И лмий кенгаш ф. М. Достоевский номидаги омск давлат университети

Диссертациянинг «Қозоғистон музейларининг асосий фаолияти» деб номланган учинчи бобида музейларнинг маданий-маърифий фаолияти, музейларнинг илмий-тадқиқот ва кўргазма фаолияти ва музей иши соҳасидаги халқаро ҳамкорлик масалалари тадқиқ қилинган.
«Музейларнинг маданий-маърифий фаолияти» биринчи бандида турли ҳудудлардаги музейларга ташриф буюрувчилар сони динамикаси, уларнинг ёш табақаланиши, музейларнинг экскурсия ва маъруза фаолияти статистикаси кўриб чиқилади, маърузалар мавзулари таҳлил қилинади, Қозоғистон Республикаси Миллий музейига ташриф буюрувчилар социологик сўров маълумотлари келтирилган.
Йилига ўртача ташриф буюрувчилар сони бўйича Қозоғистон музейларини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин:
1) йилига 2000 дан кам ташриф буюрувчилар (20,9%);
2) йилига 2000 дан 20 000 гача ташриф буюрувчилар (54,6%);
3) йилига 21 000 дан 100 000 гача ташриф буюрувчилар (16,3%);
4) йилига 100 000 дан ортиқ ташриф буюрувчилар (8,2%).
Қозоғистон музейларининг маданий-маърифий фаолияти ижобий ривожланиш тенденциясига эга. У ёки бу йўл билан барча музейлар миқёси ва мақомидан қатъий назар, бу жараёнларда иштирок этади. Шу билан бирга, ташриф буюрувчиларнинг асосий қисмини (66,5%) ўқувчилар, мактаб ўқувчилари ва талабалар ташкил этади. Бу музейларнинг мамлакатнинг катта ёшли фуқаролари орасида дам олиш шакли сифатида машҳур эмаслиги ёки музейларга ташриф буюриш мактаб ўқувчилари ва талабалар учун таълим ва дам олиш дастурига киритилганлигини кўрсатиши мумкин.
Маъруза ва бошқа ўтказилаётган тадбирлар мавзуларининг таҳлили ғоявий мазмуннинг юксаклигини кўрсатади. Мақомини ва жойлашган ҳудудидан қатъий назар, музей ходимлари томонидан қамраб олиниши керак бўлган маълум бир тематик тўплам мавжуд. Булар, масалан, Қозоғистон Республикасининг Биринчи Президентининг ўрни, Мурожаатномаси ва мақолалари, маданиятни ривожлантириш бўйича жорий давлат дастурлари, миллий байрамлар, давлат тили.
«Музейларнинг илмий-тадқиқот ва кўргазма фаолияти» иккинчи бандида музейларнинг илмий фаолияти, нашриёт фаолияти, грант маблағларига бўлган талабномалар статистикаси, кўргазма фаолияти, мамлакатимиз ўлкашунослик музейлари экспозицияси тенденсиялари ўрганилади.
Қозоғистондаги турли музейлар ходимларининг нашриёт фаолиятини таҳлил қилиш бизга сезиларли номутаносибликни айтишга имкон беради. Шундай қилиб, 36,7 фоиз музей ходимлари етти йил давомида бирорта ҳам мақола ёзмаган. Умуман олганда, Қозоғистондаги музейларнинг 10 фоизи нашриёт фаолиятининг 63 фоизини ташкил қилади, бу эса Қозоғистон музейларининг кўп сонли илмий жараёнга етарли даражада жалб қилинмаганидан далолат беради. Музейлар, марказий музейлар бундан мустасно, илмий грантларни тақсимлаш давлат тизимига деярли жалб этилмайди.
Қозоғистон ўлкашунослик музейлари заллари мавзуларида 12 та тематик кластерларни ажратиб кўрсатиш мумкин, улардан «тарих», «этнография», «табиат», «археология» кластерлари энг кенг тарқалган.
«Музей иши соҳасидаги халқаро ҳамкорлик» учинчи бандида Қозоғистон музейларининг халқаро ҳамкорлиги даражалари кўриб чиқилади, улардан биринчиси давлатлар ва халқаро ташкилотлар (ЮНЕСКО, МДҲга аъзо давлатларнинг гуманитар ҳамкорлик бўйича Давлатлараро жамғармаси) даражасидир иккинчиси, музейларнинг мустақил ташкилот сифатидаги даражаси.
