И лмий кенгаш ф. М. Достоевский номидаги омск давлат университети

Тадқиқот натижаларини апробацияси. Тадқиқот натижалари 7 та илмий конференция, жумладан, 5 та халқаро ва 2 та республика илмий-амалий анжуманларида синовдан ўтказилди.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши. Диссертация тадқиқоти мавзуси бўйича 17 та мақола, шу жумладан диссертацияларнинг асосий илмий натижалари чоп этилиши керак бўлган тақризланган илмий нашрлар рўйхатига киритилган журналларда учта мақола, Scоpus маълумотлар базаси кирувчи хорижий илмий журналда битта мақола нашр этилган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация кириш, тўрт боб, хулоса, фойдаланилган манба ва адабиётлар рўйхатидан иборат. Диссертациянинг тадқиқот қисми 155 бетни ташкил қилади.


ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Диссертациянинг кириш қисмида мавзунинг долзарблиги асосланган, мавзунинг тадқиқ этилганлик даражаси таҳлил қилинган, ишнинг мақсад ва вазифалари шакллантирилган, объекти, предмети аниқланган, ишнинг илмий янгилиги тавсифланган, назарий ва амалий аҳамияти асосланган. ишда қўлланиладиган усуллар, тадқиқотнинг апробацияси ва ишнинг тузилиши ҳақида маълумот келтирилган.

Дисссертациянинг «Музей ишининг назарий ва амалий жиҳатлари» деб номланган биринчи бобида музей маданият муассасаси сифатида ва унинг ижтимоий-маданий вазифалари, музей жараёнларидаги замонавий тенденциялар ва баъзи Европа давлатлари мисолида музей ишини тартибга солишнинг хорижий амалиёти тадқиқ қилинган.
«Музей маданият муассасаси сифатида ва унинг ижтимоий-маданий вазифалари» номли биринчи бандида музей ҳодисаси унинг тарихан бажарган ва ҳозирги босқичда бажараётган вазифалари нуқтаи назаридан кўриб чиқилади. «Музей» атамасига таърифнинг вариантлари келтирилган, музейнинг ижтимоий-маданий ҳодиса сифатида унинг ривожланишининг турли босқичларида ўзгариши жараёни таҳлил қилинади, бу жараённинг, масалан, ривожланиш каби омиллар билан боғлиқлиги таҳлил қилинади,жамиятдаги таълимнинг аҳамияти алоҳида таъкидланган.
Музей мураккаб, кўп функцияли, кўп компонентли маданий ҳодиса сифатида тавсифланади, унинг асосий функциялари материални тўплаш, сақлаш, ўрганиш ва намойиш этишдир. Музей асосий вазифалардан ташқари моддий, педагогик, дидактик, мафкуравий тасвирга асосланган бошқа функцияларни ҳам бажариши мумкин, у илмий асос, иқтисодий объект ҳисобланади.
Музей ўз ривожланишининг турли босқичларида ўзгартирилди, музей тушунчаси атроф-муҳитнинг ижтимоий-маданий хусусиятларига қараб тўлдирилди ва ўзгартирилди. 19-асрда Европада замонавий турдаги музей шаклланган ва 20-асрда бу шакл мустаҳкамланган.
«Музей жараёнларидаги замонавий тенденциялар» иккинчи банди ҳозирги вақтда музей соҳасида ҳукмронлик қилаётган тенденцияларни тавсифлайди. Музейнинг ҳодиса сифатида ривожланишида глобаллашув, ахборотлаштириш, жамиятнинг ҳаракатчанлиги ва динамиклигининг кучайиши, илмий-техникавий тараққиёт, этник ва ижтимоий жараёнлар, замонавий жамиятдаги муносабатларнинг ўзгариши каби омиллар мажмуаси ҳам ўз ифодасини топмоқда.
