I L l bob. Bu xg alteriya b a la n si, u n in g t u z IL ish I va m a z m u n I

83

---

X o ‘jalik yurituvchi subyekt balansi
I-ja d va l
T/r
AKTIV
O'zgarish-
gacha
O'zgarish
(-.+)
O'zgarishdan
so'ng
1
Kassa
185 000
1) -35 000 
4 )-150000
-
2
Hisobdor 
shaxslar 
bilan 
hisoblashish
1)+35 000
35 000
3
A sosiy vositalar
IS 003000
15 003000
4
Nomoddiy aktivlar
1 800000
1 800000
5
Hisob-kitob schyoti
98 000
3) +7 000 
000
7 098.000
Jami
17 086000
23 936000
T/r
PASSIV
O'zgarish-
gacha
O'zgarish
(-,+)
O'zgarishdan
so'ng
i
Ustav kapitali
8 827000
8 827000
2
Foyda
5 000000
5 000000
3
Taqsimlangan foyda
1 200000
1 200000
4
Xodimlar 
bilan 
mehnat 
haqi yuzasidan hisoblash­
ish
2 000 000
2) - 200 000 
4)- 150000
1 650000
5
Bankdan olingan kreditlar 
bo'yicha majburiyatlar
3) +7 000
000
7 000 000
6
Kelgusi davr daromadlari
30 000
30 000
7
Byudjet bilan hisoblashish
29.000
2) + 2 0 0  
000
229 000
Jami
17 086000
23 936000
Balansdan tashqari schyotlar qoldig‘i buxgalteriya balansiga 
kirm aydigan buxgalteriya hisobi schyotlari. Bu schyotlar korxonada 
vaqtincha turgan va boshqa korxonalarga (ijaraga olingan asosiy 
vositalar, m as’ul saqlashga qabul qilingan moddiy qiymatliklar va 
hokazo) tegishli b o ig a n tovar-moddiy qiymatliklarni hisobga ol­
ish uchun tayinlangan. Balansdan tashqari schyotlarda shuningdek,
84

---

qat’iy hisobot blankalari, zararga hisobdan chiqarilgan debitorlik 
qarzlari ham hisobga olinadi. Balansdan tashqari schyotlarda hisob 
oddiy tizimda, y a’ni ikki yoqlama yozuv q ollanm asdan yuritila- 
di. Bu schyotlar o ‘zaro yoki balansli schyotlar bilan bog‘lanmaydi.
Shunday m a b la g ia r borki, ular bir hisobot davri davomi- 
da y ig‘ilib, hisobot davrining oxirida taqsimlab yuboriladi. Bu 
m ablaglarni hisobga oluvchi schyotlar yiglb-taqsim lovchi yo­
ki tranzit schyotlar deyiladi. Y iglb-taqsim lov yoki tranzit schyot­
larda oy boshiga va oy oxiriga qoldiq bo lm agan i uchun ular ba- 
lansda aks ettirilmaydi. Masalan, umum ishlab chiqarish xarajatlari 
hisobot oyi davomida 2510 - «Umumishlab chiqarish xarajatlari» 
schyotida hisobga olinadi va oynig oxirida bu m ab lag ia r 2010 -
«Asosiy ishlab chiqarish» yoki 2310 - «Yordamchi ishlab chiqar­
ish» schyotlariga taqsimlab yuboriladi.
Buxgalteriya balansi m a’lumotlaridan foydalanuvchilami ich- 
ki va tashqi foydalanuvchilarga ajratish mumkin. Ichki foydalanu- 
vchilarga korxonaning ish yurituvchilari, muhandislari, moliya, 
marketing b o lim lari va boshqalar kiradi. Tashqi foydalanuvchilar­
ga mol yetkazib beruvchilar, xaridorlar, banklar, soliq idoralari, in- 
vestorlar va boshqalar kiradi.
Buxgalteriya balansi korxonalam ing k o ‘zgusi b o lib , balans 
so ‘zi «tenglik», «tarozining ikki pallasi» degan m a’nolarni anglata- 
di. Buxgalteriya balansining ikki tomoni b o lib , ular Aktiv va Pas- 
sivdan iborat.
Balans ikkala qismining jam i summalari teng b o lish i 
shart. Bu tenglik aktivda x o ‘jalik m ab lag la ri, passivda esa shu 
m ablaglarning manbalari aks ettirilishi bilan izohlanadi.
Balansdagi m a’lumotlar asosida korxona faoliyati o ‘rganiladi, 
tahlil etiladi, ichki imkoniyatlar topiladi va umuman korxona 
boshqaruvi uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari, iqtisodiyotdagi 
tub o’zgarishlar natijasida vujudga kelgan turli mulkchilik sharoiti- 
dagi tashqi foydalanuvchilar (aksiyadorlar, investorlar) uchun ham 
korxona haqida m a’lumotga ega b o lish id a katta ahamiyat kasb 
etadi.
85

---

X o‘jalik jarayonlarining balansdagi o ‘zgarishlarga ta ’sirining 
to ‘rt turi mavjud.
X o ‘jalik jarayonlari tufayli balansning faqat aktiv tomoni 
o ‘zgaradi, passiv tom oniga ta ’sir etmaydi va balans o ‘z tengligini 
saqlab qoladi. Bu yerda x o ‘jalik m ab lagiarining o ‘rni yoki joylash- 
gan joylari o ‘zgaradi, xolos.
X o‘jalik jarayonlari tufayli balansning faqat passiv tomoni 
o ‘z- garadi, aktiv tom oniga ta ’sir etmaydi va balans o ‘z tengligi­
ni saqlab qoladi. Bu yerda x o ‘jalik m ablagiarining kelar manbalari 
mazmuni o ‘zgaradi.
X o‘jalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir xil 
summaga k o ‘payadi va balans o ‘z tengligini saqlab qoladi. Bu yer­
da xo ‘jalik m ab lag iari va ulaming kelar manbalarining balans qi- 
ymati bir xil summaga ko‘payadi.
X o‘jalik jarayonlari tufayli balansning har ikkala tomoni bir 
xil summaga kamayadi va balans o ‘z tengligini saqlab qoladi. Bu 
yerda x o ‘jalik m ab lag iari va ularni kelar manbalarining balans qi- 
ymati bir xil summaga kamayadi.
Tayanch iboralari:
B alans, aktiv, passiv, m a b la g \ manba, aylanm a m a b la g ia r, majburiyatlar, 
foyda, zahira, xo'jalik jarayonlari, tenglik, uzoq muddatli aktivla, joriy aktiv­
lar, o 'z m ab lagiarin in g manbalari, majburiyatlar, balansdan tashqari schyotlar, 
y ig 'ib taqsim lovchi schyotlar, tranzit schyotlar, schyotlarning b o g ia n ish i, bux- 
gaiteriya balansi m aium otlaridan foydalanuvchilar.
M avzu yuzasidan nazorat savollari va topshiriqlar:
1. Buxgalteriya balansmmg ahamiyati nimadan iborat9
2. N im a uchun buxgalteriya balansi korxona k o '/g u si d eyiladi0
3. B uxgalteriya balansm m g qanday turlari mavjud?
4. Buxgalteriya balansi necha qismdan iborat0
5. Balansning aktivi va passiv tom onlarining m azm uni nimadan iborat9
6. X o'jalik jarayonlari natijasida balansda qanday o'zgarishlar ro'y bera­
di?
7. Qanday m a b la g ia r buxgalteriya balansiga kirnilm aydi'7
86