Қозоғистондаги музейларнинг аксарияти халқаро ҳамкорликда деярли қатнашмайди. Айтиш мумкинки, бунда бутун вилоятлар деярли иштирок этмайди ва бу нафақат кичик музейларга, балки минтақавий мақомга эга бўлган музейларга ҳам тегишли. Фаолиятнинг асосий улуши республика, метрополитен Нур-Султон ва Олмаота музейларига, биринчи навбатда, Қозоғистон Республикаси Миллий музейига, Қозоғистон Республикаси Марказий давлат музейига ва А. Кастеев номидаги Қозоғистон Республикаси Давлат санъат музейига тўғри келади.
Диссертациянинг «Қозоғистонда музей иши соҳасидаги давлат маданият сиёсати» деб номланган тўртинчи бобида Қозоғистонда музей ишини тартибга солишнинг ҳуқуқий асослари, Қозоғистонда музей ишини ривожлантириш дастурлари ва режалари ва Қозоғистонда музей ишини ривожлантириш муаммолари ва истиқболлари каби масалалар таҳлил қилинган.
«Қозоғистонда музей ишини тартибга солишнинг ҳуқуқий асослари» биринчи бандида Қозоғистондаги музейлар фаолиятининг ҳуқуқий асослари, Қозоғистон ва музей ҳуқуқининг халқаро манбалари таҳлил қилинган, музей иши қонунчилик базасининг ривожланиш тарихини даврлаштиришми амалга оширилган.
Шундай қилиб, бугунги кунда музей соҳаси, жумладан, маданий бойликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш масалалари Қозоғистон Республикасининг «Тарихий-маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида», «Маданият тўғрисида»ги қонунлари ва 10 та норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солинади. музей иши соҳасидаги ҳуқуқий ҳужжатлар. Бундан ташқари, у ёки бу соҳа Қозоғистон Республикаси Конституцияси, Фуқаролик кодекси, Ер кодекси, Жиноят кодекси, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс, Меҳнат кодекси, «Муаллифлик ҳуқуқи тўғрисида»ги қонунлар, хуқуқлар, «Нотижорат ташкилотлари тўғрисида», «Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида», «Давлат мулки тўғрисида» ва бошқа қонунлар билан тартибга солинади.
Музей ишини ва умуман маданиятни ҳуқуқий тартибга солиш республика ва маҳаллий даражада, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари томонидан амалга оширилади. Уларга аксарият маданият муассасаларини, жумладан, музейларни молиялаштириш, ташкил этиш, қайта ташкил этиш ва тугатиш, уларнинг раҳбарларини тайинлаш, бино ва иншоотлар қуриш, уларга туташ ҳудудларни тартибга солиш, ижарага бериш шартларини, маданият ташкилотлари томонидан бинолар, бинолар ва бошқа мулк объектларини назорат қилиш ваколатлари берилди.
«Қозоғистонда музей ишини ривожлантириш дастурлари ва режалари» иккинчи бандида Қозоғистонда қабул қилинган музей соҳасини ривожлантириш режалари кўриб чиқилади. Айтиш мумкинки, ҳеч қачон мамлакатнинг бутун музей соҳасини ривожлантиришни режалаштирадиган ягона комплекс дастур мавжуд эмас эди. Биринчи навбатда туризмни ривожлантириш режалари ёки ватанпарварлик тарбияси билан боғлиқ бўлган бир нечта дастурлар мавжуд бўлиб, уларда музей мавзусига тўхталиб ўтилади, умуман олганда маданиятни ривожлантириш дастурлари, уларда музейлар муаммоси ҳам кўтарилади.
