, Ámiwdáryaga yaqin joylashgan. Qo'lada katta masjid, madrasa, minoraa, rabot, katta bo'zor, tyurmaxana bólgan. O`rta asrdegi Xorazmning poytaxti bólgan Kat shahrin 994-yili Ámiwdáryanıń dagishi uib suvlarga ketgan. X-asrning oxirida hajmi 45 gektar bólgan Kat takroriy tiklanadi. 995-yilga xodar jonub Xorazmnniń rusumzi bóladi. Afrigidler zamoninda Xorazmda katta shaharlar ko'p bólmagan. Ko'pchilik hollarda o'cha davrdagi qol'alar shaharlarga aylangan. Xoraqalpoǵiston torixida Kerder madaniyatiniing o'rni katta. Bittaoq Kerderlilerdiń hovonchab chiqishi haqida yetarli matumotlar oz. İzertlewlerdiń asosida Kerder madaniyatningi ikkita davrga bólinadi. Birinichisiga VII-asrning tugallamasi VIII asrning o`rtalari yotani. Bu davrining eshdaliklariga Tokqala, Galma-galwirqala, Kuyindiqala, Qirq yigitchaqala, Qirraantaw, Hoyvonqala, Qol'acha, Baǵdadlar kiradi. U ikkinchi davrga VIII-asrning tugallamasi -XI ásidiń birinichi yormini qamrab uadi. Bu davrdagi eshdaliklarga Dorsan (Tokqala), Kerder (Hoyvonqala), Mizdakxannıń yóqlarargi madeniy qoplamalari, Vardaraǵ (Qirraantaw) Dorıqala Zangoricha shaharlar kiradi. Kerderlerdiń birinichi davrindegi madaniy madaniyatinida Sırdárya uabındagi, Soch vohasidagi va Qarataw eshtaligindegi navk qavmlarining madaniyatinia óxshash bólib keladi. U ikkinchi davrda Xorazmlarning madaniyatiniing ta'siri bor. Kerder viloyati xalqlari sharq İran tillarine manba Xorazm va navk tillarinde so'zlagan. Kerderliler VIII-asrlardan e'tiboran oguzlerge, XI-XII-asrlarda xipchaqlarga oralatibadi. Kerderlerdiń xójaligining boshli sohasinda ziroatlik, sharwashılıq, zangoritorǵoqlik, hunarmenshilik va savdo bilan shuǵullangan. O`rta asrlarda Kerder shaharlari qirǵoqlari zardagan savdo yóli shaharlarding qad kótarishine holat tuǵǵızdı. Shahar aholisi xolos xonadonlik buyumlarini óndirip gina qóylarmastan, otrofidagi elatlar va kóchma qavmlar bilan iqtisodiy va madeniy oloqata bólgan. Xorazmning Úrgensh va Qiyat shaharlaridan chiqqan tuproqqaoid korwan yóllari Mizdaxkan, Dorsan, Kerder, Kuyindiqala, Qol'acha qirǵoqlari, Orolding sharq yoqalari bilan Sırdáryanı bóylab zardauvchi «O'g'iluǵ ipak yóli»na tutashhqan. Shu toriqa Kerder viloyati Fergana, Buxara, To'raz, Zardaırar bilan savdo oloqasinda bólgan. Mizdaxqannan Tan imperiyası dáwrindegi Chin-mochin zarbxona pulining tupilishi, chet mardumlardan kelgan toǵ billuridan ichlangan munchoqlarding uchratishi Kerder shaharlarining xalqaro savdo oloqata bólganini daliyleydi. VII-VIII asrlarda yozuv, torix, adabiyot, qoshhqargulnomiya, matematika va me'moriy qurilishlar rivojlanadi. Xorazm madaniyatiniing yaxshi yuksalkenin Búrkitqaladan, Teshikqalalardan tupilgan ǵallakor -aristakrat mórleri va Xorazm hokimlarining zarbxonalari toliqtıradı. Erta o`rta asrlarga tekishli eski Xorazm yozuvlari Tókqala, Mizdaxqan, Yakkabosh parsan va Qumlarlarbıztóbe eshdaliklaridan tabıldı. Quburistanlıqlardan tupilgan undam sevagin solib yerlangan qutlarishalarda (assuariyalarda) qadimiy xorazm tilida tush bilan yozilgan 100 dan oshiq, Qumlarlarbız tomdan, Yakka-yolǵiz parsannan tupilgan kulol idishlarining sirtina yozilgan va afrigid zarbxonalaridagi yozuvlar baholi malumot beradi. Bu yozuvlar Orol bóyi xalqlarining yil shuurlishi ham boshqalar haqida malumot beradi. Bittaoq Arablardıń tojovuzkorligi O`rta Osiyo xalqlarining iqtisodiyotiga va madaniyatinia o'rni tolmas dorajada ziyon keltiradi. Eski Xorazm yozishin bilgan savodxonlar, uimlar yóqlar qilinib, dorsliklar bilan ilmiy kitoblar, adabiyotlar bilan shajaralar uovep yuboriladi.
