Ибрайым Юсупов

İZBASAR FAZILOV
(1909-1961)


Ómiri hám dóretiwshiligi. İzbasar Fazılov qaraqalpaq ádebiyatın baslawshılarınan, 30-jılları eń talantlı shayırlardıń biri sıpatında kópshilikke tanıldı. Bul jılları jazıwshılar awqamınıń plenumlarında bayanatlar, shıǵıp sóylewlerde hám baspa sóz betlerinde basılǵan maqalalarda, onıń ádebiyatımızdaǵı ornı, dóretiwshilik ósiwshiligi joqarı bahalanıp: «Qaraqalpaq ádebiyatınıń dáslepki dáwirindegi kórnekli wákilleriniń biri», «Qaraqalpaq ádebiyatınıń tiykarǵı figurası» - dep jazılǵan edi.
Álbette, bul da tosınnan emes edi, sebebi İ.Fazılov 20-jıllardıń ekinshi yarımı hám 30-jıllardıń birinshi yarımında kózge kóringen, dóretiwshilik jaqtan ósken jańa turmıstı eń belsendi jırlaǵan shayır boldı.
İ.Fazılov jámiyetlik jumıslarǵa da belsene qatnasadı. Qaraqalpaqstan mádeniyatınıń rawajlanıwına salmaqlı úlesin qosadı. Ol respublikalıq «Jas Leninshi» (házirgi «Jetkinshek» gazetası) gazetasınıń juwaplı redaktorı, Qaraqalpaqstan Oraylıq Atqarıw Komitetiniń aǵzası bolıp saylanadı.
İ.Fazılov usı ózi aralasıp ósken ómirdiń jırshısı boldı. Dáwir talabı, waqıt keshirmeleri, onıń shıǵarmalarınıń tematikasın, ideyalıq mazmunın quraydı. Ol kózi menen kórgen, aralasıp ósken waqıyalardı óz shıǵarmalarınıń arqawı etip aldı. Sonlıqtan, onıń dóretiwshiligi 20-30-jılları Qaraqalpaqstanda bolıp atırǵan awıl xojalıǵın kollektivlestiriw, ishki dushpanlarǵa qarsı gúres, mádeniy revolyutsiya islerin ámelge asırıw h.t.b. jámiyetlik turmıstaǵı úlken ózgerisler menen tikkeley baylanıslı rawajlandı.
Bul jılları shayırdıń «Jeńis jolında» (1934), «Qosıqlar» (1936) degen atamada eki toplamı basıldı.
Usı eki kitaptıń tiykarında hám 50-jılları jazǵan bir qatar qosıqları kirgen shayırdıń toplamı «Qosıqlar» degen at penen 1969-jılı qayta basıldı.
İ.Fazılov qaytıs bolǵannan keyin 1975-jılı «Awıl báhári» degen at penen onıń shıǵarmalarınıń tolıq jıynaǵı shıqtı.
İ.Fazılov poeziyaǵa «Qara qoy» qosıǵı menen keldi. Bul qosıq 1924-jılı jazıldı. İ.Fazılovtı shayır etken de, onı shayır sıpatında kópshilikke tanıtqan da, onıń shayırlıq keleshegine baxıtlı jol ashqan da «Qara qoy» qosıǵı boldı. Bul qosıq xalıq ishine xalıq qosıqları sıyaqlı tez tarap ketti, kópshilik jaslar onıń avtorınıń kim ekenin bilmese de, onı yadlap alıp aytıp júrdi.
Bunıń da sebebi bar edi, óytkeni bul qosıqta jaslayınan ata-anasınan ayrılıp (İzbasar qursaqta jatqanda ákesi, jeti jasında anası qaytıs boladı) kisi esiginiń kútilmegen «qonaǵı» bolǵan jas bala İzbasardıń basınan ótkergen ayanıshlı, azaplı ómiri súwretlenedi. «Revolyutsiyaǵa shekem jetim bala qanshelli azap kórgen bolsa, sonıń hámmesin men óz basımnan keshirdim» - deydi İ.Fazılov. Onıń ústine revolyutsiyaǵa shekem hám onnan keyingi dáslepki jıllarda da kópshilik jaslardıń turmısı İ.Fazılov turmısınan parqı joq edi. Bul biziń jaǵdayımızda kópshilik ushın ásirese, jaslar turmısı ushın ortaq qubılıs boldı. Sonıń ushın bul qosıqtan hár kim óz ómirin, tirishiligin kóretuǵın edi.
Kórip júrmen turmıstıń men qıyının,
Ózim jalańayaq, jırtıq kiyimim,
Jetimlikten bir shıqpadı búyirim,
Shad bolıp, sharq urıp jazbadım bir boy.