Шундай қилиб, 1991 йилда Қозоғистон ССРнинг ЮНЕСКО дастуридаги иштироки билан боғлиқ бўлган Ипак йўлининг алоҳида участкаларини музейлаштириш ва қайта тиклаш режалаштирилган эди. 1998-йилда тарих ва маданият ёдгорликларини музейлаштириш «Ипак йўлининг тарихий марказларини қайта тиклаш, туркий тилли давлатларнинг маданий меросини асраб-авайлаш ва изчил ривожлантириш, туризм инфратузилмасини яратиш» дастурига киритилди. 2004-йилда «Маданий мерос» дастури, 2005-йилда «2006-2008-йилларда маданият соҳасини ривожлантириш дастури», 2017-йилда Қозоғистон Республикасининг Маданий сиёсат консепсияси қабул қилинди. Бироқ бу дастур ва ҳужжатлар музейлар соҳасига ҳам таъсир кўрсатган бўлсада, музейларнинг долзарб муаммоларини тўлиқ ҳисобга олмади.
2015-йилда тасдиқланган Қозоғистон Республикаси музейларини модернизация қилиш бўйича 2015–2017-йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар режаси маълум даражада бундай комплекс дастур мақомига мос келиши мумкин эди. Бироқ, бу ҳужжат, номидан кўриниб турибдики, бор-йўғи икки йилга мўлжалланган бўлиб, бизнингча, музей соҳаси муаммоларини ҳал этиш учун етарли эмас. Музейларни ривожлантиришнинг потенциал дастури музей қонунчилигини расмийлаштириш зарурияти билан боғланиши керак.
«Қозоғистонда музей ишини ривожлантириш муаммолари ва истиқболлари» учинчи бандида бутун Қозоғистон музейлари муаммолари комплекси кўриб чиқилади. Қозоғистондаги музей соҳасининг таҳлили бир қатор тизимли муаммоларни кўрсатади, улар биргаликда тизимни тўлиқ ривожлантиришга имкон бермайди. Хусусан, музейлар муаммоларини қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин:
1. Моддий-техника базаси;
2. Музей фондларининг ҳолати;
3. Музей фондларини сотиб олиш;
4. Кадрлар муаммоси;
5. Ташаббускорликнинг йўқлиги.
Бу муаммоларнинг барчасини фақат чора-тадбирлар мажмуи ва фақат ўрта ва узоқ муддатли истиқболда, давлатнинг фаол иштирокида ҳал қилиш мумкин.


ХУЛОСА

Якуний қисм иш бўйича умумий хулосаларни ўз ичига олади ва уларни қуйидагича шакллантириш мумкин.

1) Музей эволюциянинг ҳар бир босқичида ижтимоий-маданий ҳодиса сифатида ўзгарган, трансформацияланган, янги функцияларга эга бўлиб, ҳар сафар ижтимоий-маданий муҳитда ўз ўрнини топди. Замонавий музейнинг асосий вазифалари материалларни тўплаш, сақлаш, ўрганиш ва намойиш этишдир. Материални тасвирлаш функцияси музейнинг «ташқи дунё», ташриф буюрувчилар, музей тақдим этиши мумкин бўлган маълумотларни олувчилар билан алоқа нуқтасидир. Айнан шу функция музейни потенциал кучли дидактик, тарбиявий ва мафкуравий воситага – интеграция (реинтеграция), мослашиш, тарбия, таълим воситасига айлантиради.
2) 20-21-асрлар бўсағасида глобаллашув, жамият динамикаси даражасининг ўсиши, ахборотлаштириш ва виртуализация тенденциялари, этник-ижтимоий шароитларнинг ўзгариши, эстетик ва эстетик ўзгаришлар каби бир қатор омиллар шаклланди. ахлоқий ғоялар музейлар фаолиятига баъзи тузатишлар киритишни тақозо этди. Хусусан, ҳозирги вақтда музейларни виртуаллаштириш, музейларни Интернетда намойиш этиш, веб-сайтлар яратиш, фондларни рақамлаштириш, Белгия «Фабрициус»и ва француз «Жоконда»си каби виртуал маълумотлар базаларини яратиш музейлар ривожланишининг энг тан олинган тенденциясидир.Муҳим тенденция - бу тўлиқ виртуал музейларнинг ривожланиши.