Музейлар сони кўпаймоқда, замонавий музей виртуаллаштирилмоқда, Интернетда тобора кўпроқ намойиш этилмоқда, виртуал музейлар ривожланмоқда, экспонатлар рақамлаштирилмоқда, электрон маълумотлар базалари яратилмоқда, материалларни визуализация қилишнинг янги шакллари, тўлдирилган реаллик технологиялари, электрон қўлланмалар, интерактив дастурлар.
«Баъзи Европа давлатлари мисолида музей ишини тартибга солишнинг хорижий амалиёти» учинчи бандида Буюк Британия, Франция ва Швейцариядаги музей тизимининг вариантлари тавсифланган. Бу мамлакатларнинг музей қонунчилиги, музейларнинг давлат томонидан тартибга солиш тизимидаги ўрни, молиялаштириш тизими, турли музейларнинг, музей фаолияти билан боғлиқ нодавлат ташкилотларнинг мақоми кўриб чиқилади.
Музей қонунчилиги ҳақида гап кетганда, биринчи навбатда, кўриб чиқилаётган уч мамлакатда ҳам музейларнинг айрим тенгсизлигини қайд этишни истардим. Шу билан бирга, агар Швейцарияда миллий музей мақоми бошқа музейларга зарар етказмаган ҳолда фақат тегишли қонун билан таъкидланган бўлса, Буюк Британия ва Францияда вазият бироз кескинроқ. Хусусан, Буюк Британияда фақат бир қатор энг муҳим музей ва коллекцияларнинг мақоми қонун билан белгиланган. Францияда давлат томонидан молиялаштириладиган ва қўллаб-қувватланадиган 1200 дан бир оз кўпроқ музей «Франция музейи» мақомига эга. Шу билан бирга, бундай мақомга эга бўлмаган минглаб музейлар «қавздан ташқарида» қолмоқда.
Музейлар тизимининг давлат тузилишига боғлиқлиги кузатилади. Унитар Франция Республикасида музей тизими сезиларли даражада марказлашган хусусиятга эга. Буюк Британиянинг турли мамлакатларида турли ташкилотлар кўпинча бир хил масалалар билан шуғулланади. Ассоциация қандай ишлашини кузатиш мумкин, масалан, Англия ва Уэлсда, лекин Шимолий Ирландияда эмас. Яна бир мисол, Шотландияда ишламайдиган Университет музейлари гуруҳи. Швейцарияда амалдаги қонун фақат 2010 йилда қабул қилинган. Музей эҳтиёжларининг 90% маҳаллий коммуналар ва кантонлар томонидан қопланадиган ушбу мамлакатда музейларни молиялаштиришнинг хусусиятларини ҳам давлат тузилмасининг конфедерал табиати билан изоҳлаш керак.
Диссертациянинг «Қозоғистонда музей ишининг шаклланиши ва ҳозирги ҳолати» деб номланган иккинчи бобида Қозоғистон музейлар тармоғининг шаклланиши ва ривожланиши тенденциялари, Қозоғистон музейлар тармоғи: музейлар таснифи ва типологияси ва Қозоғистон Республикаси музей фонди масалалари тадқиқ қилинган.
«Қозоғистон музейлар тармоғининг шаклланиши ва ривожланиши тенденциялари» биринчи бандида Қозоғистондаги музейлар тармоғининг тарихи, музейлар сонининг динамикаси кузатилган, даврлаштириш ишлаб чиқилган, ҳар бир даврга хос омиллар таъкидланган.
Қозоғистон музей тармоғининг ривожланиш тарихини хронологик жиҳатдан тенг бўлмаган учта даврга бўлиш мумкин:
1. Инқилобдан олдинги давр – 1831-1917 йиллар.
2. Совет даври – 1918-1990 йиллар.
3. Замонавий давр – 1991 йил - ҳозирги давр.
