I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans
Download 5.08 Mb. Pdf ko'rish
|
|
M.Kaşğarinin adını çəkmək lazımdır. M.Kaşğari türk dillərinin yenicə fərqlənməyə başlayan qollarının fonetik xüsusiyyətlərini olduqca böyük incəliklə verə bilmişdir (Bax: 3). Mirzə Kazım bəy də “Türk tatar dilinin ümumi qrammatikası” kitabında Azərbaycan dili ilə digər türk dillərinin fonetik oxşarlıqlarını və fərqlərini vermişdir. (Bax: 4).
Azərbaycanda dialekt və şivələrin hərtərəfli öyrənilməsinə keçən əsrin 20-ci illərindən başlanılmışdır. Belə ki, Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö cəmiyyəti daxilində tarix – etnoqrafiya şöbəsi yaradılmış, bu şöbəyə görkəmli yazıçı-dramaturq Ə.B.Haqverdiyev rəhbərlik etmişdir. Məhz onun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə Azərbaycanda ümumxalq dilinin öyrənilməsinə başlanılıb. Bu işə, demək olar ki, Azərbaycan ziyalılarının əksəriyyəti qoşulur. Nəzərdə tutulan 30 cildlik ümumxalq danışıq dilinə aid lüğətin – baş söz kimi “A” və “B” hərflərindən ibarət iki cildi 1930-1931-ci illərdə nəşr olunur və naməlum səbəblərə görə bu iş dayandırılır. Bu hadisədən sonra İ.Aşmarin “Общий обзор народных тюркских говоров города Нухи” tədqiqat əsərini yazır. Bu əsərdə Şəki (Nuxa) dialektinin fonetik xüsusiyyətlərinə də xüsusi yer verilir. Bu illərdə Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin öyrənilməsinə və tədqiq edilməsinə maraq artır. “Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətin tapşırığı ilə N.İ.Aşmarinin hazırladığı proqram və göstərişlər əsasında başqa şivələrin də öyrənilməsi başlanır. Bu məsul vəzifə o zaman görkəmli türkoloq B.Çobanzadəyə həvalə olunur. Onun 1927-ci ildə nəşr etdirdiyi “Türk-tatar dialektologiyası” əsəri Azəbaycan dilçiliyində bu sahəyə həsr olunmuş ilklərdən biri sayılır. Müəllif bu əsərdə türk dillərinin dialektlərini müqayisəli planda tədqiq edir. O həm də ilk dəfə olaraq dialekt və dialektologiya, türk dialektologiyası elminin tarixi, türk dillərinin qarşılıqlı münasibəti məsələlərini xüsusi araşdıraraq türk-tatar şivələrini qeyd etmiş və bu sahəyə aid əsas tədqiqatları işıqlandırmışdır. O zamana qədər Azərbaycan şivələri tam öyrənilmədiyindən müəllif türk dillərini bütöv şəkildə götürmüşdür” (5, s.24). Dialektologiya elminin Azərbaycanda tədqiqat tarixini bir neçə yerə bölmək olar: 1. Sovet dövrünə qədərki dövr; 2. Sovet dövrü; 3. Müstəqillik dövrü. Bu mənada sovet dövrü dialektoloji araşdırmalar üçün xüsusi mərhələ sayıla bilər. M.Şirəliyev Azərbaycan dialekt və şivələrinin öyrənilməsinin daha səmərəli olması üçün üç istiqaməti əsas saymışdır: 1. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin monoqrafik tədqiqi. 2. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin dilçilik coğrafiyası əsasında öyrənilməsi. 3. Dialekt və şivələrin lüğətin qeydə alınması və sistemə salınması və nəşri (6, s.19).