3) Буюк Британия, Франция ва Швейцариянинг музей тизимлари, хусусан, ушбу мамлакатларнинг давлат тузилиши билан боғлиқ ҳолда ўзига хос хусусиятларга эга. Қайд этиш жоизки, уларни бирлаштириб турадиган ва айни пайтда Қозоғистон музей тизимидан ажратиб турадиган нарса давлат томонидан мажбурий молиялаштирилмаганлигидир. Хориждаги музей тизимининг айрим хусусиятларидан Қозоғистон ўз музей тизимини ривожлантиришда фойдаланиши мумкин, масалан, грантлар тақсимоти тизими орқали маданият муассасаларини қисман молиялаштириш. Қозоғистонда маҳаллий хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган бундай тизим мамлакат музейлари ташаббусини назарий жиҳатдан рағбатлантириши мумкин эди. Кўп йиллик музей анʼаналари ва ривожланган музей қонунчилиги тизимига эга бўлган унитар республика Франция тажрибаси алоҳида эътиборга лойиқдир.
4) Қозоғистонда тахминан 200 йиллик музейлар тармоғининг ривожланиш тарихини таҳлил қилар эканмиз, шуни айтишимиз мумкинки, Қозоғистон музейлари умуман олганда умумий схемалардан чиқмайди. Улар бошқа мамлакатлар музейлари каби йўлдан боради, шунингдек, ўз тараққиётида уларни ўраб турган ижтимоий-маданий муҳитнинг маданий, илмий ва технологик ривожланиш босқичларини акс эттиради. 19-20-асрлар давомида Россия империяси ва СССР тизимининг бир қисми бўлган Қозоғистон музейлари бошқа периферик музейлар, масалан, Урал ва Сибир каби бир хил модел бўйича ривожланган. Этнодемографик хусусиятлар Қозоғистондаги музейлар тармоғининг ривожланишига ўзига хослик берди, аммо умуман олганда, бу маҳаллий зиёлилар, ҳаваскор ишқибозлар вакиллари (эҳтимол маҳаллий ҳокимият кўмагида) томонидан тўпланган инқилобдан олдинги музейдан бир хил ўтиш эди. ёки бевосита бошлиқлар кўмагида), музейга - давлат институти, мафкура ва таълим қуроли.
5) Ушбу диссертациянинг бир қисми сифатида биз музейларни бир вақтнинг ўзида бир нечта асослар бўйича таснифлашга ҳаракат қилдик: профил (9 гуруҳ), ҳолати (3 гуруҳ), маълум бир эгасига тегишли (4 гуруҳ), жамоат мақсади (3 турдаги), сақланадиган табиат мерос (2 турдаги) , фаолият кўлами (6 гуруҳ), ходимлар сони (4 гуруҳ). Типологиянинг санаб ўтилган мезонлари кесишади ва умуман олганда, Қозоғистонда музейлар тенгсизлигининг доимий ва барча кўринишларида мавжуд деган хулосага келишга имкон беради.
6) Қозоғистоннинг асосий музей фонди 2,3 миллион экспонат бўлиб, уларда 240 та фаолият юритувчи музей мавжуд. Шу билан бирга, сезиларли номутаносиблик мавжуд. Музейларни асосий фонд ҳажмига кўра тўрт гуруҳга бўлиш мумкин, ҳажми қанчалик кичик бўлса, бу гуруҳдаги музейлар шунчалик кўп бўлиб, уларнинг ўртача ёши ҳам паст бўлади. Аксарият музейларнинг умумий фондидаги асосий фонднинг улуши (36,1%) 61% дан 80% гача ўзгариб туради, иккинчи ўринда жами фонднинг 41% дан 60% гача (музейларнинг 26,9%) туради. Айни пайтда Қозоғистонда музей фондларини рақамлаштириш жараёни давом этмоқда. 2017 йил ҳолатига кўра, музейларнинг ярмидан кўпи, асосан, биринчи, энг кам статусли гуруҳдан, бу йўналишда иш бошламаган. 2018 йил бошига келиб, экспонатларнинг тахминан 13,2 фоизи рақамлаштирилди.