Биринчи, инқилобдан олдинги даврда Қозоғистон музейлари уларни ўраб турган ижтимоий-маданий муҳит билан деярли боғлиқ бўлмаган ягона ҳодиса эди. Бунга ўша даврга хос бўлган аҳоли саводхонлигининг пастлиги, минтақанинг чуқур чеккалиги, музей соҳасида аниқ шакллантирилган давлат сиёсатининг йўқлиги каби омиллар сабаб бўлган.
Совет даврида музей қурилиши маданият ва мафкура соҳасидаги давлат сиёсатининг бир қисмига айланди. Музейнинг якуний институционализацияси амалга оширилмоқда. Бу даврнинг дастлабки босқичида (1960-йилларгача) деярли ҳар бир вилоят маркази вилоят музейига эга бўлди. Ривожланган совет даври кичикроқ миқёсидаги кўплаб музейларнинг пайдо бўлиши билан тавсифланади - район, шаҳар, ёдгорлик.
Қозоғистоннинг замонавий музейлар тармоғи совет музейлар тармоғининг вориси бўлиб, ундан тубдан фарқ қилмайди. Бироқ, айрим янги тенденцияларни, хусусан, давлат музей-қўриқхоналарини ривожлантиришни қайд этиш мумкин.
«Қозоғистон музейлар тармоғи: музейлар таснифи ва типологияси» номли иккинчи бандида Қозоғистон музейларини синфлар ва турларга бўлиш имкониятлари таҳлил қилинган. Қозоғистон музейларини Россия музей амалиётига кўра қуйидаги тасниф мезонлари бўйича тизимлаштириш мумкин: профил бўйича; ҳолати бўйича; маълум бир эгасига тегишли бўлганлиги билан; жамоат мақсадларида; сақланиб қолаётган мероснинг табиати, фаолият кўлами ва ходимлар сони бўйича.
Қозоғистондаги музейларни ўз профилига кўра шартли равишда 9 гуруҳга бўлиш мумкин: 1) комплекс (тарих-ўлкашунослик музейлари), 2) мемориал; 3) санъатшунослик; 4) саноат; 5) музей-қўриқхоналар; 6) тарихий; 7) табиий фанлар; 8) универсал; 9) бошқалар. Уларнинг асосий қисми (45,2%) ўлкашунослик музейлари;
- мақоми бўйича (асосий музейлар, музейлар филиаллари ва музей-қўриқхоналар);
- муайян мулкдорга (давлат, идоравий, давлат ва хусусий) тегишлилиги билан;
- давлат мақсадларида (илмий-тадқиқот, илмий-маърифий ва таълим);
- сақланиб қолган мероснинг хусусиятига кўра (тўплам ва ансамбл тури);
- фаолият кўлами бўйича (миллий, вилоят, туман, шаҳар ва қишлоқ музейлари);
- ходимлар сони бўйича (1-20, 21-50, 51-100, 100 дан ортиқ ходимлар).
«Қозоғистон Республикаси музей фонди» учинчи банди «музей фонди» атамасини белгилайди, мамлакат музей фондини тавсифлайди, фонднинг ҳудудлар бўйича тақсимланишини, ҳар бир ҳудуддаги музейлар бўйича фондлар нисбатини, шунингдек нисбатини кўрсатади. музейлар томонидан асосий ва умумий фондлар тўғрисида, музей фондларини рақамлаштириш жараёнини кўриб чиқади.
Қозоғистоннинг асосий музей фонди 2,3 миллион буюмни ташкил этади. Асосий фонднинг сақлаш бирликлари сонига кўра Қозоғистон музейлари тўрт гуруҳга бўлинган:
1) 3000 тагача (48,5%);
2) 10 000 тагача (30,3%);
3) 50 000 тагача (13,6%);
4) 50 000 дан ортиқ (7,6%).
Аксарият музейларнинг умумий фондидаги асосий фонднинг улуши (36,1%) 61% дан 80% гача, иккинчи ўринда жами фонднинг 41% дан 60% гача (музейларнинг 26,9%).