I-mavzu: Korxonalarning tashkiliy huquqiy asoslari Reja

Korxonanaing tashkiliy-huquqiy shakllari

Korxonaning faoliyati kо‘plab huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi, ularning asosiylari: О‘zbekiston Respublikasining “Korxonalar tо‘g‘risida”gi qonuniga asosan, korxona ustavi va korxona Nizomi, Ta’sis shartnomasi bilan munosabatlarini tartibga soluvchi jamoaviy kelishuv.

О‘zbekiston Respublikasining “Korxonalar tо‘g‘risida”gi qonuni korxonani tashkil etish, rо‘yxatdan о‘tkazish, tugatish va qayta tashkil etish tartibini belgilaydi. Amaldagi qonunchilikka binoan korxona egasi yoki mehnat jamoasining qarori bilan tashkil etilishi mumkin; monopoliyaga qarshi qonunlarga muvofiq boshqa korxonani majburan ajratish natijasida; bir yoki bir nechta tarkibiy bо‘linmani mavjud korxonadan ajratish natijasida, shuningdek boshqa hollarda.
Amaliyotda korxona faqat Nizom yoki faqat ta’sis shartnomasi asosida, shuningdek, bir vaqtning о‘zida Nizom va ta’sis shartnomasiga asosan faoliyat yuritish hollari mavjud.
Shuni qayd qilib о‘tish kerakki, korxonaning (huquqiy shaxsning) ta’sis shartnomasi kelishuv asosida tuziladi, Nizom esa muassis (muassislar) tomonidan tasdiqlanadi. Bitta ta’sischi tomonidan tuzilgan huquqiy shaxs shu ta’sischi tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida faoliyat yuritadi.
Korxona Nizomi asosiy ta’sis hujjati bо‘lib, unda korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli, nomi va manzilgohi, Nizom jamg‘armasining miqdori, daromadlarining tarkibi va taqsimlanish tartibi hamda korxona fondlarini tashkil qilish tartibi, korxonani tugatish va qayta tashkil qilish tartibi kо‘rsatilishi shart. Boshqacha qilib aytganda, korxona Nizomi uning huquqiy maqomini, huquq va majburiyatilarini belgilab beradi.
Nizomda shuningdek, korxona faoliyat kо‘rsatuvchi soha va tarmoq, atrof-muhit va odamlar sog‘lig‘ini muhofaza qilish kafolati, boshqaruv shakli, hisobga olish va hisobot tizimi ham aks ettirilishi lozim.
Korxona tо‘g‘ri va tо‘liq tayyorlangan Nizom asosida mahalliy hokimiyat organlarida rо‘yxatga olinadi, keyin esa о‘z muhriga ega bо‘lish va bankda hisob raqami ochish huquqini qо‘lga kiritadi. О‘z muhri va hisob raqamiga ega bо‘lmagan korxona, huquqiy shaxs hisoblanmaydi va mustaqil korxonalar qatoriga kiritilmaydi.

Korxonaning mulki asosiy vositalar va aylanma mablag‘lardan, shuningdek qiymati korxona balansida aks etadigan boshqa qiymatlardan iborat. Uning shakllanish manbalari:

- muassislarning pul va moddiy hissalari;
- asosiy va boshqa faoliyat turlaridan olinadigan daromadlar;
- qimmatli qog‘ozlardan olinadigan daromadlar;
- banklar va boshqa kreditorlarning kreditlari;
- kapital qо‘yilmalar va byudjetlar datatsiyalari;
- tashkilotlar va fuqarolarning beg‘araz yoki xayriya badallari va boshqa manbalar.
Kompaniya mulkni о‘z xohishiga kо‘ra ishlatadi va tasarruf etadi: sotadi, bepul beradi, almashadi yoki ijaraga oladi.
Korxonaning iqtisodiy faoliyati moliyaviy natijalarining umumlashtiruvchi kо‘rsatkichi foyda (daromad) bо‘lib, undan foydalanish egasi tomonidan belgilanadi.
Korxona ish haqi jadvalini mustaqil ravishda belgilaydi, xodimlarga ish haqi va boshqa daromad turlarini, shakllarini, tizimlarini va miqdorlarini belgilaydi.
Korxona о‘z faoliyatini mustaqil ravishda rejalashtiradi va ishlab chiqarilgan mahsulotga bо‘lgan talabdan kelib chiqqan holda rivojlanish istiqbollarini aniqlaydi. Rejalar mahsulotlar, ishlar, xizmatlar iste’molchilari va moddiy-texnik resurslarni etkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalarga asoslanadi.
Korxona о‘z mahsulotlarini mustaqil ravishda yoki shartnoma asosida о‘rnatilgan narxlar va tariflarda sotadi. Xorijiy sheriklar bilan hisob-kitoblarda kontrakt narxlari jahon bozorining shartlari va narxlariga muvofiq qо‘llaniladi.
Davlat korxonaning huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishini kafolatlaydi: mulkchilik shaklidan qat’i nazar, unga biznes uchun teng huquqiy va iqtisodiy sharoitlar yaratadi; iqtisodiy qonunlar va rag‘batlar orqali bozorni targ‘ib qiladi va tartibga soladi, monopoliyaga qarshi choralarni amalga oshiradi.
Korxona shartnoma majburiyatlarini, kredit va hisob-kitoblarni, soliq tartibini, mahsulot sifatiga qо‘yiladigan talablarni, atrof-muhitning ifloslanishi uchun javobgar. Korxona ishlab chiqarish xavfsizligini, sanitariya-gigiyena meyorlari va ishchilari, aholi va mahsulot iste’molchilarining sog‘lig‘ini saqlash talablarini ta’minlashi kerak.

3.