7) Қозоғистон музейларининг маданий-маърифий фаолияти ижобий ривожланиш тенденциясига эга. У ёки бу йўл билан барча музейлар миқёси ва мақомидан қатъий назар, бу жараёнларда иштирок этади. Маъруза фаолиятини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, ҳар йили ўнлаб (кичик музейларда) ва юзлаб (катта музейларда) маърузалар ва бошқа тадбирлар ўтказилади. Биз томонидан ўрганилган намуна доирасида талабалар (ўқувчилар ва талабалар) умумий ташриф буюрувчилар сонининг 66,5% ни ташкил этди. Бу музейларнинг мамлакатнинг катта ёшли фуқаролари орасида дам олиш шакли сифатида машҳур эмаслиги ёки музейларга ташриф буюриш мактаб ўқувчилари ва талабалар учун таълим ва дам олиш дастурига киритилганлигини кўрсатиши мумкин. Маъруза ва бошқа ўтказилаётган тадбирлар мавзуларининг таҳлили ғоявий мазмуннинг юксаклигини кўрсатади.
8) Қозоғистонда илмий марказлар вазифасини фақат йирик музейлар бажаради, улар негизида илмий тадқиқотлар олиб борилади, илмий-тадқиқот институтлари ва илмий марказлар мавжуд. Бироқ энг йирик музейлар ҳам бу борада мавжуд имкониятлардан тўлиқ фойдаланмаяпти. Вилоят ва қишлоқ миқёсидаги кўплаб музейлар илмий фаолият билан шуғулланмайди. Бунга бир қанча омиллар, хусусан, Қозоғистондаги кўплаб музейларнинг мамлакат илмий тизимидан, илмий грантларни тақсимлаш тизимидан, илмий ҳисоботларни тақдим этиш тизимидан, илмий молияни тақсимловчи турли вазирлик ва ташкилотлар ўртасидаги ўзаро алоқалардан ажратиб қўйилгани, шунингдек, ушбу давлатнинг илмий-тадқиқот муассасаларининг илмий-техникавий таъминоти ва малакали мутахассислар йўқлиги сабаб бўлган.
Қозоғистоннинг турли минтақаларида кўргазма фаоллиги даражаси жуда катта фарқ қилади. Масалан, Жанубий Қозоғистон вилоятида 2017-йилда Манғистау вилоятига нисбатан 11 баробар кўп кўргазмалар ўтказилди. Шу билан бирга, Қозоғистондаги кўргазмаларнинг умумий сони барқарор ўсиш тенденциясини кўрсатмоқда (сўнгги олти йил ичида +42,7%). Шу билан бирга, мамлакатдаги барча кўргазмаларнинг ярмидан кўпи музейларнинг 15 фоизини ташкил қилади. Қозоғистон ўлкашунослик музейлари заллари мавзуларида 12 та тематик кластерларни ажратиб кўрсатиш мумкин, улардан «тарих», «этнография», «табиат», «археология» кластерлари энг кенг тарқалган.
9) Қозоғистон музейларининг халқаро ҳамкорлиги ҳам давлатлар, ҳам халқаро ташкилотлар даражасида, ҳам алоҳида музейлар ўртасидаги ҳамкорлик даражасида (ҳамкорлик тўғрисидаги шартномалар, меморандумлар, қўшма кўргазмалар ва лойиҳалар) амалга оширилади. Шу билан бирга, Қозоғистондаги музейларнинг аксарияти халқаро ҳамкорликда деярли қатнашмайди. Фаолиятнинг асосий улуши республика, метрополитен Нур-Султон ва Олмаота музейларига, биринчи навбатда, Қозоғистон Республикаси Миллий музейига, Қозоғистон Республикаси Марказий давлат музейига ва А. Кастеев номидаги Қозоғистон Республикаси Давлат санъат музейига тўғри келади.
Умуман олганда, мамлакат музей ишини ривожлантириш ва халқаро ҳамкорликни ривожлантириш учун муҳим салоҳиятга ИКОМ Қозоғистон қайта тикланди, бунинг учун у ўрнатилган муносабатлар тизимининг бир қисмига айланиши керак.
