Жаҳон иқтисодиётининг ривожланиш тенденциялари ва муаммолари

1-МАЪРУЗА. ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ ВА МУАММОЛАРИ

1. 
   Жаҳон хўжалигининг умумий тавсифи ва шаклланиш босқичлари
   
2. 
   Жаҳон иқтисодиёти динамикасига таъсир этувчи омиллар
   
3. 
   Жаҳон иқтисодиёти ривожланишининг ҳозирги тенденциялари
   
4. 
   Иқтисодиётнинг байналмилаллашуви, глобаллашувнинг асосий белгилари.
   

Инсоният ҳаёти, бутун хилма-хиллиги билан,

Бирлашган бўлди. Олисда содир бўлган воқеа
исталган қитъадаги исталган нуқтанинг бурчаги акс эттирилади ва
бир қатор бошқа жойларда катта ва кичик оқибатлари бор,
Ер юзасида ҳамма жойда.
В.И.Вернадский


Савол 1. Жаҳон иқтисодиётининг умумий тавсифи ва шаклланиш босқичлари

Иқтисодий эволюция натижасида глобал миқёсда мутлақо янги иқтисодий тизим яратилди, бу мегаиқтисодиёт деб аталади. Кўпгина жаҳон жараёнларининг мавжуд бирлигини ҳозир деярли ҳеч ким инкор этмайди. Бу буюк олим Владимир Иванович Вернадский давридан бери аниқ тушунилган, унинг сўзлари дарсга эпиграф бўлиб хизмат қилган. Владимир Иванович Ерни ўзига хос бирлашган ва гўё тирик геологик-экологик организм деб ҳисоблади.

Бир қатор муаллифлар (Акопова Э.С., Воронкова О.Н., Гаврилко Н.Н.) жаҳон иқтисодиётига (жаҳон иқтисодиёти, жаҳон хўжалиги) кенг ва тор таъриф бериш мумкинлигини таъкидлайдилар.
Кенг таърифга кўра , жаҳон иқтисодиёти дунёдаги барча миллий иқтисодиётларнинг йиғиндисидир.
Тор таърифга кўра , бу фақат миллий иқтисодиётнинг ташқи дунё билан ўзаро таъсир қиладиган қисмлари тўпламидир.
Бироқ, бу икки таъриф ўртасидаги фарқ кундан кунга камроқ сезилмоқда, чунки ҳар қандай мамлакатда ташқи дунё билан бевосита ёки билвосита ўзаро алоқада бўлмаган масалан, миллий иқтисодиётнинг ташқи бозорда фаол савдо қиладиган саноат ва кичик тармоқлар тобора камайиб бормоқда.
Эволюцион жараёнлар натижасида пайдо бўладиган ҳар қандай янги объект каби мегаиқтисодиётнинг ҳам пайдо бўлган аниқ санасини аниқ айтиб бўлмайди.
Бу 20-асрнинг иккинчи ярмида жаҳон хўжалигининг тубида пайдо бўлган хусусиятлар ва хусусиятларнинг босқичма-босқич тўпланиши натижаси эди.
Шу билан бирга, замонавий жаҳон иқтисодиётининг моҳиятини, асосий хусусиятлари ва ривожланиш тенденцияларини тўлиқ тушуниш учун жаҳон хўжалигининг шаклланиш ва ривожланиш босқичлари ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиш керак.

