I-mavzu. O‘zbekistonning eng yangi tarixi” o‘quv fani (kursi)ning predmeti, maqsadi va vazifalari, nazariy-metodologik tamoyillari. Reja

5-mavzu: O‘zbekistonning o‘ziga xos istiqlol va taraqqiyot yo‘li


Reja:
1. O‘zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan strategiya asoslari.
2. O‘zbekistonda bozor munosabatlariga o‘tish muammolari va ularning hal etilishi.
O‘zbekistonningengyangitarixidamamlakatninganiqvapuxtarivojlanishstrategiyasimustaqillikkaerishilganidanso‘ngishlabchiqildivaizchillikbilanamalgaoshirilmoqda. Ta’kidlashjoizki, istiqlolgaerishilganidanso‘ngavvalgituzumdavridashakllanganziddiyatlardantashqari, ko‘plabyangi, o‘tishdavribilanbog‘liqmuammolarhamyuzagaqalqibchiqdi. Bu, albatta, ijtimoiy-iqtisodiysohadaqatordolzarbmuammolarnihalqilishmasalasinikuntartibigaqo‘ydi. Bo­zormunosabatlarigamosinfratuzilmanishakllantirish, iqti­so­di­yotdachuqurtuzilmaviyo‘zgarishlarniamalgaoshirish, aholiningij­ti­mo­iyhimoyasinikuchaytirishnitalabqilaredi.

Ijtimoiy-iqtisodiyjarayonlarniboshqarishningma’muriy-buyruqbozliktizimidanerkinbozormunosabatlarigaasos­lan­­­ganmodeligao‘tishjarayoniniehtiyotkorlikvasekin-astalikbilanamal­­gaoshirishkerakedi.

Ushbumodelningasosiytamoyillari, amalgaoshirishyo‘llari, bosqich­lariO‘zbekistonRespublikasiBirinchiPrezidentiIslomKarimovtomonidanishlabchiqildivauil­miyasoslanganmashhurbeshtamoyildao‘zaksinitopdi. Butamoyillarumumlashganholda 1993 yildaBirinchiPrezidentimizIslomKarimovning “O‘z­be­kis­ton: bozormuno­sabatlarigao‘tishningo‘zigaxosyo‘li” asaridae’­lonqi­lin­di.
Birinchitamoyil – iqtisodiyotningsiyosatganisbatanustu­vor­li­gi­nita’­minlash. Buqoidaiqtisodiyfaoliyatijtimoiyhayotningbarchaso­ha­­lariuchunpoydevorvazifasinio‘tashini, ya’niO‘zbekistondaiqtisodiyotijtimoiytaraqqiyotningasosibo‘lishinianglatadi. Ta­mo­yil­daiqtisodiyotningo‘zigaxosob’ektivqonunlarimavjudligi, ularnie’tiborgaolmasdanishyuritishmumkinemasligiaksetgan. Iq­ti­so­diyqonun­larningob’ektivliginitanolib, xo‘jalikfaoliyatiniularta­labigamosholdayuritish – o‘tishdavriuchunmuhimahamiyatgaegaekan­li­giqaydetil­gan. Iqtisodiyoto‘zqonunlarigaegabo‘lganisababliunisiyo­­siykurashlar, turlimafkuralarqurbonigaaylan­ti­rishmumkinemas. Iqtisodiyotmafkuraviytazyiqlarsizo‘zigaxosich­kiqonunlargamu­­vofiqrivojlanishilozim. Biroq, buiqtisodiyotgasiyosatta’siridantamomilaholidebqa­rashnibildirmaydi. O‘zbekistondagitaraqqiyotzaruratidankelibchiq­qansiyosatiqtisodiyotgafaolta’sirqilishilozimbo‘ladi.
Ikkinchitamoyil – davlatboshislohotchibo‘lishilozim. Davlatislohotlarningustuvoryo‘nalishlarinibelgilabberishi, ularniamalgaoshi­rishyo‘liniishlabchiqishivaungaizchillikbilanrioyaetishi, es­ki­liktarafdorlariqarshiliginibartarafetishishart. Buqoidamadaniybo­zoriqtisodiyotikonsepsiyasigatayanadi. O‘zbekistonmustabid-rejali, ma’muriy-buyruqbozlikuslubidaboshqarilganiq­ti­so­diyotdanerkindemokratikiqtisodiyottomonborarekan, G‘arbmamlakatlariasrlardavomidaboshidankechirgantarixiyjarayonnio‘tashishartemas. G‘arbda “beayovvatartibsiz” bozoriqtisodiyoti “yovvo­yikapitalizm” nominiolganvauzoqdavramaldabo‘lgan.
