Ибрайым Юсупов

QASIM ÁWEZOV
(1897-1938)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Q.Áwezov Qaraqalpaqstan mádeniyatın, ádebiyatın, kórkem ónerin dúziwge belgili basshı, jámiyetlik isker, jazıwshı, dáslepki jurnalist retinde 20-jıllardıń basınan-aq úlken úles qostı.
Ol qaraqalpaq ádebiyatına shayır retinde revolyutsiyanıń dáslepki jılları keldi, onıń jeńislerin dáslepki jıllardan-aq ádebiyatımızda jırlawshılardıń biri boldı. Ásirese, qaraqalpaq dramaturgiyasın dúziwge hám qáliplestiriwge kóp miynet sińirdi. Bul iste tek shólkemlestiriw xızmeti emes, sonıń menen birge, Qaraqalpaqstanda jańa turmıstı sáwlelendiretuǵın dáslepki qaraqalpaq dramasınıń («Tilek jolında») avtorı retinde ádebiyatımız tariyxınan orın aldı.
Qasım Áwezov 1897-jılı Shımbay rayonınıń házirgi «Keńes» sovxozı aymaǵında tuwıldı. 20-30-jılları Qaraqalpaqstanda, Qazaqstanda, Moskvada partiya jumıslarında basshı xızmetlerde kóp jıllar isledi. QQASSR Ministrler Keńesiniń dáslepki baslıǵı (1932-1934) bolıp islewine baylanıslı Q.Áwezov bir qansha ilim hám mádeniyat ǵayratkerleri, rus jazıwshıları menen Qazaqstan hám Orta Aziya jazıwshıları menen tanısıp, pikir alısıp, óziniń dóretiwshilik isine tájiriybe topladı.
Q.Áwezov 1925-jılı «1916-jılǵı Shımbay waqıyası haqqında», «Karakalpakstan k 10-letiyu Kazaxstana» (Almatı, 1930), «Qaraqalpaqstan mádeniyatı gúllenip ósiw jolında» (1934) hám taǵı basqa usı sıyaqlı miynetler jazdı. Bular tariyxshılarımız ushın ele de qunı boyınsha áhmiyetli material bolıp tabıladı. 1932-jılı 19-iyuń kúni Qaraqalpaqstan oblastlıq partiya komiteti Qaraqalpaqstan jazıwshılarınıń shólkemlestiriw komitetin dúzgende Q.Áwezov onıń húrmetli baslıǵı bolıp tayınlandı. Orınbasarı A.Begimov edi. Q.Áwezov A.S.Pushkinniń «Evgeniy Onegin» romanın awdarıwdı baslap, onnan ayırım úzindiler daǵazaladı. A.Nawayınıń «Farhad hám Shiyrin» dástanın awdarıwǵa qatnastı, Hamza Hákimzada Niyaziydiń qosıqlarınan awdarmalar daǵazaladı, Molerdiń «Skapenniń hiylesi» komediyasın, basqa da bir qatar kórkem ádebiyat shıǵarmalarınıń balalar ushın seriyaları menen shıǵarmalardı rus tilinen qaraqalpaq tiline awdardı. Qaraqalpaq ádebiyatı hám iskusstvosı boyınsha gazeta-jurnal betlerinde daǵazalanǵan ádebiy sın maqalaları qaraqalpaq ádebiyatı kritikasına qosqan úlesi boldı.
30-jıllardıń baslarında Q.Áwezov «Sapar qaraqalpaq» degen kinostsenariy da jazdı. Bunda 1916-jılǵı Shımbay waqıyası menen Qaraqalpaqstandaǵı revolyutsiyanıń jeńisi sáwlelenedi.
«Tilek jolında» shıǵarması Q.Áwezovtıń da, qaraqalpaq dramaturgiyasınıń da baslamalarınıń biri. Bul p`esa 1925-1926-jıllardan baslap kópshilikke keń taralǵan.
Ol óz dáwirinde ádebiyatımızda burın bolmaǵan jańalıq, keń kólemli, kóp aktli dáslepki drama.
«Tilek jolında» dramasınıń tiykarǵı ideyası 1916-1917-jıllardaǵı jergilikli feodallardıń, kapitalistlik eziwshilerdiń eziwshiligine, kolonizatorlıq siyasatqa qarsı qaraqalpaq xalqınıń stixiyalı gúresiniń kem-kem gúreske ósip jetilisiw dialektikasın real ashıp beriwden ibarat.
Dramanıń syujetinde bas baǵdar miynetkesh xalıqtıń ekspluatatorlarǵa qarsı gúresi, ápiwayı tartıslı waqıyalardan baslap, qospalı, qurallı siyasiy gúreske, onnan revolyutsiyashıl gúrestiń jeńisli sheshimine iye.
1916-jılı jazda Shımbay uezdiniń Esim kanalınıń qazıwshıları Aynazar, Qabıl, Qosbergen, Sáyeke taǵı basqalar jesir hayal Ayxannıń úyinde túslik shay iship otırıp, aqsaqal, bolıs, muraplardıń paraxorlıǵın, qazıwshılarǵa urıp-sógip bergen azabın, turmıstıń qorlıqlı awır ekenin, usı miynet penen qazılǵan arnanıń miynetkeshlerdiń paydalana almaytuǵının aytısıp, bul turmısqa júdá narazılıq bildirip otıradı. Mine usı ápiwayı narazılıq konflikttiń baslanıw epkini. Bulardıń ústine salıq óndiriwge kelgen Dáwlet jasawıldıń tákir-túkir háreketi, buǵan qosımsha nesiyege ósimi menen diyqanlarǵa qarız aqsha bergen Xalmurat baydıń jasawılı Mádemin de kelip, nesiyege bergen aqshaların qazıwshılardıń toqtawsız qaytıp beriwdi talap etedi. Mine bul konflikttiń dáslepki shiyelenisiwi. Endi waqıya hám syujet qaharmanlar xarakterin ashıw ushın párawan rawajlanadı, tereńlesedi, qospalı boladı.