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
113 Şübhəsiz, üçüncü istiqamət nəzərə alınmazsa dialekt fonetikasının tədqiqində də eyni metodlardan istifadə edilir. Lakin lüğətlər hazırlananda da fonetik xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır. Eyni zamanda nəzərə alınmalıdır ki, dialekt tədqiqatları, əsasən, fonetik istiqamətdə aparılır. Dialekt faktlarının toplanması ilə bağlı aparılan tədqiqatlar və ekspedisiyalar da ilk vaxtlar fonetik və leksik faktların aşkarlanması istiqamətində aparılmışdır. SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı yarandıqdan sonra təşkil edilən ekspedisiya- lar zamanı 1933-cü ildə Şamaxı, 1934-cü ildə Quba dialektləri, 1935-ci ildə isə Zaqatala və Qax şivələri araşdırmışdır. Akademiya nəzdində Dilçilik İnstitutu yarandıqdan sonra isə bu iş davam etdirilmiş və 1945-ci ildə Zaqatala-Qax, 1946-cı ildə Sabirabad, 1947-ci ildə Şirvan, 1948-ci ildə Salyan, 1949-cu ildə Biləsuvar, 1950-ci ildə Culfa, Ordubad, 1951-ci ildə Noraşen (Şərur), 1953-cü ildə Şahbuz, 1954-cü ildə Naxçıvan, 1956-cı ildə Ağstava, 1957-ci ildə Tovuz, Qazax, 1958-ci ildə Borçalı bölgələrinə dialektoloji ekspedisiyalar təşkil etmişdir. Bu işdə M.Şirəliyevin rəhbərliyi ilə R.Rüstəmov, K.Ramazanov və başqa dilçilər iştirak etmişlər (1, s.16-17). Azərbaycan dilalektlərinin monoqrafik tədqiqatında ekspedisiyaların uğurlu nəticəsi kimi dialektlərin fərdi tədqiqatı da həyata keçirilmişdir. Bu sahəyə ilk dəfə olaraq M.Şirəliyev 1941-ci ildə “Bakı dialekti” adlı namizədlik dissertasiyası başlamış bu əsərə görə müəllifə birbaşa filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi vermişdir. Keçmiş SSRİ məkanındakı türkdilli respublikalarda bu hadisə geniş rezonans doğurmuşdur. 1942-ci ildə isə alimin iki hissədən ibarət yazdığı “Azərbaycan dialektologiyası” əsərinin birinci hissəsi nəşr olunmuşdur. Tədqiqatın “Qazax dialekti haqqında ümumi obzor” adı altında olan ikinci hissəsi isə 1943-cü ildə çapdan çıxmışdır. Sonralar M.Şirəliyev öz tədqiqatlarını ümumiləşdirərək “Azərbaycan dialektologiyasının əsasları” adı ilə çap etdirmişdir və əsər dəfələrlə nəşr olunmuşdur. Əsər haqqında danışarkən Q.Kazımov yazır: “Geniş elmi qüvvələrin topladığı materiallar əsasında 1962-ci ildə M.Ş.Şirəliyevin ümumiləşdirici “Azərbaycan dialektologiyasının əsasları” kitabı nəşr olunur. Bu kitab M.Şirəliyevin 20 ildən artıq müddətdə apardığı tədqiq və araşdırmaların nəticəsi idi və Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin fonetik, leksik, qrammatik xüsusiyyətlərini bütövlükdə əhatə edirdi. Əsərdə ədəbi dilimizlə müqayisə əsasında dialekt və şivə qruplarına aid fərqli fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlərin ətraflı şərhi verilmişdir. Burada qədim kökləri olan bir sıra arxaik elementlərin ilkin tədqiqi də maraq doğurur. M.Şirəliyev əsərdə ümumtürk leksik qatı ilə yanaşı, şivə leksikası içərisində qədim alınmalara da diqqət yetirmiş, onların şivə tələffüz tərzinin Azərbaycan dili qanunları ilə bağlı izahını vermişdir” (7). Rusiya ərazisində yaşayan digər türk xalqlarının dil materiallarının eksperimental-fonetik tədqiqinə də hələ ötən əsrin 60-cı illərində başlanılmışdır. Bu proses indi də davam edir və artıq 2013-cü ildə “Sibirin türk xalqlarının dillərinin konsonant artikulyasiyası atlası” (8, s.7) adlı dialektoloji atlas da hazırlanmışdır. Heç şübhəsiz müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanda da dialektoloji tədqiqatlar gücləndi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevi 9 aprel 2013-cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilən “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nda Azərbaycan dilinin müxtəlif dialekt və şivələrinin müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq öyrənilməsinin təmin edilməsi (6.3.5.) nəzərdə tutulur (9). Bu məqsədlə artıq dörd dildə (Azərbaycan, türk, ingilis, rus dillərində) hazırlanan “Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası” hazırlanıb elmi ictimaiyyətə təqdim olunub (10). Hazırda Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu “Azərbaycan dilinin Qarabağ dialektoloji atlası” üzərində çalışır. Ümumiyyətlə, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun bu sahədə kifayət qədər təcrübəsi vardır və hələ Sovet hakimiyyəti illərində institutun əməkdaşları tərəfindən “Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası” hazırlanmışdır (11). 17 illik gərgin əməyin və onlarla dialektoloji ekspedisiyanın nəticəsi olan atlas 128 xəritədən ibarətdir. Artıq qeyd olunduğu kimi, dialektoloji tədqiqatların əsas aparılma metodu olan dilçilik coğrafiyası müxtəlif dil hadisələrinin inkişafının qanunauyğunluqlarını – səs qanunları problemini, semantik qanunları, analitizm və sintetizm məsələlərini öyrənmək üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Dilçilik coğrafiyası həmçinin hansı qrammatik forma və ya sintaktik konstruksiyanın daha sabit, hansının dəyişkən olduğunu müəyyənləşdirməyə imkan verir ki, bu da dil tarixi üçün çox vacibdir. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
114 Ayrı-ayrı forma və ya konstruksiyanın arealının öyrənilməsi isə onların mahiyyətini araşdırmağa kömək edir (11, s.1). Avropada dillərin dialektoqrafik tədqiqi XIX əsrin sonlarından başlanır. Onun yaranması üçün Şuxardtın “coğrafi tarazılaşma” nəzəriyyəsi (1870) və Şmidtin “dalğa nəzəriyyəsi” (1872) stimul rolu oynamışdır. XIX əsrin sonlarından başlayaraq bu metod böyük şöhrət qazanır. Dialektoloji atlasların tərtibinə isə ilk dəfə alman dilçisi Georq Venker başlamışdır. Venker Düsseldorfda xalq müəllimi, sonralar Marburqda kitabxanaçı işləmişdir. O, 1876-cı ildə xalq müəllimlərinə xüsusi anketlər (fonetik transkripsiyasız) göndərir. 1886-cı ildə o, 40 min anketə cavab alır. Həmin il “Alman atlası” elmi instituta çevrilir və “Alman rayxının dil atlası” qırx il (1926-cı ilədək) əlyazması halında tədqiqatçıların istifadəsində olmuşdur. Atlasın nəşri Venkerin vəfatından 15 il sonra, 1926-cı ildən başlanır (12, s.335). Güründüyü kimi, ilk dialektoloji atlaslar məhz fonetik xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi üçün hazırlanırdı. Xüsusən də nəzərə alsaq ki, flektiv dillərdə fleksiyanın nəticəsi oalaraq fonetik fərqlər daha tez yaranır, onda bu tip tədqiqatların nə qədər vacib olduğunun şahidi olarıq. Yəni dialektoloji atlaslar praktik tələbdən irəli gəlirdi. “Çox maraqlıdır ki, hələ 1866-cı ildə, yəni Almaniyada G.Venkerin atlas üzərində işə başlamasından 10 il əvvəl, E.Edmonun Fransa dilçilik atlası üçün material toplamasından 31 il əvvəl Benqaliyanın Asiya cəmiyyəti C.Kempbellin Hindistanın bütün dilləri və dialektləri üçün sorğu proqramını çap etdirmişdir. Həmin iş daha sonralar da davam etdirilmişdir. Bu sahədə J.Blokun 1963-cü ildə çapdan çıxmış əsərini xüsusi