1-жадвал – Жаҳон иқтисодиётининг шаклланиш ва ривожланиш босқичлари

Босқич	Давр	Характер хусусиятлари
I	Рим империясининг гуллаб-яшнаш даври – эрамизнинг I асри	Айрим мамлакатлар ўртасидаги савдо алоқаларининг босқичма-босқич ривожланиши асосида интеграциялашган жаҳон иқтисодиёти шакллана бошлади
II	Буюк географик кашфиётлар даври ХV – ХVI асрлар	Халқаро савдонинг жадал ривожланиши
III	ХIХ аср охири - ХХ аср бошлари. Саноат инқилоби, капитализмнинг монополия босқичига ривожланиши	Оммавий бозорнинг ривожланиши жаҳон бозорининг жаҳон иқтисодиётига айланишига ёрдам берди. Капитал миграциясининг ўсиши, халқаро ишлаб чиқариш муносабатлари
IV	ХХ аср 30-йиллари	Биринчи Жаҳон уруши иқтисодий муносабатларнинг умумий беқарорлигига, товар ва капитал экспортининг пасайишига ва умуман жаҳон иқтисодий алоқаларининг бузилишига олиб келди. Икки турдаги жаҳон хўжалигининг пайдо бўлиши: капиталистик ва социалистик.
V	ХХ аср ўрталари	Жаҳон социалистик иқтисодиётининг шаклланиши, Иккинчи жаҳон урушидан кейин жаҳон хўжалигининг қайта ташкил этилиши.
VI	ХХ аср 60-йилларнинг боши	Мустамлакачилик тизимининг емирилиши, жаҳон иқтисодий муносабатларида фаол иштирок этган ривожланаётган мамлакатларнинг катта гуруҳининг вужудга келиши.
VII	ХХ аср 70-йилларнинг ўрталари	Кўп қутбли жаҳон иқтисодиёти, жаҳон иқтисодий ривожланишининг асосий марказлари ўртасидаги рақобатнинг кучайиши. Янги саноат мамлакатларининг жаҳон иқтисодий тизимига кириши.
VIII	ХХ аср 80-90-йиллар	Жаҳон иқтисодиёти ягона яхлит бирлик хусусиятларига эга бўлмоқда. Ривожланаётган глобал жаҳон иқтисодиёти бир ҳил эмас, у саноати ривожланган, ривожланаётган ва ўтиш давридаги мамлакатларнинг миллий иқтисодиётларини ўз ичига олади.
IX	ХХ - ХХИ асрлар боши .	Ижтимоий ишлаб чиқаришнинг постиндустриал тузилишига, замонавий илмий-техник инқилоб ютуқларини тобора ижтимоий йўналтирилган бозор механизмлари билан уйғунлаштиришга интилаётган ахборот-илмий жамиятга ўтиш.