O‘zbekistondaesamadaniybozoriqti­so­di­yotigatar­­tibliravishdao‘tishmadaniyra­qo­batnishakllantirishi, sheriklikalo­qa­la­­ri, iqtisodiybarqarorlikningus­tunbo‘lishi, ommaviyfa­ro­von­likka­bibelgilargaxosbo‘lishike­rak­ki, ularnidavlatningish­ti­ro­ki­sizta­sav­­vurqilibbo‘lmaydi. Ik­kinchitamoyildavlatiqtisodiyotgaminimaldarajadaaralashib, unio‘zholigaqo‘yishizarur, degang‘oyalarniinkoretadivadavlatningbuboradafaolliginibildiradi. Jahondadav­latningiq­tisodiysoha­da­gifunksiyasigaoidto‘plangantajribademokratikja­miyat­dadav­lat­dano‘zgaumummilliymanfaatniifodalovchisiyosiyins­ti­tutbo‘lmas­li­giniko‘rsatdi.
Uchinchitamoyil – qonunlarningvaulargarioyaqilishningustuvorliginita’minlash. Buningma’nosishuki, demokratikyo‘lbi­lanqabulqi­linganO‘zbekistonRespublikasiningKonstitutsiyasivaqonunlarinihechqandayistisnosizhammahurmatqilishivaulargaso‘zsizrioyaqi­­­lishilozim. Butamoyilgako‘ra, qonunlarsiyosiyhokimiyatnita’min­lov­­chikuch, ulargajamiyata’zolariniyuridikqo­nun­largabo‘ysundiruvchime­­­xanizmsifatidaqaraladi. Qonunlarvaqonunostihujjatlarbar­cha­ningfaoliyatigategishli, ammoularhameskiradi, ularnihayottaqo­zo­si­gako‘rayangiqonunlarbilanal­mash­ti­rishzarur, ya’niqonunchilikkaijo­­diyyondoshuvtalabqilinadi. Iqtisodiyhayotgaxosbo‘lgano‘zga­ruv­chan­­likyuridikqonunlarnihamo‘zgartiribborishnitalabqiladi. Uchinchitamoyilta­la­b­lariyangi­chaqonunchilikniyaratishnitaqozoetadiki, bubirinchidan, O‘z­­­be­kistonningmilliymustaqilligini, ikkinchidan, bozorisloho­t­la­ri­niamalgaoshirishuchunhuquqiybazayaratadi. Uchinchitamoyilsiyosiyti­zimningbozoriqtisodiyotitalablarigamonandtarzdademokrat­la­shu­vi­nibildiradi. Butizimsharoitidainsonhuquqlari, erki, fa­ro­vonliginita’minlashboshvazifagaaylanadi.
To‘rtinchitamoyil –faolijtimoiysiyosato‘tkazish. O‘zbekis­ton­dabozormunosabatlarinijoriyetishbilanbirvaqtda,aholiningdemografikholatinihisobgaolganholda,uniijtimoiyhimoyalashyuzasidanol­­dindanta’sirchanchoralarko‘rishlozimbo‘ladi. Butamoyiliqti­sodiyotvaijtimoiysohalarningdialektikaloqadorligigatayan­ganholdasotsialsi­yo­satyuritishzarurliginiasoslaydi. O‘zbekistonningiqtiso­diytaraqqiyotiij­­timoiysohaningmoddiybazasinimustah­kam­la­shi, ijtimoiysohaningri­­vojlanishiesainsonomilinifaol­lash­ti­rib, iqtisodiyotgakuchlita’­sirko‘rsatishizarur. Ikkisohaningdia­lek­tikaloqadorligiishlabchi­qa­­rishningmoddiyvainsoniyomil­la­riyaxlitligidankelibchiqadi. O‘z­­bekistonningbozoriqtisodiyotigao‘tishmodelibozoriqti­so­diyo­ti­da­giijtimoiyyo‘naltirilgan, xalqfarovonliginita’minlashgaqara­til­ganbozorxo‘jaligibo‘lishinianglatadi. SHumaqsadyo‘lidayuritila­di­ganij­timoiysiyosatningkuchliligiijtimoiyadolatnita’minlashi, ki­shi­­­lardaboqimandalikkayfiyatinibartarafetishivaulardafaol­lik­niyuzagakeltirishbilanjamiyatdagisotsialinoqlikni, sotsialguruh­laro‘r­ta­sidagimuvozanatnita’minlashnibildiradi. Busiyosatinsonomi­­liniku­chaytiribshuorqaliiqtisodiytaraqqiyotgakuchlita’siretadi.
