I L l bob. Bu xg alteriya b a la n si, u n in g t u z IL ish I va m a z m u n I

Moddiy qidiruv aktivlar
1140
A sosiy vositalar
1150
M o d d i y b o y l i k  
larga qo'yilmalar
1160
Moliyaviy 
kapital qo'yilmalar
1170
Kechiktirilgan 
soliq aktivlari
1180
Boshqa oborotdan 
tashqari aktivlar
1190
I bo'lim bo'yicha jami
1100
II Oborotdagi 
aktivlar Zahiralar
1210
Xarid qilingan boyliklar 
uchun to'langan QQS
1220
Debotor qarzdorliklar
1230
Moliyaviy qo'yilmalar (pul 
ekvivalentliklardan tashqa- 
ri)
1240
Pul mablag'lari va 
ekvivalentliklari
I2S0
Obodagi boshqa aktivlar
1260
II bo'lim bo'yicha jami
1200
BALANS
1600
1:1 R o s siv a F c d e ra tsiy a s i M o liy a v .iz irin in g 2 0 1 0 -y il 2 - h u I d a g i b m r u g '; b ilan
la s d i q l a n g a n s h a k l.
79

---

PASSIV
Kapital va zahiralar
1310
Aksiyadorlardan sotib 
olingan xususiy aksiyalar
1320
Oborotdan tashqaridagi ak 
tivlarni qayta baholash
1340
Qo‘shilgan kapital 
(qayta baholashsiz)
1350
Zahira kapitali
1360
Taqsimlanmagan 
foyda (qoplanmagan zarar)
1370
III b o iim bo'yichajam i
1300
Uzoq
muddatli majburiyatlar 
Qarz m ablagiari
1410
Kechiktirilgan 
soliq majburiyatlari
1420
Baholash majburiyatlari
1430
Boshqa majburiyatlar
1440
IV bo'lim bo'yichajam i
1400
qisqa muddatli 
majburiyatlar 
Qarz m ablagiari
1510
Kreditor qarzdorlik
1520
Kelgisi davr daromadlari
1530
Baholash majburiyatlari
1540
Boshqa majburiyatlar
1550
V bo'lim bo'yicha jami
1500
BALANS
1700
3.2.2-chizma. Rossiya Federatsiyasida ham buxgalteriya balans shakli.
Rossiya Federatsiyasi korxonalari balansida uch yillik holat 
aks ettiriladi. Balansda korxona mol-mulki va ularning shakllanish 
manbalari 5 ta boMimda ifodalanadi.
Balansmng aktiv qismi:
Oborotdan tashqaridagi aktivlar;
Oborotdagi aktivlar.
80

---

Balansning passiv qismi esa:
- Kapital va zahiralar;
- Uzoq muddatli majburiyatlar
- Qisqa muddatli majburiyatlar b o ‘limlarga b o ’linadi.
Balans b o lim la ri ular mazmuniga mos ravishda qatorlarga
boMinadi va korxona mol-mulki ham da ularning manbalari ushbu 
qatorlarda o ‘z aksini topadi. Rossiya Federatsiyasida ham milliy 
va xalqaro standartlar talablari asosan korxonaladar brutto hamda 
netto balanslari tuziladi.
3.3. X ojalik jarayonlari natijasida balansdagi 
o‘zgarishlar
Korxona faoliyatini ainalga oshirish davomida turli jarayonlar 
ro'y berib, bu jarayonlar natijasida shu korxonaga tegishli b o ‘lgan 
xo‘jalik m ab lag iari va ulaming tashkil topish manbalari tarkibiy 
hamda m iqdony jihatdan o ‘zgaradi. Balansga ta’rif berilganida, 
uning ikki q is m i- aktiv va passiv tomonlari mos ravishda xo'jalik 
m ablaglari hamda x o ‘jalik m ablag‘larining tashkil topish man- 
balarini aks ettiradi deyildi. Demak, tabiiyki, xo‘jalik m ablaglari 
va ular tashkil topish manbalarining xo‘jalik jarayoni natijasi­
da o ‘zgarishi balansda o‘zgarish ro ‘y berishiga olib keladi. Saba- 
bi o ‘zgarish natijasida x o ‘jalik m ablag‘ining o ‘zaro ikki turi yo­
ki m ablag' manbalari turlarining ikki yoki undan ortig‘i o ‘zgarishi 
yoki ham m ablag‘ va ham ulaming tashkil topish manbalari birdan- 
iga o'zgarishi mumkin.
X o‘jalik jarayonlari natijasida balansdagi o ‘zgarishlami quy­
idagi to 'rt turga ajratish mumkin:
Xocjalik jarayonlari tufayli balansning faqat aktiv tomoni 
o'zgaradi, passiv tomoniga ta ’sir etmaydi va balans o ‘z tengligini 
saqlab qoladi. Bunda xo‘jalik m ablag‘larining o ‘mi yoki joylash- 
gan joylari o ‘zgaradi, xolos.
X o‘jalik jarayonlari tufayli balansning faqat passiv tomoni 
o ‘zgaradi, aktiv tomoniga ta ’sir etmaydi va balans o ‘z tengligini
81