Биринчи босқич Жаҳон хўжалик муносабатларининг кўлами нуқтаи назаридан, тарихан Рим империясининг иқтисодий яхлитлигини бир-бирига боғловчи иқтисодий муносабатлар биринчи бўлиб шаклланган. Интеграл жаҳон хўжалиги ибтидоий шаклда бўлса ҳам шакллана бошлади. Дунёдаги биринчи нафақат ҳарбий-сиёсий, балки иқтисодий империя Рим империяси эди. Ва у иқтисодий муносабатларнинг сезиларли яхлитлиги билан ажралиб турарди, гарчи, албатта, бу яхлитлик ибтидоий халқаро меҳнат тақсимотига асосланган бўлиб, у ўз навбатида ишлаб чиқарувчи кучларнинг (қул меҳнати, меҳнат қуроллари, меҳнат тақсимотининг асосий воситалари) ривожланиш даражаси ва хоказолар билан белгиланади. Бироқ, шу билан бирга, Рим жаҳон иқтисодий қудрати сифатида коммунистик жамоанинг деярли барча элементларини, қулдорлик, етук феодализм, классик абсолютизм ва хусусий мулкнинг дахлсизлигини - Римда ўрнатилган ва охир-оқибат ХVIII-XIХ асрларда капитализмда ғалаба қозонган тамойилни ўзида мужассам этган ва ҳатто одамларнинг тенглигини ҳам (Рим фуқаролари учун). Римда фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларнинг асослари шунчалик сайқалланганки, кўпгина нормалар замонавий мамлакатларда деярли ўзгармаган (Наполеон кодексига 1807-йил Рим ҳуқуқининг бир неча моддалари киритилган - Юстиниан кодекси).
Жаҳон хўжалиги шаклланишининг иккинчи босқичи буюк географик кашфиётлар, янги ҳудудларнинг ўзлаштирилиши, бутун қитъаларнинг халқаро жаҳон хўжалиги тизимига қўшилиши, қул савдоси, зўравонлик ва миллионлаб одамларнинг - маҳаллий халқлар вакилларининг йўқ қилиниши билан тавсифланади. Бу босқичнинг ёрқин хусусиятларидан бири маҳаллий ва жаҳон урушларидир.
Учинчи босқич МРИнинг жаҳон иқтисодиётининг асоси сифатида шаклланишида ҳал қилувчи омил бўлди, Европа мамлакатларида содир бўлган саноат инқилоби, шунингдек, 19-асрда ўрнатилган жаҳон мустамлака тизими бўлганлиги билан тавсифланади. Ўшандан бери жаҳон иқтисодиёти МРИда иштирок этувчи ва барқарор ва ўзаро боғлиқ алоқалар билан ўзаро боғланган миллий иқтисодиётлар мажмуаси сифатида пайдо бўлди, деб ҳисоблаш мумкин. 20-аср бошларига келиб дунё саноати ривожланган мамлакатлар ва мустамлакаларга бўлинди. Мустамлака ва қарам мамлакатларга метрополияларнинг саноат товарлари бозори ва арзон хом ашё ва ишчи кучи етказиб берувчилар вазифаси юклатилди. Халқаро иқтисодий муносабатлар метрополия – мустамлака тамойили асосида қурилган. Метрополиялар рақобатчиларнинг ўз ҳудудларига киришига йўл қўймаслик учун ҳар қандай воситалардан фойдаланганлар. Турли империялар таркибига кирган қўшни мустамлакачи ва қарам давлатлар ҳам бир-бири билан деярли алоқаси йўқ эди.
Тўртинчи давр иқтисодий алоқаларнинг беқарорлиги ва ўз-ўзидан гуллаб-яшнаши ва сўниши билан тавсифланади. Бунга объектив ижтимоий-сиёсий жараёнлар туфайли тез-тез келиб турадиган иқтисодий инқирозлар сабаб бўлди.
Биринчи жаҳон уруши ишлаб чиқариш ва инсон ресурсларининг йўқ қилинишига, миллий хўжаликларнинг уруш ҳолатига ўтишига олиб келди (яъни, миллий иқтисодиётлар деформацияланиб, савдо ва бошқа алоқалар тўхтатилди).
30-йилларнинг бошларида. ХХ аср Ғарбий Европа ва АҚШни кучли иқтисодий ва сиёсий инқироз - Буюк Депрессия босиб олди, бу миллий ишлаб чиқариш ва сотиш соҳаларининг аҳамиятини оширишга олиб келди (барча эътибор ички ялпи талаб ва ички ялпи таклифга қаратилди).
Бешинчи - олтинчи босқичлар. Бу босқичнинг асосий фарқловчи хусусияти жаҳон хўжалигининг икки қисмга: маъмурий буйруқбозлик тизими (социализм тизими) ва бозор тизими (капитализм тизими)га бўлинишидир. Биринчиси саноат, қишлоқ хўжалиги ва хизмат кўрсатиш соҳасини тўлиқ миллийлаштиришга, қатъий марказлашган бошқарув тизимига, бозор механизмларининг тўлиқ йўқлигига асосланган эди. Иккинчиси - тадбиркорлик эркинлиги, либерализм ғояси, барча иқтисодий муносабатларни тартибга солишнинг бозор механизмларининг кенг тарқалганлиги.