qeyd etmək lazımdır (11, s.1). Qeyd etdiyimiz kimi, dilçilik coğrafiyası praktik tələbatdan doğan bir sahə idi. Sonradan bu sahə təkcə fonetika ilə kifayətlənmədi və dilin digər qatları da bu tədqiqatlara cəlb olundu. Dilçilik coğrafiyasının yaranması və inkişafında isə fransız dilçilərinin böyük əməyi var. Dilçilik coğrafiyasının yaranması, sözün əsl mənasında fransız dilçisi Jül Jilyeronun adı ilə bağlıdır. Məhz onun E.Edmonla hazırladıqları “Fransa dilçilik atlası” dilcilik coğrafiyasının inkişafında böyük rola malikdir. 12 cilddə nəşr edilən atlas, əsasən, leksika məsələlərinə həsr edilmişdi. Dialekt materialları dəqiq fonetik transkripsiya ilə təsbit edilmişdi. Artıq dediyimiz kimi, təkcə fonetikaya diqqət verən əvvəlki atlaslardan fərqli olaraq Jilyeron suaları elə tərtib etmişdi ki, toplanılan materiallar dilin bütün yaruslarını – fonetika, morfologiya, sintaksis və leksikanı əhatə etsin (12, s.337; 11, s.1). Bu atlas fonetik tədqiqatlar üçün yeni bir istiqamət açdı və o vaxta qədər həll olunmuş sayılan bir sıra məsələlərə yenidən baxmaq zəruətini yaratdı. “Fransanın dilçilik atlası”nın materiaları ümumi və müqayisəli dilçiliyin artıq məlum olan bəzi problemlərinə və hər şeydən əvvəl səs qanunlarının mahiyyəti probleminə yeni mövqeydən yanaşmaq imkanı verdi. Kifayət qədər aydın şəkildə aşkar oldu ki, səs dəyişmələri səslərin surəti və frontal dəyişməsinin nəticəsi deyildir. Dəyişmə tədricən yayılır, söz ardınca sözü əhatə edir (2, s.307). Alman dilçilik atlasları isə elə əvvəldən, Venkerin vaxtından fonetikaya əsaslanır. Alman dilçilik (dialektoloji) atlaslarında səs qanunlarının yayılması və təsiri xüsusiyyətləri həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur (12, s.337). Ümumiyyətlə, qeyd olunmalıdır ki, fonetika dialektoloji tədqiqatlar üçün baza rolunu oynamış və dilin fonetik səviyyədə dialet bölgüsü dialektoloqların və dilçilərin həmişə diqqətində olmuşdur. Sonrakı mərhələlərdə dialektlər monoqrafik şəkildə də tədqiq olunmağa başlandı. Bu növ tədqiqatlar Azərbaycanda da kifəyət qədər uğur qazanıb. Qeyd olunmalıdır ki, istənilən dialekt tədqiqatında fonetika əhəmiyyətli dərəcədə rol alır və fonetikasız dili təsəvvür etmək mümkün olmadığı kimi, dialektoloji tədqiqatları da fonetikasız təsəvvür etmək olmur. Dilçiliyin inkişafı ilə digər ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da dialektoloji tədqiqatlar aparılarkən dialektin bütün qrammatik xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Yəni tədqiqatçılar dilin dialekt xüsusiyyətlərinin hamısını – fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik xüsusiyyətləri nəzərdən keçirirlər. M.Qasımov yazır: “1940-cı ildə prof. M.Ş.Şirəliyev bir dissertasiya işi kimi “Bakı dialekti” adlı əsərini yazdı. SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü N.K.Dmitriev və başqa dilçilər bu əsərin məzmun dolğunluğu etibarilə prof. N.İ.Aşmarinin Nuxa şivələrinə aid əsərindən qat-qat üstün olduğunu söylədilər. Çünki Bakı dialekti adlı dissertasiya Bakı dialektinin fonetik, morfoloji, sintaktik və leksik
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
115 xüsusiyyətləri geniş şəkildə izah edilmişdi” (13, s.200). N.İ.Aşmarin öz əsərində daha çox fonetik və morfoloji xüsusiyyətlərə yer verdiyindən sonrakı tədqiqatlarda tənqid olunurdu. Bununla belə, dialekt fonetikasının tədqiqi dilçilik baxımından həmişə əhəmiyyətli olmuşdur.