---

saqlab qoladi. Bunda x o ‘jalik m ab lag iarin in g kelar manbalarining 
mazmuni o ‘zgaradi.
X o‘jalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil 
summaga k o ‘payadi va balans o 'z  tengligini saqlab qoladi. Bunda 
xo'jalik m ab lag iari va ulaming kelar manbalarining balans qiyma- 
ti bir xil summaga k o ‘payadi.
X o‘jalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil 
summaga kamayadi va balans o ‘z tengligini saqlab qoladi. Bu yer- 
da xo‘jalik m a b lag iari va ulaming kelar manbalarining balans qi- 
ymati bir xil summaga kamayadi.
1-jarayon. Kassadan safar xarajatlari uchun hisobdor shaxs- 
ga 35 000 so‘m berildi. Bu jarayon natijasida balansdagi aylanma 
m a b lag ia r b o lim in in g pul m ab lag iari m oddasida kamayish ro ‘y 
berdi. Shu b o iim n in g debitorlar m oddasida esa korxona uchun de­
bitor b o ig a n hisobdor shaxsning hisobdorlik summasi ko‘paydi, 
y a ’ni xo ‘jalik m ab lagin in g joylashgan joylari o ‘zgaradi. K o‘rinib 
turibdiki, bu jarayon natijasida balansning aktiv qismidagi mod- 
dalam ing birida k o ‘payish, yana birida esa kamayish ro ‘y beradi. 
Balansdagi bu o ‘zgarish birinchi xildagi o ‘zgarish b o iib , u shartli 
ravishda quyidagicha belgilanadi:
+ A; - A = P
2-jarayon. Xodimlarga hisoblangan ish haqidan 200 000 so ‘m 
daromad solig‘i ushlab qolindi. Bu jarayonning m a’nosi shuki, 
xodim lar bilan mehnat haqi yuzasidan hisoblashish summasi ka- 
maydi. Ushlab qolingan daromad so lig i byudjetga o ‘tkazilishi 
lozimligi sababli, byudjet bilan hisoblashish summasi ko'paydi, 
y a ’ni bir majburiyatni kamayishi bilan ikkinchi bir majburiyat 
k o ‘paymoqda. Demak, balans passivining bir moddasida k o ‘payish, 
ikkinchi moddasida esa kamayish sodir etildi. Shartli ravishda esa 
bu o ‘zgarish quyidagicha aks ettiriladi.
A= + P ; -P
3-jarayon. Bankdan qisqa muddatli 7 000 000 so‘m kredit olin- 
di. Korxonaning pul m ablag‘i ham k o ‘paydi, bank oldidagi kredit 
yuzasidan majburiyati ham ko‘paydi. Demak, balans aktivi modda-
82

---

sida ham shu bilan birga passivining m oddasida ham k o ‘rsatkichlar 
miqdori oshdi, y a ’ni
+A =: +P
4- 
jarayon. Xodimlarga hisoblangan 150.000 so‘m mehnat 
haqi to ‘lov vedomosti asosida kassadan berildi. Bu jarayon tufay- 
li kassadagi naqd pul miqdori kamayadi va xodimlarga mehnat 
haqi yuzasidan majburiyat ham kamayadi. Shartli ravishda esa bu 
o'zgarish quyidagicha aks ettiriladi.
-A = -P
Demak, xo'jalik jarayonlari tufayli balansda sodir bolay o tgan
o ‘zgarishlar natijasida balansning j a ’mi summasi o ‘zgarmaydi va 
aksincha, uning har ikkala tomoni bir xil summaga k o ‘payadi yoki 
kamayadi, lekin aktiv va passiv tom onlarining jam i summasi bir- 
biriga teng b o la d i (1-jadval).
B a’zi bir x o ‘jalik jarayonlari yoki m ab lag lari borki, ular korx­
onaning buxgalteriya balansida aks ettirilmaydi. Masalan, ijaraga 
olingan asosiy vositalar, vaqtincha saqlanishga olingan tovar-mod- 
diy zahiralar, qayta ishlashga olingan xomashyo va materiallar, 
ssuda shartnomasi bo‘yicha olingan mulk va boshqalar yoki umu- 
mishlab chiqarish xarajatlari, davr xarajatlari kabilar.
Ijaraga olingan asosiy vositalar, vaqtincha saqlanishga olin­
gan tovar- moddiy zahiralar, qayta ishlashga 
olingan 
xo­
mashyo va materiallar, ssuda shartnomasi bo'vicha olingan mulk 
kabi m a b lag iar ushbu korxonaning mulki hisoblanmaydi. Shu sa- 
babdan bunday m a b lag ia r balansdan tashqari schyotlarida hisobga 
olinadi, korxona balansiga kiritilmaydi. Yuqorida keltirilgan jara- 
yonlarni jadvalda quyidagicha aks ettirish mumkin.