Икки тизим амалда бир-бири билан ҳамкорлик қилмади, балки тинч-тотув яшаш режимида ишлади.
Асосий ўзгаришлар жаҳон иқтисодий тизимида ва ИЕО СССР ва унинг янги сиёсий ва иқтисодий тизими ташкил топганидан кейин содир бўлди. Империалистик эксплуатацияга қарши курашга йўналтирилган мамлакат учун ўша пайтда мавжуд бўлган ИЕО тизимига "мослашиш" қийин эди. Совет Иттифоқининг мафкуравий кўрсатмалари бизнинг иқтисодиётимизни бу муносабатларга "ёпиқ" қилди. Фашистлар Германиясига қарши умумий кураш йилларида ҳам СССР ва унинг ғарбий иттифоқчилари ўртасида иқтисодий эмас, балки сиёсий ва ҳарбий ҳамкорлик ўрнатилди.
Ишлаб чиқаришга таъсир этувчи омиллар орасида ҳарбий соҳадаги рақобатни таъкидлаш керак, чунки устунлик учун кураш техник тараққиётни ва илмий ва илмий тадқиқотларнинг кенг тарқалишини рағбатлантирди. Шу билан бирга, иқтисодиётни ҳарбийлаштириш давлат бюджетидан молиялаштириладиган барқарор бозорда бир қатор тармоқларнинг шаклланишига олиб келди. СССРда космонавтика, самолётсозлик, электр энергетикаси, фундаментал илмий тадқиқотлар ва таълимни ривожлантиришдаги муваффақиятлар Ғарб мамлакатларида фан-техника тараққиётини рағбатлантиришга олиб келди.
Жаҳон тизимларининг ёнма-ён яшаши шароитида, социалистик мамлакатларда ижтимоий муаммоларни ҳал этишнинг кўргазмали таъсири (ишсизлик, бепул таълим, соғлиқни сақлаш, ижтимоий суғурта ва бошқалар) таъсири остида капиталистик даврда меҳнаткашлар курашининг таъсири. мамлакатларнинг ушбу мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишига бўлган ҳуқуқлари ошди (иш ҳақининг ўсиши, аҳолининг самарали талабини кенгайтириш, ички бозор имкониятларини ошириш).
Ишлаб чиқариш динамикасига ишлаб чиқариш ва капитал концентрациясининг кучайиши сезиларли таъсир кўрсатди. Ривожланган мамлакатлар иқтисодиётида монополия типидаги корпорациялар пайдо бўла бошлади. ТМКлар (трансмиллий корпорациялар халқаро ишлаб чиқариш комплексларини ташкил қилади, шу жумладан товарларни яратиш, сотиш, ҳаракатланиши, тўловлар ва кредитлар) бу даврда жаҳон иқтисодиётининг муҳим элементига айланди .
Саноат ишлаб чиқаришининг ўсиши ва ташқи иқтисодий алоқаларнинг ривожланишини рағбатлантирди. Урушдан кейинги йилларда жаҳон савдо айланмасининг ўсиши саноат ишлаб чиқаришининг ўсишидан юқори бўлди: Ғарбий Европа (Германия, Италия, Англия, Франция), Япония, АҚШ. Интеграция ҳам ривожланиш омилига айланди.
ХХ асрнинг 60-йилларида Мустамлакачилик тизими емирилиб, у билан бирга ривожланаётган мамлакатлар – собиқ мустамлакалар жаҳон иқтисодиётида муҳим рол ўйнай бошлади. Мустамлакачиликка қарамлик муносабатлари турлича “Шимол-жануб” муносабатлари билан алмаштирилди, жумладан, хусусий тадбиркорлик капиталини олиб чиқиш, собиқ мустамлакаларга ёрдам кўрсатиш ва ўзаро савдони ривожлантириш.
Мустамлакачилик тизимининг емирилиши капиталистик мамлакатлар – метрополияларнинг (Англия, Франция, Нидерландия, Белгия) иқтисодий ривожланишига бевосита таъсир кўрсатди. Собиқ мустамлака ва қарам давлатлар сиёсий мустақилликка эришдилар ва ИЕОнинг фаол субъектларига айландилар. Бироқ, мустамлакадан чиқарилган мамлакатларнинг аксарияти оғир аҳволда қолди. Бу ўринда мустамлакалар мустақилликка эришгани учун мустамлака бўлишдан тўхтамайди, деб таъкидлаган Дисраелининг баёнотини келтириш ўринли бўлар эди . Дарҳақиқат, мустамлакачиликнинг ривожланмаганлиги муаммоси “чекка” муаммосига айланди, собиқ метрополияларга нисбатан нисбатан қолоқлик кучайди, иқтисодий, технологик ва молиявий қарамлик сиёсий суверенитетни инкор этди, ресурсларнинг ривожланган мамлакатларга чиқиб кетиши давом этди.
Эттинчи босқич 70-йиллар. ХХ аср АҚШ ва Ғарбий Европа ривожланиш даражаларининг яқинлашиши билан тавсифланади. АҚШнинг дунёдаги иқтисодий ҳукмронлиги кўп қутбли тизимга айланди: АҚШ – Ғарбий Европа – Япония. Бу даврда саноати ривожланган мамлакатларда иқтисодий ўсиш суръатларининг пасайиши кузатилди. Асосий сабаблар:

• 
  1974-1975 йиллардаги жаҳон иқтисодий инқирози.
  
• 
  Ишлаб чиқаришни техник жиҳатдан такомиллаштириш кўламининг қисқариши меҳнат унумдорлигининг ўртача йиллик ўсиш суръатларининг пасайишига олиб келди.
  
• 
  Структуравий инқирозлар:
  

• 
  глобал энергетика (Яқин ва Ўрта Шарқдаги сиёсий вазиятнинг кескинлашиши натижасида нефт ва нефт маҳсулотлари таннархининг кескин ошиши, Америка ва Буюк Британия нефт компаниялари томонидан энергия ресурслари танқислигини сунъий провокация қилиш);
  
• 
  хомашё (жаҳон бозорида кўп турдаги хомашё танқислиги ва ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги ижтимоий-иқтисодий қарама-қаршиликларнинг кескинлашуви туфайли хом ашё нархларининг тез ўсиши);
  
• 
  озиқ-овқат (1972 ва 1974 йилларда ҳосил етишмаслиги сабабли дон етишмаслиги, нархларнинг ошиши);
  
• 
  экологик (табиий ресурсларни йиртқичларча эксплуатация қилиш шундай миқёсга етдики, у атроф-муҳитга тузатиб бўлмайдиган ёки бартараф этиш қийин бўлган , аҳоли саломатлигига таҳдид солувчи, озиқ-овқат ресурсларининг кўпайишига, саноат ишлаб чиқаришининг ўсишига тормоз бўлади. Глобал иқлим ўзгариши. , ҳаво, денгиз ва чучук сувнинг ифлосланиши, кислотали ёмғир, хавфли моддалар, ўрмонларни йўқ қилиш). Экологик инқироз фан-техника тараққиёти ютуқларидан фойдаланишнинг чуқур қарама-қаршилигидан далолат беради. Қўшма Штатлар глобал атроф-муҳит ифлосланишининг 40% ни ташкил қилади.
  

• 
  Функционал инқирозлар:
  

• 
  пул ва молиявий инқироз,
  
• 
  халқаро қарз инқирози,
  
• 
  улкан инфляция
  

• 
  Давлат томонидан тартибга солиш инқирози.
  

