I. Krish Texnika va texnologiyalarning jadal sur’atlarda rivojalanishi, kompyuterlashtirish va boshqarish tizimining keng miqyosda qo’llanilishi texnika fanlariga bo’lgan talabni kuchaytirmoqda. Shuning uchun

Uzatmalar deb, energiya manbai bilan mashinaning ish bajaruvchi qismi oraliqida joylashib, ularni o’zaro bog’lovchi hamda xarakatni talab qilingandek o’zgartiradigan mexanizmlarga aytiladi.
Mashinasozlikda mexanik, elektrik, pnevmatik, va gidravlik uzatmalardan foydalanadi.
Mashina detallari kursida mexanik uzatmalar o’rganilib, boshqalari maxsus kurslarda yoritiladi.
Uzatmalarning energiya manbai bilan ish bajaruchi qismi o’rtasida joylashadi va buning sabablari quyidagilar:
1) energiya manbai (masalan elektr dvigatel) valining aylanish sonining ishchi valning aylanish sonidan kattaligi;
2) burovchi moment qiymatlarini uzatma vallarining aylanish soni hisobiga o’zgartirish mumkinligi;
3) elektr dvigatel validagi aylanma harakatni ilgarilama, tebranma va boshqa harakatlarga aylantirishi.
Mexanik uzatmalar harakatni bir valdan boshqa vallarga uzatib, asosan ikki turga bo’linadi:
1) ishqalanish hisobiga ishlaydigan uzatmalar (frikstion, tasmali);
2) ilashish hisobiga ishlaydigan uzatmalar (tishli, chervyakli va zanjirli).
Mexanik uzatmalarni tashkil etuvchi asosiy detallar o’zaro tutashib turadi (tishli, chervyakli, frikstion) yoki egiluvchan bo’g’in (tasma, zanjir) orqali bog’langan bo’ladi.
Bundan tashqari, bu uzatmalar vallarining o’zaro joylashuviga qarab, parallel, kesishgan va ayqash turlariga, uzatish sonining o’zgarishiga qarab esa, uzatish soni o’zgarmas, pog’anali o’zgaruvchan va pog’anasiz o’zgaruvchan turlariga bo’linadi.
Ishqalanish hisobiga ishlovchi uzamalarning asosiy detallari (g’ildirak, shkiv va shu kabilar) silliq sirtga, ilashish hisobiga ishlayiganlarda esa (tishli g’ildirak, chervyak va shu kabilar) katta burovchi momentning uzatilishini ta’minlaydigan tishlarga ega bo’ladi.
Uzatmalarda xarakatni energiya manbaidan qabul qilib oluvchi valni etaklovchi val deb, bu valdan xarakatni qabul qilib ish bajaruvchi qismga uzatuvchi valni esa etaklanuvchi val deb ataladi.
Agar uzatma bir necha pog’anali bo’lsa, har bir pog’ananing energiya manbai tomonidagi birinchi val ikkinchi valga nisbatan etaklovchi, ikkinchi val esa pog’anadagi etaklanuvchi val bo’ladi.

Vallardagi quvvat va burchak tezliklar ma’lum bo’lganda ulardagi burovchi moment quyidagicha aniqlanadi.
T = P / ω yoki T = 9550 P / n