Poeziyanıń ya quwanıshtan, ya qayǵıdan dóreytuǵınlıǵın esapqa alsaq, İ.Fazılovtıń «Qara qoy» qosıǵın onıń kisi esiginde qoy keyninde ótkergen qayǵılı ómiriniń poeziyalıq ómirbayanı bolıp esaplanadı.

Onıń ústine shayır sıpatlap otırǵan «Qara qoy»dıń ólimi bir tislem nan ushın tirishilik ushın qoy baǵıp kisi esiginde júrgen jetim balanıń turmısın taǵı da qıyınlastıradı. Qara qoydıń ólimi shopan balanıń moynına túsip, ol yarım jıllıq haqısın tólep qutıladı. Mine usı jaǵdaydı shayır bılay sıpatlaydı.
Bunsha qımbat bola bererme qoy da,
Ádillik, insap hám hújdan qayda?
Jartı jılǵı haqımdı aldı bir qoyǵa,
Óligiń qımbatqa tústi Qara qoy.

Shınında da, İ.Fazılovtıń «Qara qoy» qosıǵında shayırdıń basınan keshirgen keshirmeleri, turmısında ushırasqan waqıyaları sheberlik penen kórkem súwretlenedi. Onıń ayta almay júrgen oyları, sezimleri usı qara qoy arqalı sırtqa shıqtı hám usı qara qoy arqalı ol dáwirdiń mazmunın, eziwshilik siyasatın ashıp berdi. Sonıń ushın İ.Fazılovtıń «Qara qoy» qosıǵı onıń basınan ótkergen jeke turmısındaǵı qıyınshılıqlardıń sáwleleniwi bolıp qalmastan, al sonıń menen bir qatarda sol dáwirdegi ústem klass toparlarınıń zulımlıqların áshkara etken, dáwir kórinisleriniń birewge pal, birewge uw ashshılıqların óz boyına sińirgen shıǵarma boldı.

Aydalada zar qaǵıp, qosıǵı «Qara qoy» bolıp júrgen jetim balanı kisi esiginen qutqarıp, onı mektep-internatqa alıp kelip (1924-jılı) oǵan baxıtlı jol ashqan jańadan ornaǵan húkimettiń ǵamxorlıǵı boldı. Endi ol jańa turmıstı jırlaǵan patriot shayırlardıń birine aynaldı. İ.Fazılov «Qara qoy» qosıǵınan keyin «Sánem qarındas» (1928) qosıǵın jazdı. Bul qaraqalpaq poeziyasında hayal-qızlar teńligin, olardıń jańa turmısın súwretlegen birinshi shıǵarmalardan esaplanadı. Shayırdıń jańa dáwirdi sóz etken eń birinshi shıǵarmasın hayal-qızlarǵa arnap jazıwı da tosınnan emes edi, sebebi revolyutsiyaǵa shekem eń kóp azap shekken, huqıqsızlıq turmıstı basınan keshirgen hayal-qızlar boldı. Sonlıqtan, olardıń jańa erkli turmısın, erler menen teń huqıqlı turmısın jırladı. Shayır bul qosıqta hayal-qızlardıń burınǵı ayanıshlı turmısın, búgingi quwanıshlı turmısı menen salıstırıp súwretleydi. Álbette, bunday teńlikti turmıs óz-ózinen payda bolmaǵanın hayal-qızlardıń esine saladı hám usı azatlıq turmıstan paydalanıp bilim, óner úyreniwge shaqıradı.
İ.Fazılov – jańa turmıstıń jırshısı. Ol qanday temada shıǵarma jazsa da, meyli ol úlkenler haqqında jazama yamasa balalar haqqında jazama, kimge qaratıp jazsa da, usı jańa turmıstı úgit-násiyatlawshı shayır boldı. İ.Fazılov jaslar turmısına arnalǵan «İnim» (1928), «Qızım» (1935) qosıqlarında da zamannıń ózgergenin, jaslar ushın baxıtlı turmıs ornaǵanın «Sen qızım endi nan ushın ten-tene bolıp júrmeyseń» dep aytadı. Olardıń kelesheginiń ullı ekenin súwretleydi. Olardı bilim alıwǵa, óner úyreniwge, jańa zamannıń gúressheń adamı bolıwǵa shaqıradı. Solay etip, İ.Fazılov bul qosıqlarında tek shayır sıpatında emes, al ǵamxorshı áke sıpatında da óziniń eń jaqsı sezimlerin bayan etedi.
İ.Fazılov el qorǵaw temasında da «Tayarman» (1929), «Soldat qosıǵı» (1935) qosıqların jazdı. Onıń «Tayarman» qosıǵı qaraqalpaq ádebiyatında eldi sırtqı dushpanlardan qorǵawǵa arnalǵan birinshi qosıqlardan boldı. Shayır qosıq jazıwda hár qıylı usıllardan paydalandı. Egerde, onıń usı waqıtqa shekem jazǵan qosıqlarında waqıyalar óz sezimleri, keshirmeleri arqalı bayan etilse, al bul eki qosıqta bolsa, waqıya, sezim lirik qaharmannıń tilinen bayan etiledi de, olardıń óz elin sırtqı dushpannan qorǵawǵa tayar ekenligi sıpatlanadı. Lirika qaharmanı Watan mápi menen jasaydı:

Bilip alıp urıs ónerin, bilimdi,

Azada ósirip ósken gúlimdi,
Saqlayman Watandı, tuwǵan elimdi,
Bul wáde ornasqan oyımda meniń.

İ.Fazılov klasslıq gúrestiń keskinlesken dáwirinde jasadı. Sonlıqtan da, klasslıq gúres, jańa turmıs ushın gúres onıń shıǵarmalarınıń ideyalıq mazmunı boldı. Ol miynetkesh xalıqtıń búgingi erkli turmısın bar hawazı menen jırladı. «Men erkli adamman» dep maqtanısh etti. Onıń maqtanıshı da orınlı edi, sebebi, keshe ǵana ol «men bir jetim qolıńdaǵı balaǵoy» dep baylardıń azabın óz basınan keshirgen edi. Sonlıqtan onıń «men erkli» dep quwanıwı hám erkinlik haqqında qosıq jazıwı orınlı edi.

İ.Fazılovtıń kópshilik qosıqları qısqa qatarlı, keń mánili bolıp keledi. Ol qosıqtı sozıp otırmaydı, óz sezimin, keshirmelerin 4-5 strofa menen-aq konkret jetkere aladı. Oǵan shayırdıń «Men erkli» (1929) qosıǵı da mısal boladı. Shayırdıń bul qosıǵı kópshilikke qarata úndew formasında jazıldı:
Zalımlardıń zamanında,
Bizge erkti kim beripti?
Bar maqseti – eziw boldı,
Aqqan jastı kim kóripti?
Shayır bir qosıǵındaǵı pikirlerin ekinshi qosıǵında taǵı da tereńlestirip otıradı. «Men erkli» qosıǵında erkli turmısta jasap atırǵanın aytsa, al «Alǵa júrip baramız» (1930) qosıǵında usı erkli xalıqtıń bay, kulak, iyshanları klasslıq dushpan retinde saplastırǵanın «miynetkeshler óz jamayın tanıdı, jat-jamayǵa kisen-tusaw salındı» dep súwretleydi.
İ.Fazılovtıń qosıqlarınıń ózine tán ózgesheligi, onda jámiyetlik turmıstaǵı bolıp atırǵan ózgerisler konkret súwretleniwin tawıp otıradı. Shayır dáwirdiń janına, qanına sińisip ketedi. Onıń «Artel» (1930), «Kolxoz ósedi» (1930), «Atızda» (1930), «Birlik» (1931) qosıqlarında jarlı miynetkeshlerdiń dara xojalıqtan kollektivlesken xojalıqqa birikkeni, kolxoz xojalıǵınıń jarlılar ushın paydalı ekeni, qullıqtan qutılǵanı hám olardıń atızdaǵı pidákerlik miyneti sóz boladı. Bul qosıqlardıń mazmunı búgingi kúni ápiwayı kóringeni menen sol waqıtta, jarlılardıń bir dáwirden ekinshi bir dáwirge ótiw waqtında siyasiy jaqtan da, ideyalıq jaqtan da bul qosıqlar úlken xızmet atqardı. Kolxozlasıw hámme jerde birdey bolǵan joq, ol bir jerde erte baslansa, al ekinshi jerde aradan bir neshe jıl ótkennen keyin baslandı. Sonıń ushın İ.Fazılovtıń:
Birlesip edi,
Otız úy jarlı,
Turmısın dúzep,
Paydasın taptı,
Kolxozǵa kirip,
Ashıldı baxtı,
Qullıqtan shıqtı
Otız úy malay.

dep kolxoz xojalıǵınıń artıqmashılıǵın súwretlegen joqarıdaǵı qosıq qatarları óz waqtında úlken áhmiyetke iye boldı, sebebi, bul qatarlarda bir jaǵınan kolxoz jarlılar ushın baxıt ekenligi aytılsa, al ekinshi jaqtan ele kolxozǵa birikpegen dara xojalıq bolıp otırǵan jarlılardı kolxozǵa birigiwge úgitleydi, shaqıradı. Bizge bunday qosıqlar sol waqıtları hawaday kerek edi.