Саккизинчи босқич Жаҳон иқтисодиёти ривожланишининг ушбу босқичининг ўзига хос хусусиятлари - илгари ўзлаштирилмаган ҳудудлар (Кения, Заир, Кот-де-Ивуар) орқали иқтисодий маконнинг кенгайиши ; давлатларнинг яққол ўзаро боғлиқлиги, жаҳон социализм тизимининг емирилиши, бу бутун дунёдаги геосиёсий вазиятнинг тубдан ўзгаришига, дунёнинг аксарият давлатларининг бозор иқтисодиётига ўтишига олиб келди.
Социалистик тизимнинг қулаши ХХ аср охиридаги энг муҳим воқеадир. Марказлаштирилган директив режалаштириш борган сари самарасиз бўлиб қолди. Режалаштириш органлари иқтисодиёт тармоқларининг диверсификациясига тезкорлик билан жавоб бера олмадилар ва маҳсулот турларини кенгайтириш ва сифатини яхшилашни рағбатлантира олмадилар. Жами ижтимоий маҳсулотнинг ўртача йиллик ўсиш суръатларининг барча фаровонлик даражасининг пасайиши, ишлаб чиқариш самарадорлиги ва меҳнат унумдорлигининг пасайиши кузатилди.
Коммунистик партияларнинг жамиятга бўлинмас таъсирининг йўқолиши янада яққол намоён бўлди ва эркин тадбиркорлик фойдаси ғояси билан сиёсий либерализм машҳур бўлди.
Бозор иқтисодиётига ўтишнинг асосий шакллари:
- "шок терапияси" - тезкор радикал ислоҳотлар (классик версия - Полшада, Россияда);
- "эволюцион йўл" - янги жамиятга аста-секин, секин ўтиш (Хитой, Венгрия).
Ривожланаётган мамлакатлар учун 80-90-йиллар. ХХ аср ташқи қарзлар ортиб бораётган даврга айланди. 80-йилларнинг охирига келиб. ниҳоятда катта қарз муаммосини ечишнинг янги усулларидан қочиб бўлмаслиги аниқ эди. Қўлланилган:
реешелонинг усули - қарзни тўлаш муддатини кейинроқ муддатга кўчириш (180 дан ортиқ решелонинг битимлари );
2. мораторийни жорий этиш усули - баъзи камбағал штатларни қарзни тўлашдан тўлиқ озод қилиш;
3. “Бреди” усули – кредитор банклар томонидан “шубҳали кредитлар”ни қоплаш учун нақд пул захираларини яратиш.
Ҳозирги давр ривожланиш босқичи, энг аввало, жаҳон хўжалик муносабатларининг глобал характери ва иқтисодиётнинг байналмилаллашуви учун аҳамиятлидир. Кўриниб турибдики, жаҳон иқтисодиёти ва унинг халқаро мувозанатига турли омиллар ва ноаниқликлар у ёки бу тарзда ҳал қилувчи таъсир кўрсатади, натижада асосий халқаро ривожланиш тенденциялари юзага келади.
Келинг, улардан баъзиларини ажратиб кўрсатамиз:
1. АҚШнинг ҳукмронлиги
2. Европанинг халқаро позициялари,
3. Хитой, Лотин Америкасидаги баъзи мамлакатлар, шунингдек, Япония ва Осиё (Ҳиндистон)нинг тез ўсиб бораётган қудрати.
4. МДҲ доирасидаги янги интеграция тенденцияси кўпчилик мамлакатларда уларнинг расмий раҳбарларининг иродаси ва фаолиятига зид равишда яширин тарзда ривожланмоқда. Қандай бўлмасин, бундай жараён муқаррар равишда содир бўлади
ривожланади (МДҲнинг янги раҳбарлари даврида) ва у барча ёки фақат бир қатор давлатларни қамраб олишидан қатъи назар, янги қудратли иқтисодий бирлашма ҳам жаҳон саҳнасида сезиларли рол ўйнайди.
5. Шунингдек, Евроосиёнинг янги давлатлари ва бир қатор Шарқий Европа давлатлари Европа Иттифоқи ва НАТО тузилмалари билан тез яқинлашаётганига қарамай, ҳамкорлик алоқаларининг янги асосда тикланишига шубҳа йўқ.