ƏDƏBIYYAT 1. M.Şirəliyev. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. B., Şərq-Qərb, 2008, 416 s. 2. Ə.Rəcəbli. Dilçilik metodları, B., Nurlan, 2003, 492 s. 3. Kaşğari M. Divanü lüğat-it-türk. I cild, B., Ozan, 2006, 512 s. 4. Azərbaycan dilçiliyi müntəxabatı. I c. B., 2013, s.79-92 5. Q.G.Qəmbərova “Azərbaycan dialektologiyasinin inkişafi” Nəsimi adina Dilçilik İnstitutunun əsərləri – 2012, xüsusi buraxiliş, s.24-28 6. M.Nəzərova. Məmmədağa Şirəliyev və Azərbaycan türkologiyasının problemləri. B., Elm, 1999, 116 s. 7. http://www.qkazimov.gen.az/pdf/azerbaycan_dialektologiyasi.pdf 8. Селютина И.Я., Уртегешев Н.С., Эсенбаева Г.А. и др. Атлас консонантных артикуляций в тюркских языков народов Сибири. Новосибирск: РИЦ НГУ, 2013, 352 с.,
9. http://www.president.az/articles/7744 10. Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası. Bakı, Elm və təhsil, 2015, 308 s. 11. “Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası” B, Elm, 1990, 284 12. Ə.Rəcəbov. Dilçilik tarixi. B., Maarif, 1988, 538 s. 13. M.Ş.Qasımov. Sovet dövründə Azərbaycan dialektologiyasının inkişafı / Dilçilik məcmuəsi. X cild, B.,1957, s.197-211
Rasim Haydarov Arif oglu Summary The exploring history of dialect phonology
The history of dialect phonetics coincides with the beginning of a dialectical researches. The first dialectical studies are especially began with the study of phonetical materials. It is no coincidence that the phonetic features have been taken in the creation of linguistic geography and atlases. These issues are taken into consideration and the issues concerning the dialect phonetics of world linguistics and Azerbaijani linguistics are studied in the article.
Key words: dialectology, phonetics, linguistic geography, areal linguistics, dialectic atlas
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
116
SEVİNC MƏMMƏDOVA, fil.ü.f.d., dos. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Müasir Azərbaycan dili şöbəsinin aparıcı elmi işçisi sevinc_memmedova@yahoo.com
Dilimizin lüğət tərkibində diqqəti çəkən normalaşma meyillərindən biri də dialekt leksikası və ədəbi dil leksikası arasında qarşılıqlı əlaqənin güclənməsidir. Bunun nəticəsində son illər dialekt sözləri mətbuat dilinə gətirilir, bu yolla ədəbi dilimiz, mətbuat dilimiz zənginləşir. Bu, hər şeydən əvvəl, qəzet dilinə verilən «sərbəst»liklə bağlıdır. Artıq qəzet dilinə məhdudiyyət qoyulmur, «mət- buat dili yalnız ədəbi dilin sözlərindən qurulmalıdır» fikri öz əhəmiyyətini itirir. Qəzet dilində dialektizmlər funksional-üslubi məqamlar da işlədilir. Dialektizmlərə təhkiyə dilində və müsahibələrin nitqində rast gəlirik. Hər bir dialekt sözünü qəzet dilinə gətirmək olmaz. Ədəbi dildə qarşılığı olmayan dialekt söz- ləri