10) Ўтган йиллар давомида маданий меросни сақлаш бўйича маҳаллий ва хорижий тажрибалар асосида Қозоғистон Республикасида музей иши соҳасида ўзининг меъёрий-ҳуқуқий тизими шаклланди. Бугунги кунда музей соҳаси, шу жумладан маданий бойликларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш масалалари Қозоғистон Республикасининг «Тарихий-маданий мерос обектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида», «Маданият тўғрисида»ги қонунлари ва 10 та норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солинади. музей иши соҳасида фаолият юритади. Мутахассислар гуруҳи – музейлар ходимлари иштирокида яратилган, Қозоғистондаги музей тизимининг барча нозикликлари ва истиқболларини ҳисобга олган ҳолда музейлар тўғрисида алоҳида қонун яратиш маъқулроқ бўларди.
11) Мамлакатда бутун музей соҳасини ривожлантиришни режалаштирадиган ягона комплекс дастур ҳеч қачон мавжуд бўлмаган. Биринчи навбатда туризмни ривожлантириш режалари ёки ватанпарварлик тарбияси билан боғлиқ бўлган бир нечта дастурлар мавжуд бўлиб, уларда музей мавзусига тўхталиб ўтилади, умуман олганда маданиятни ривожлантириш дастурлари, уларда музейлар муаммоси ҳам кўтарилади. Музейларни ривожлантиришнинг потенциал дастури музей қонунчилигини расмийлаштириш зарурияти билан боғланиши керак.
12) Қозоғистонда замонавий музей ишидаги бир қатор тизимли муаммоларни ҳал қилиш мумкин, фондларни тўлдириш, уларни сақлаш, тиклаш ва ўрганиш, кадрлар билан боғлиқ муаммолар ёки ташаббуснинг етишмаслиги, ташриф буюрувчиларни жалб қилиш ёки музейнинг бошқа функцияларини бажариш муаммолари. Бу муаммоларнинг барчаси бир-бири билан чамбарчас боғлиқ. Қозоғистон музей тизимининг муаммоларини ҳал қилиш қуйидаги усуллар билан ҳал қилиниши мумкин.
Тадқиқот натижалари қуйидаги таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқиш имконини берди:
1. Қозоғистонда музейшунослик билан шуғулланувчи, назарий масалаларни ишлаб чиқиш, музей ишининг жаҳон амалиётини мониторинг қилиш, мақсадли аудитория тадқиқоти билан шуғулланиш, амалий музейшунослик тадқиқотларини олиб бориш, музейларнинг ўзаро ҳамкорлигини мувофиқлаштириш бўйича ихтисослаштирилган илмий-тадқиқот ташкилотини яратиш;
2. Музейларнинг моддий-техник базасини мунтазам назорат қилиб бориш, зарур жиҳоз ва дастурий таъминот билан таъминлаш зарур. Шу муносабат билан музейшунос олимлар, ҳукумат ва маҳаллий ижро ҳокимияти органлари иштирокида ихтисослаштирилган Илмий кенгаш ташкил этиш;
3. Музейшунослик соҳасида таълим тизимини (бакалавр, магистратура, докторантура) янгилаш, ходимларнинг касбий компетенсияларига қўйиладиган талаблар даражасини бир вақтнинг ўзида ошириш билан иш ҳақини ошириш. Маблағларни тўлдиришни таъминлаш нуқтаи назаридан тизимли молиялаштиришни таъминлаш, тўлдириш тизимини маълум даражада «мослаштириш», қишлоқ ва туман музейлари ходимларини илмий тадқиқот муҳитига жалб этиш;
4. Музейларни ривожлантиришнинг ягона стратегиясини яратиш, унинг асосий хусусияти ташриф буюрувчиларга йўналтирилганлик бўлиши зарур;
5. Чора-тадбирларнинг барчасини амалга оширишни таъминлаш учун турли даражадаги идораларни, қонун чиқарувчи органларни, маданият ва спорт, фан ва таълим вазирликларини, маҳаллий ижроия органларини ва албатта, музейларнинг ўзларини мувофиқлаштириш лозим.
НАУЧНЫЙ СОВЕТ ПО ПРИСУЖДЕНИЮ
УЧЕНЫХ СТЕПЕНЕЙ ДОКТОРА ФИЛОСОФИИ (PhD)
ПО ИСТОРИЧЕСКИМ НАУКАМ PhD.02/09.07.2020. Tar.120.01
ПРИ ГОСУДАРСТВЕННОМ МУЗЕЕ ИСТОРИИ УЗБЕКИСТАНА