6. “Хитой омили” “бир қутбли дунё”ни (АҚШ ҳукмронлиги билан) жуда тез ағдариб юбориши мумкин. Яна “икки қутбли ва кўп қутбли дунё”га мойиллик пайдо бўлмоқда, шунга мос равишда жаҳон иқтисодиётида ва жаҳон сиёсатида янги мувозанатни тиклаш мумкин.
7. Сўнгги ўн йилликларда айниқса жадал ривожланаётган, лекин 1997-йилда молиявий-иқтисодий инқирозни бошидан кечирган Осиё-Тинч океани минтақаси билан бир қаторда, Лотин Америкасининг геосиёсий ва иқтисодий аҳамиятини ҳам ҳисобга олиш зарур, бу давлатлар иқтисодий ривожланишнинг янги босқичига босқичма-босқич кўтарилиб, ривожланган мамлакатлар олдидаги олдинги йирик қарзлардан жуда қийин бўлса-да, озод бўлмоқда. Агар ушбу қитъада кечаётган интеграция жараёнларини инобатга оладиган бўлсак, бу минтақанинг халқаро иқтисодий муносабатлардаги аҳамияти тобора ортиб бориши аён бўлади. Бундан ташқари, трансокеаник алоқалар ва ҳамкорлик алоқаларининг кенгайиши кўп жиҳатдан Эски Дунёнинг глобал иқтисодиётидаги келажакдаги вазиятни белгилайди.
8. Муҳим геосиёсий омил, шунингдек, жаҳон иқтисодиётининг омили Африка қитъаси ва у билан боғлиқ тенденциялардир. Ҳозирги вақтда у урушлар, фуқаролар низолари билан давом этмоқда ва одамлар уй-жой, озиқ-овқат, соғлиқни сақлаш, болалар таълими ва ҳоказоларда катта қийинчиликларни бошдан кечирмоқда. Ваҳоланки, қора қитъа нафақат турли ёрдамлар кўрсатиш, балки жаҳон иқтисодиётидаги мавқеи ортиб бораётгани нуқтаи назаридан ҳам бутун жаҳон ҳамжамиятининг диққат-эътиборида эканлиги бежиз эмас. Африка, шунингдек, минерал ва энергия ресурсларининг улкан омбори бўлиб, вақт ўтиши билан улардан фойдаланиш бутун дунё иқтисодиётига тобора кучайиб бораётган таъсир кўрсатади.
9. Жаҳон иқтисодиётида араб омилининг аҳамияти ортиб бормоқда. Араб давлатларининг молиявий ва ишлаб чиқариш салоҳияти аниқ баҳоланмаган ва нотўғри кўринади. Минтақавий интеграция асосида тарқоқликни бартараф этиш, эҳтимол, араб мамлакатлари сиёсатида, биринчи навбатда, иқтисодий ўсиш учун ички рағбатлантиришнинг ўсиши учун муҳим зарур бўғиндир.
10. Жаҳонда глобал сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг хилма-хиллиги, биринчидан, саноати ривожланган мамлакатлар ва Евроосиё ва Марказий Европа давлатларининг мураккаб, қарама-қарши ўзаро таъсири, иккинчидан, иқтисодий жиҳатдан кам ривожланган мамлакатларнинг фаол иштироки орқали идрок этилади. Жаҳон сиёсати ва жаҳон иқтисодиёти эпицентрларидан маълум масофада, гарчи "кичик мамлакатлар" сиёсати тобора жаҳон марказлари сиёсати тўқималарига тўқилган бўлса-да трансмиллийлашув ва интеграция жараёнларининг кучайиши - жаҳон иқтисодиётининг универсал глобал иқтисодий яхлитлик сифатида реал шаклланишига олиб келадиган жараёнлардир. Бироқ бунга қарама-қарши жараён ҳам объектив ривожланмоқда - иқтисодий ҳаётни ижтимоийлаштиришга глобал тенденция, чексиз хусусий мулкни инкор этиш, кичик гуруҳнинг умумий иқтисодий тизимни бошқариш ҳуқуқини инкор этиш. Жаҳон иқтисодиётида мамлакатларнинг минтақавий (зонал) бирлашмаларининг роли катта. Энг яқин қўшниларнинг интеграциялашув жараёни иқтисодий минтақавийлик деб аталади. Эвропада бундай бирлашма Эвропа Иттифоқи, Америка қитъасида - НАФТА, Эвросиё маконида - МДҲ, Осиёда - АСЕАН ҳисобланади. АПЕC, МЕРCОСУР ва Ману дарёси иттифоқи каби зонал уюшмалар камроқ интеграциялашган. Минтақавий бирлашмаларнинг шакллари ҳам ҳар хил: эркин савдо зонаси, божхона иттифоқи, умумий бозор, иқтисодий иттифоқ, сиёсий иттифоқ.