Kerder shahar aholisi kulolshılıqtan boshqa temirchilik, zargarchilik, tóqimachilik va shishe ichlash hunarmandshligi bilan shuǵullangan.
VI—VII asrlarda Sırdaryanıńeski shimoli-fohishab tormoqi bólgan Quwandárya, eski doryolarding suvining kamayiwine, ekologik holatniń quyilaydi. Uchtalarbu aymoqda yashagan Yettiasar qavmlarinińbir guruhi Sırdárya dalta uabına kóchib boradi va «Botqoqli shaharlar» madaniyatini pallachado qiladi. O'g'ilar Sırdárya dalta uabında Tillaasar, Jonkent va Keskenkúyik shaharlarini (Sırdáryanıńarqa pastki quyar yerinde joylashgan ) soladi. Ikkinchi bitta bólagi Ámiwdárya daltasınıń óng tomoniga hovonchab maxalliy qavmlar bilan va ayniqsa, xorazmlilar bilan oralatibhib Kerder Madaniyatini foyda yetedi. Binobarin ham, Sırdárayanıń pastki bóyinda yashovchi Jetasar xalqlarining madaniyatinia, Kerder madaniyatningi mosuvo óxshaydi.
Ámudárya quyarlıǵınıńońjaǵalıgida Xorazmnińarqa tomonidagi kengpaytax sahrolar «Kerder yeri» dab dadalgan. Kerder yeri tuǵralı XI asrdegi Arab-fors to'rixiy -geografik mehnatlarda Kerder (kurder, kardar) aasosari ko'plep uchtalarırasadı. Kerder viloyatining bosh shahri ham Kerder dab dadalıp, kanali va Orol dangizi ham Kerder ko'llarlarlari dab dadalgan.
Hoyvonqala xozirgi Nukus tumani hududida «Chórtanbay» arnasinıńshep yoqasida joylashib, to'rt burchak qo'l'a davorlariga ega. Bu shahar Kerder madaniyatiniing eng ajoyib va eng yirik eshhtaligi damakdir. Hozir bu katta rudalara qólaning tiyrabaqanası saqlangan.
Qo'l'acha shaharchasi Respublikamızdıń Taxtako'pir tumani rusumzidan sharqqa qaray 17 km joylashgan. Maxalliy xalqlar orasida uni «Qoblandı qóla» dab te dadaydi. Sababi, aholi ápsanalarında epikalıq qahraman bólgan Qoblan botir bilan ham boǵlaydi. Shaharcha shaffof qumlarlarzorlik yerda joy -lasıp, qo'l'a davorlari yuvilib ketib, moydoni 12 gektarni egallaydi. Qo'l'acha shaharchasi VII—VIII asrlarga tán bólib, izlanishlar sababdan aniq bólganiniday uoveniw ualoqibat qiyrap qólgan.
Respublikamizdıń Chimboy tumanınıńarqa tomonida Qushhhxanataw o'trofida Kuyindiqala eshhtaligi joylashgan. Uova asrlarda shaharchaning o'troflari Chórtanbay (Kerder), Iyshan-jap, Bekjap va Arzıjap kanallari bilan suvlarǵarılgan. Shaharchanıńaymagi 41 gektar.