Unda uzatmaning uzatish soni quyidagicha ifodalanadi:
U = n₁ / n₂ = ω₁ / ω₂ .
Energiya oqimining yo’nalishidan qat’iy nazar, istalgan ikki val burchak tezliklarining nisbatlari uzatish nisbati deyiladi.
U_1-2 = n₁ / n₂ = ω ₁ / ω₂ yoki u_2-1 = n₂ / n₁ = ω₂ / ω₁.
Uzatish nisbati umumiy tushuncha bo’lib, birdan katta, birdan kichik yoki birga teng bo’lishi mumkin. Uzatish soni esa, n₁ > n₂ bo’lgani uchun doim birdan katta bo’ladi.
Aylanish soni n bilan burchak tezligi ω orasida quyidagi bog’lanish mavjud, ω = π n / 30.
Uzatmaning foydali ish koeffistienti quyidagicha aniqlanadi:
η = P₂ / P₁ .
Agarda T₂ momentni T₁ momentga bo’lsak,
T₂ / T₁ = ( P₂ / ω₂ ) / ( P ₁ / ω₁ )= η · U
kelib chiqadi, bundan esa uzatish nicbati,
U = T₂ / T₁ · η
bo’ladi. Shunday qilib, uzatish sonini quyidagicha ifodalash mumkin:
U= n₁ / n₂ = ω₁ / ω₂ = T₂ / ( T₁ · η ).
Agar uzatma bir necha pog’onali bo’lsa, uning umumiy uzatish soni:
U _um = U₁· U₂ ·…· U₀ = U = n₁ / n₂ ,
bu erda U₁, U₂ va U₀ –birinchi, ikkinchi va oxirgi vallarning uzatish-lar soni;
Ko’p pog’anali uzatmalar turli turdagi uzatmalardan (masalan, tasmali, chervyakli, tishli va boshqalar) tuzilgan bo’lishi mumkin
.
Va bu ishqalanishning turiga ko’ra, podshipniklar sirpanish bilan dumalash podshipniklariga bo’linadi.
Umuman podshipniklar yuklanishni qabul qilishiga ko’ra: radial -radial yuklanishni, tirak -o’q bo’ylab yo’nalgan yuklanishni va radial-tirak -bir vaqtda radial va o’q bo’ylab yo’nalgan yuklanishni qabul qiladigan turlariga bo’linadi.
Sirpanish podshipniklarining hozirgi zamon mashinasozligida ishlatilishi kamaygan, (ular o’rniga qator afzalliklari bo’lgan dumalash podshipniklari ishlatilmoqda). Shunday bo’lsada, sirpanish podshipniklaridan quyidagi xollarda foydalaniladi:
a) tez aylanuvchi vallarda;
b) val va o’qlarni joylashtirishda katta aniqlik talab qilinsa;
v) diametri katta bo’lgan vallarda;
g) vallarni stapfalariga dumalash podshipniklarni o’rnatib bo’lmasa (masalan: tirsakli val);
d) zarbli kuchlar ta’sir qiladigan va katta tebranish bo’lganda.
Podshipniklar stapfalarga o’rnatish shakliga ko’ra stilindr-simon, konussimon hamda, sharsimon bo’lishi mumkin

Energomashina yuritmasini loyihalash. Energomashina validagi quvvat P_e=5 kVt, energomashina valining aylanishlar takroriyligi n_e=150 min^-1. Yuritma xizmat muddati L_h=20000 soat.

l. Elektrodvigatel tanlash va yuritmaning kinematik xisobi
1. Elektrodvegateldan talab qilingan quvvat
P_t:= kVt
ɳ_um –yuritmaning umumiy foydali ish koeffitsienti
ɳ_tas:=0.96 ɳ_tish:=0.97 ɳ_pod:=0.99 ɳ_um:= (ɳ_pod)^k ɳ_um =0.91
n=1 va juft podshimliklar soni k=2
P_t:= P_t:= P_t:=6.52 kVt
Jadvaldan quvvati P_dv = 5.5 kVt ; sinxron aylanishlar soni n_s=1500min^-1; sirpanish s=3.7% markasi 4A112M4 bo’lgan elektrodvigatel tanlaymiz.

Elektrodvigatelning nominal aylanishlar soni n_dv:= n_s (1-s)

n_dv:=1500 (1-3.7) n_dv:=1440 min^-1
2. Yuritmaning umumiy uzatishlar nisbati
i_um:= i_um:= i_um:=9.6
i_um:= i_tas i_red i_tas:=3 deb qabul qilamiz. i_red:= i_red:= i_red:=.2
standartdan i_red:=3.2 deb qabul qilamiz.
Shunda i_tas:= i_tas:= i_tas:=3 i_tas:=3 deb qabul qilamiz.
i_um1:= i_red i_tas i_um1:=3.2 i_um1:=9.6
3.Uzatishlar nisbatining farqi
i:= ; i:= 0 3% shart bajarilmoqda
4. Yuritma vallaridagi quvvat, aylanishlar chastotasi, burchak tezlik va burovchi momentlarni aniqlash.
a. birinchi val.
P₁:=P_t P₁:=5.5 kVt n₁:=n_dv n₁=1440 min^-1
₁:= ; ₁:= 150.72 sek^-1
T₁:=9550 T₁:= 9550 T₁=28.6 N
b. ikkinchi val.
P₂:= ɳ_tas∙ ɳ_pod P₂:= 5.5 0.96 0.99 P₂:=5.22 kVt
n₂:= n₂:= n₂:=480 min^-1
₂:= ₂:= ₂=50.24 sek^-1
T₂:=9550 T₂:= 9550 T₁=95.5 N
d. uchinchi val.
P₃:=P₂ ɳ_tish∙ ɳ_pod P₃:= 5.22 0.97 0.99 P₃:=5.01 kVt
n₃:= n₃:= n₃:=150 min^-1
₃:= ₃:= ₃=15.7 sek^-1
T₃:=9550 T₃:= 9550 T₃=318.97.5 N