Shayır «Paxta zavod aldında» (1930), «Xodlap zavod» (1930) qosıqlarında tek óndiristi ǵana súwretlep qoyǵan joq, «Xodlap zavod, xodıńa min, miynet shamın jarqıldat» dep jumısshılar menen diyqanlardıń bekkem birligin súwretledi: «Jumısshı hám de diyqan, birligin men súyemen».
İ.Fazılovtıń 30-jılları jazǵan qosıqlarınıń eń kólemlisi «Kolxoz báhári» (1934) poeması. Bul shaǵın poemada avtordıń báhárdiń keliwi menen tábiyattaǵı ózgerislerdi, kolxozshılardıń miynet maydanındaǵı islep atırǵan jumısların, olardıń kóterińki kewil tuygıların hám poema qaharmanı Batırbektiń unamlı háreketlerin, onıń óz joldaslarına ǵamxorlıǵın súwretleydi. Shayır kolxozdaǵı jańa islerdi, jańa adamlardı kóredi hám olardıń miynetin táriypleydi, unamlı obrazın dóretedi.
Shayır «Artta qalsam keler meniń namısım» (1935), «Jırlayman» qosıqlarında jańa turmıstı jırlawdı óziniń bas maqseti dep biledi hám «shayır búgin qálem menen udarnik» yamasa «urmaǵımız kerek qosıq balǵasın, hár sózimiz bolıw kerek qorǵasın» bolmasa «meniń sestim millionlardı shad etsin» degen qatarlarda İ.Fazılovtıń dáwir jırshısı bolǵanın hám dáwir ruwxı menen jasaǵanlıǵın kóremiz. Sonday-aq, shayır bul qosıqlarında basqa da shayırlardı búgingi kúnniń belsendi jırshısı bolıwǵa shaqıradı.
İ.Fazılovtıń 20-30-jıllardaǵı dóretiwshiligi – bul dáwir haqıyqatlıǵı, turmıs shınlıǵı menen birigip ketti. Ol óz kózi menen kórgen, óz basınan keshirgen waqıyalardı, ózi aralasıp ósken turmıstı súwretledi. Onıń qosıqlarınan turmısqa baylanıspaǵan birde temanı, birde obrazdı tawıp bolmaydı. Onıń qosıqları waqıt pafosı menen nárlengen lirikanıń eń jaqsı úlgileri boldı. Ol bul dáwirde jańa turmıstı tek úgit-násiyatlawshı ǵana shayır bolıp qalǵan joq, al onı qurıwǵa da belsene qatnasqan shayır hám jámiyetlik isker boldı.
Jańa zamannıń jalınlı jırshısı bolǵan İ.Fazılov jazıqsız 1937-jılı qamalıp ketedi. Ádebiyatshı G.Esemuratov: «Jeke adamǵa sıyınıwdıń aqıbetleri ádebiyatqa da ádewir tásirin tiygizdi. İ.Fazılov «milletshiler» sıpatında qaralanıp, 1937-jılı jábir tarttı. Sonnan qaytıp ádebiyatqa eliwinshi jıllardıń ekinshi yarımında aralastı» - dep jazadı.
Kóp úzilispeden keyin 50-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap İ.Fazılov ómiriniń aqırına shekem bir neshe qosıqlar hám «Ayım» poemasın jazadı (poema shayırdıń ólimine baylanıslı pitpey, úzindi túrindi qaladı).
İ.Fazılov «Ullı plan» (1958), «Jańa jıl» (1958), «Jerden ayǵa» (1958) hám «Sizlerge dańq» (1959) qosıqlarında insannıń kosmostı ózlestiriwin, olardıń miynettegi jeńislerin maqtanısh etedi.
Uyqastıń poeziyada ornı úlken. Poeziyalıq shıgarmalar uyqastan jurday bolsa, aytajaq oyıń tásirli shıqpaydı. Shayırdıń «Kolxoz ósedi» (1930) qosıǵında uyqas jetispeydi, sonıń ushın kórkemligi tómen bolıp shıqqan.
Shayırdıń eń sońǵı jılları jazǵan qosıqlarında kórkemligi tómen qosıqlar da, mısalı, «Ullı plan» (1958), «Jerden ayǵa» (1958) qosıqları ushırasadı.
Álbette, shayır dóretiwshiligi usınday birli-yarım kemshilikleri menen emes, al dáwir ruwxına ún qosıwı menen xarakterli.
Mine, usı kóz-karastan hár qanday sóz sheberiniń dóretiwshiligin bahalaytuǵın bolsaq, onda İ.Fazılovtıń shıǵarmaları tutası menen ideyalıq baǵdarı durıs shıǵarmalar edi.