ХХ аср охирида асосий корпорация ва хорижий филиаллардан ташкил топган иқтисодий бирлашмалар бўлган халқаро корпорациялар жаҳон иқтисодиётида етакчи рол ўйнай бошлади, улар ТНБ билан биргаликда ҳал қилувчи рол ўйнашда давом этмоқда. жаҳон иқтисодиётининг ривожланиши. 21 - асрда ТМКлар асосий сармоядорлар, халқаро капитал оқимининг стимуляторлари, илмий-техникавий тараққиётнинг двигателлари (чунки улар илмий-тадқиқот ишларини олиб борадилар ва юқори технологияли маҳсулотлар ишлаб чиқарадилар).
Халқаро корпорацияларнинг этакчи роли уларнинг объектив афзалликлари билан боғлиқ: арзон табиий ресурслардан фойдаланиш, арзон ишчи кучидан фойдаланиш, бутун ТМК доирасида капитални тўплаш ва қайта тақсимлаш имконияти , миллий бозорларнинг ҳолати тўғрисида тўлиқ маълумотга эга бўлиш. рационал, доимий оптималлаштирувчи ташкилий тузилма. Шундай қилиб, ТМКлар ўз вақтида жаҳон хўжалигининг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун моддий асос бўлган халқаро меҳнат тақсимоти ютуқларидан тўлиқ фойдаланади. Энг машҳур ТМКлар: “ Форд ”, “ И БМ”, “ Тошиба ”, “ Соса -Cола ”, “ Мк . Дональдс " , " Нестле " , " Тойота Моторс " . Бугунги кунда уларнинг кўпчилиги халқаро стратегик иттифоқлар тузиб, яқиндан ҳамкорлик қилмоқда. Бугунги кунда дунёнинг турли минтақаларида янги ахборот технологиялари билан шуғулланувчи ва ахборот тармоғини назорат қилувчи корпорациялар катта рол ўйнайди.
13. Замонавий дунё тараққиёти ҳамкорлик ва ўзаро боғлиқлик, конвергенсия ва глобаллашув тенденцияларини белгилайди; у ягона, ўзаро боғланган, ўзаро боғлиқ ва ҳар бир қисмда янада ривожланган ва ижтимоий адолатли дунё сари умумий ҳаракат билан тавсифланади. Ушбу глобал тенденциядан четга чиқиш собиқ СССР ҳудудидаги, Болқон яриморолидаги, бошқа ҳудудлардаги маҳаллий можаролардир. Сайёрамиз, унинг сабаблари ўз таҳлилини талаб қилади, эҳтимол ва урушдан кейинги ўн йилликларда ривожланган икки супер куч ўртасидаги глобал мувозанатнинг бузилиши нуқтаи назаридан.
Шундай қилиб, замонавий дунё тараққиёти бир вақтнинг ўзида сиёсий супергуруҳларнинг глобал тенденциялари ва дунёнинг барча халқларининг манфаатларига мос келмайдиган ўзига хос манфаатларнинг шаклланиши билан бирга келади.
Глобаллашув, албатта, бизнинг давримизнинг асосий атамаси, агар иқтисодий, экологик, социологик ва сиёсатшунослик илмий ва публицистик асарларни таҳлил қилсак, бу атама фойдаланиш частотаси бўйича биринчи ўринлардан бирини эгаллайди.
Глобаллашувнинг моҳиятини аниқлаш учун жуда кўп ёндашувлар мавжуд , аммо бизнинг фикримизча, энг тушунарли таъриф - бу сайёра миқёсида содир бўладиган ўзаро боғлиқ жараёнлар мажмуаси бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзини ўзи бошқариш механизмларига эга .