Beshinchitamoyil–bozoriqtisodiyotigaasta-sekin, bosqichma-bosqicho‘tish. ButamoyilO‘zbekistonmodeliningtamaltoshi, uningasosiymezonidir.Bozoriqtisodigao‘tish – bumavjudiq­ti­so­diytuzumnita’mirlabtakomillashtirishemas, balkitamomanyangibo­zortiziminiyaratishnibildiradi. Buyo‘lrevolyusionemas, balkievo­lyu­sionyo‘ldir. Buo‘tishdavribirqanchabosqichlarnio‘zichigaoluvchiuzoqdavrekaninibildiradivaodamlaruchunmutlaqoyangihayotfalsa­fasihisoblanadi.Mazkurtamoyilgabinoanislohotlartadrijiyyo‘lbilan, ularmustabid-rejaliiqtisoddansekin-astabozortizimigao‘tishini, ammobuta­­­lofatsiz, larzalarsizbo‘lishinibildiradi. SHoshma-shosharlikbilanbo­­­zorqoidalarinihayotgajoriyetibbo‘lmaydi. Buninguchuntayyorgarlikvamuayyanvaqtta­­labqilinadi. Bozormunosabatlarishakllanibulgurmagansharoitdamav­judaloqalarnibuzibyuborishiqtisodniizdanchiqarishi, aholitur­mu­shi­­nikeskinpasaytirib, sotsialto‘qnashuvlargaolibkelishimumkin.
SHusababdanislohotlarevolyusiontarzdavasharoithozirlanishigaqa­­­rabketma-keto‘tkazilishikerak. Sekin-astalikvaehtiyotkor­­likqoidasi “falajterapiyasi” tamoyiliniin­­koretadi. BuO‘zbekistonningyangituzumga, bozoriqtisodiyotigao‘tish­da­­gio‘zigaxosxususiyatgaegabo‘lganmilliyyo‘liedi.
O‘zbekistonRespublikasiningBirinchiPrezidentiIslomKarimovishlabchiqqanmilliymodelo‘zigaxosbo‘lib, undabozoriqtisodiyotiningma’lumbirturiyokimu­­­ayyanbirdavlatyo‘lito‘g‘ridanto‘g‘riko‘chiribolinganiyo‘q. Unitan­lash­damamlakatimizningiqtisodiy-ijtimoiysharoitivasalo­hiya­ti­dan, xalqimizningtarixi, milliyurf-odatlari, diniye’tiqodidankelibchiqildi. Bundako‘plabrivojlangandavlatlartajribasimukammalo‘rganil­divainobatgaolindi.
Dunyoamaliyotidao‘tishdavriuchunmukammalmodelningo‘ziyo‘q. Negaki, birdavlatningyo‘liboshqalaruchunmutlaqoto‘g‘rikelmasligimumkin. Harbirmamlakato‘zigaxossiyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, geopolitikvatabiiy-geografiksharoitgaega. SHuma’nodaharbirdavlato‘ziq­tisodiyrivojlanishmodeligaegabo‘lishikerak.
Amalda “O‘zbekmodeli” atamasiO‘zbekistonningMarkaziyOsiyodabarqarorrivojlanayotgandavlatlardanbirigaaylanishibilanbog‘liqtarzdapaydobo‘ldi. Mutaxassislartomonidanushbuatama 1993 yildanqo‘llanilaboshlandi, chunkibudavrdanboshlabO‘zbekistondaolibborilayotgankengqamrovliiqtisodiyislohotlaro‘zidaiqtisodiyo‘sishbilanhamohangtarzdaijtimoiy-siyosiybarqarorliknimujassamlashtirganedi. Albatta, harqandayprogressivg‘oyaningevolyusiyasibo‘lganikabi, O‘zbekistonrahbaritomonidantaklifetilganrivojlanishkonsepsiyasi, islohotlarningko‘lamiyo‘nalishlaridankelibchiqqanholdatakomillashib, chuqurlashibbormoqda.
Ijtimoiyyo‘naltirilganbozoriqtisodiyotigao‘tishningnazariyasoslari, strategikmaqsadlari, ustuvoryo‘nalishlari, muammolarivaularninghaletilishyo‘llaridastlabO‘zbekistonRespublikasiBirinchiPrezidenti Islom Karimov “O‘zbekistonning o‘z istiklol va taraqqiyot yo‘li”, “O‘zbekiston kelajagi buyuk davlat”, “O‘zbekistonbozormunosabatlarigao‘tishningo‘zigaxosyo‘li”, “O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqboliningasosiytamoyillari” asarlaridao‘zifodasinitopdi. Keyinchalikushbukonsepsiya “O‘zbekistoniqtisodiyislohotlarnichuqurlashtirishyo‘lida”, “O‘zbekiston XXI asrbo‘sag‘asida: xavfsizlikkataxdid, barqarorlikshartlarivataraqqiyotkafolatlari”, “O‘zbekiston XXI asrgaintilmoqda”, “O‘zbekistondademokratiko‘zgarishlarniyanadachuqurlashtirishvafuqarolikjamiyatiasoslarinishakllantirishningasosiyyo‘nalishlari”, “Bizningboshmaqsadimiz – jamiyatnidemokratlashtirishvayangilash, mamlakatnimodernizatsiyavaislohetishdir” kabiasarhamdama’ruzalaridatakomillashtiribkelinmoqda.
Tahlillarhozirgidavrgachao‘zbekmodelio‘ziningrivojlanishidabirnechabosqichlarnibosibo‘tganiniko‘rsatmoqda.