ilk növbədə, qəzet dilində işlədilməlidir. Lakin bəzən mətbuat dili danışıq dilinə məxsus şivə çalarlı ümumişlək sözlərlə doludurulur. Məsələn, «Çeşmə» qəzeti nağayrım-nətəər eləyim - deyib AMİP liderinə köntöy bir sual verdi. /»Kredo» qəz. 30.10.2003/. Belə dialekt sözləri qəzet dilinə ki- nayə məqsədilə gətirilir. Leksik dialektizmlərdən söz-termin yaradıcılığında əsas mənbə kimi istifadə olunur. Həyatın, məişətin elə bir sahələri vardır ki, onlara aid terminlər, əsasən ümumxalq dilindən dialekt və şivələr- dən alınmışdır. Həmin sözlərdən qarşılığı-ekvivalenti olmadığı üçün qəzet dilində də istifadə olu- nur. Məsələn, «Xalq qəzeti»ndə belə bir cümləyə rast gəlirik: Yarpağından hazırlanmış parçalar başqa ölkələrə göndərilir. /”Xalq” qəz.22.02.2004/. «Yarpağı» Quba dialektində yazda qırxılan qoyun yununa deyilir. «Azərbaycan dilinin dialek- toloji lüğəti»ndə /Bakı, 1964, s.241/. «Kəmsik»: Şamaxı, Qazax və Qarabağ dialektlərində işlənir. «Kəmsik»-itin başına bağlanan ip. Məsələn, Səfiy iti həmişə kəmsiydə saxlanır. /ADDA, 257/. Bu söz qəzet dilinə də daxil olmuşdur.Başımıza kəmsiy bağlayıb, otərəfə, butərəfə çəkirlər. /»Xudafərin» qəz. 15.09.89/. «Tərlik»: atçılıqla bağlı termindir. Atın belinə qoyulur, keçədən hazırlanır, təri canına çəkən- dir. Bu sözə «ülfət» qəzetinin /27.10.1999/ tarixli nömrəsində çap edilmiş Bəşir Əhmədovun «Sö- zün tarixi-elm tarixi» yazısında rast gəlirik. «Savunmaq»-»müdafiə etmək», «qorumaq» mənasında. Onların hər üçü ölkənin suvanması- na, savaşın başa çatmasına cavabdehdirlər. /»Azadlıq» qəz. 24.09.1999/. Göründüyü kimi, mətbuat dilində dialekt və şivə sözləri işlədilə bilər. Məlumdur ki, dilin yaradıcısı xalqdır. Xalqın da ilk dəfə eşitdiyi və mənimsədiyi dialekt və şi- və sözləridir. Təfəkkürdə özünə yer tapmış dialekt və şivə sözləri, istər-istəməz qəzet dilinə də gəlir. Dialektizmlərin leksik xüsusiyyətlərini müəyyən dərəcədə əks etdirir. Mətbuat dilində xalq danışıq dilinə yaxınlaşma açıq-aydın görünür. Ədəbi dilimizə dialekt və şivələrdən mətbuat vasitəsilə yeni sözlər keçir. Nümunələr: «Perikmək»-»ayrı düşmək» sözünə əvvəllər qəzet dilində rast gəlmək olmurdu. Müasir dövrü- müzdəki hadisələrlə bağlı olaraq bu dialekt sözü mətbuatın dilinə də yol tapdı. Sədərək kəndinin 10 min nəfərdən çox sakini ev-eşiklərindən perikib... /»Azadlıq» qəz. 29.07.1998/. Məqsədlərinə yet- mək üçün həmin xalqlar milli azlıqlara divan tutur, hər cür terrora əl atır, onların ev-eşiyindən pe- rikdirirlər. /»Azadlıq» qəz. 12.09.1999/. «Ayaqçı» sözü düzəltmə olsa daleksik yolla qəzet dilinə daxil olmuşdur. Müxtəlif qədim ya- zılı və şifahi abidələrin dilində təsadüf edilən, müxtəlif dialekt və şivələrin dilində qorunan söz «Kuryer» sözünü əvəzedir. Ayaqçı redaktə edilmiş yazıları baş redaktorun stolunun üstünə qoydu. /»Xalq qəzeti» 20.05.91/. I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
117 Leksik yolla qəzet dilinə gətirilmiş dialekt sözlərdən biri də «ilğım»dır. İlğımla gerçəyin ara- sında vurnuxan tamaşaçı təbliğat narkozunun təsirilə ilğımı üstün tutur. /”Azadlıq”qəz. 17.06.2003/. Aşağıdakı dialekt sözləri də qəzet dilində milli koloriti təmin etmək, məhəlli çalar yaratmaq üçün işlədilmişdir: Hellənmək–enib - qalxmaq. Buradan dağların qoynuilə enişə hellənən yoxuşa dartınan bir ağ yol görünür. /”525-ciqəzet”. 07.11.2011/. Pörtələmək - qaynar suda yanmaq: Şəki ipək kombinatında əli qaynar suda pörtələnən fəhlə- lər mənə dedilər. /”Kredo” qəz. 12.09.2013/. Qırnıx - bir qədər; bir az: Bunu «soyunar»... «geyinər» şəklində də söyləmək mümkündür ki, qavranılmasını bir qırnıx da becidləşdirək./”Azadlıq” qəz. 01.09.2000/. Sivişmək - bəhanə ilə aradan çıxmaq: Əngəlləri sivişə-sivişə bir də ayrılıb görərik... /”Azad- lıq” qəz.05.09.1999/. Qənşər - ön, qabaq: «Muğan» mehmanxanasının qənşərində şənbə və bazar günləri böyük canlanma olur. /”Azərbaycan” qəz. 15.04.2014/. Soluxmaq - solmaq: Onun fikirləri də soluxmuşdu, özü də... /”Kredo” qəz. 16.04.2015/. Bu cür sözlərin qəzet dilinə gətirilməsi heç də pis hadisə deyil. Bunlar dilin içindən gələn, xal- qın zəkası ilə yaradılan sözlərdir. Belə sözlər qəzet dilinə yenilik gətirir, publisist üslubu koloritli edir. Xüsusən də qarşılığı olmayan dialekt sözlərini qəzet dilinə gətirmək lazımdır. Bu cəhət ədəbi dilimizin zənginləşməsi üçün çox gərəklidir. Qəzet dilində təsadüf edilən dialektizmlərin bir hissəsi ədəbi dilimizin əvvəlki dövrlərində iş- lək leksik vahidlər olub, hazırda dialekt və şivələrdə öz izlərini qoruyub saxlamışlar.Məsələn, tərlik, öynə, üşənmək və s. Tərlik - yəhərin altına qoyulan keçə: Tərlik qoltağın altından atın belinə qoyulur. /”Ülfət” qəz. 27.10.2003/. Öynə-növbə, dəfə, kərə: Öynə qovan uşaqlar kimi ora-bura qaçırdılar. /”Aydınlıq”qəz. 15.07.2002/. Üşənmək-qorxmaq, bədəni titrəmək, vahiməyə düşmək: Ayağının altında qalan meyiddən üşəndi. /”Aydınlıq” qəz. 18.07.1999/. Belə dialekt sözləri etnoqrafik səciyyə daşıyır və milli koloriti gücləndirir. Odur ki, Musa Adilov da etnoqrafik dialektizmlərin qəzet dilində işlənməsinə qarşı çıxmır və yazır ki, bir sıra bitki və heyvan adları, adət və ənənələr və s. ilə əlaqədar sözlər dialektlərdən müxtəlif yollarla ədəbi dilə gətirilir. Bu işdə qəzetlərin də köməyi az olmur(1, s.45). Qəzet dilinə etnoqrafik dialektizmlər ən çox mövsümü işlə bağlı gətirilir. Bu hal kənd təsərrüfatı qəzetlərində daha çox müşahidə olunur. Məsələn, baramaçılıq təsərrüfatı vaxtı qəzetlər Download 5.08 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|