Qazıwshılarǵa Shımbay uezdiniń pristavı atınan kelgen Mátjan bolsa, Nikolay patshanıń hámiri menen jeti úyden bir beldar alınatuǵının, mıń som tólegen adam bunnan qutıladı, tóley almaǵanlardıń ózi baratuǵının eskertip keledi. Demek, konflikt waqıya endi keskinlesti.
Ekspluatatsiyanıń usı sıyaqlı túsiniklerine, awırmanlıqlarına, jasawıllardıń azabına shıday almaǵan qazıwshılardıń patsha hámeldarlarına, patshalıqqa jek kóriwshiligi sheksiz artadı, sol jerde qazıwshılar topalań shıǵarıp, kelgen jasawıllardı sabaydı. Bul ápiwayı baslanǵan konflikttiń siyasiy gúreske stixiyalı túrde bolsa da bet alıwı boladı.
Dramanıń tiykarǵı syujetlik dinamikası konflikttiń rawajlanıwı, sheshiliwi Qaraqalpaqstanda revolyutsiyanıń jeńisi, oǵan qaraqalpaq diyqanlarınıń qalay jetiskenin ashıp beriwden ibarat.
Bul dramada tiykarǵı qaharmanlar aytarlıqtay kóp emes. Olar dramanıń bastan aqırına shekem janlı háreket etiwshi, ekspluatatsiyanıń túrlishe awır azabına shıday almaǵanlıqtan jarlı diyqanlardı átirapına toplap, patsha hámeldarlarına ápiwayı narazılıq xalıqlıq kóterilisten baslap kem-kemnen revolyutsiyashıl kóterilis dárejesine ósip jetisken qaraqalpaq diyqanı Sáyeke hám onıń dosları. Ayırım aktlerde ǵana belgili figura retinde kózge túsetuǵın unamsız tipler Arzımbet bolıs, onıń xatkeri, Shımbay uezdiniń pristavı, onıń járdemshileri eki-úsh axun, iyshan bar, al massovkada jarlı diyqanlar patsha jállatları qatnasadı. Sáyeke hám onıń ayırım doslarınan basqaları tek ǵana ayırım kartinalarda kórinip ketedi.
Dramada jigirmalaǵan personajdıń atı atalǵanı menen olardıń kópshiligi tiykarǵı qaharmanlar emes, massovkadaǵı dramalıq personajlar, biraq, olar da waqıyanıń barısında belgili dárejede retinde sheshiwshi rol atqaradı.
Dramalıq shıǵarmaǵa tiykarınan waqıyalardıń bir qansha qospalılıǵı, júdá jıynaqlılıǵı, birin-bir shiyelenistirip keliwi, waqıyalardıń ideyalıq jaqtan bir tutaslıǵı xarakterli bolsa, bul talaplar «Tilek jolında» shıǵarmasında ılayıqlı iske asırılǵan. Onıń kompozitsiyasında, waqıyanıń ápiwayı baslanıwı, onıń kem-kemnen shiyelenisiwi, joqarı shıńı hám sheshiliwi bastan aqırına shekem janlı rawajlanıwshı háreket arqalı berilgen, logikalıq, nızamlılıq hám bir tutaslıq ayqın seziledi.
Dramadaǵı bas qaharman Sáyeke, xalıq kóterilisine belsene qatnasıwshı ana Ayxan, miyrimsiz, biraq qopal, hámelparaz Arzımbet bolıs, Shımbay pristavı, onıń jaǵımpaz, hiyleker politsiya baslıǵı Erjan, eskiliktiń jetekshisi Serjan axun, Qulamet iyshan, patsha prokurorı Ádil obrazları este qalarlıq tásirli, hár biri individual xarakterge iye. Bulardıń hár biri psixologiyalıq jaqtan daralanıp turadı.
Dramada tiykarǵı qaharman Sáyeke dáslep ápiwayı miynet adamı. Ol jallanba miynettiń awırmanlıǵın óz moynına alǵan jarlı diyqan, átirapındaǵı bolıp atırǵan waqıyalarǵa da biytárep qaramaydı. Sáyeke dramada kórinetuǵın dáslepki sózin «úyi kúygir arıq aqsaqaldıń jigiti, ol qazıwshılardı shetinen sıpıra sabaydı. Bol ha bol dep qazǵandı da, qazbaǵandı da uradı. Endi bul jurttı qırama, usınıń menen górge de bara almaydı» - dep hákimlerge bolǵan narazılıǵın, ádil húkimin, jek kóriwshiligin ápiwayı túrde ashıq-aydın bildiredi.
Sáyeke patsha Rossiyasınıń imperialistlik siyasatın sadıq alıp barıwshı Shımbay uezdi pristavına, onıń bir bolısı Arzımbettiń jibergen jasawıllarına qarsı qazıw basında qazıwshılardı birlestirip, olardı sabawı menen ekspluatatorlarǵa bolǵan ishki narazılıǵın dáslepki ret ashıq gúres penen sırtqa shıǵaradı.
Qaraqalpaq miynetkeshleri arasında bolıp turatuǵın bul stixiyalı háreket dramada Sáyeke obrazında barǵan sayın keskinlesip, tereńlese beredi.
Sáyeke dáslep qara kúshtiń mómin iyesi, ol belgili sheshimge, rejeli maqsetke iye emes bolıp kóringen menen bara-bara eziwshilikten azat bolıw, teńlik, paraxatshılıq, ádillik hám xalıq baxtı ushın gúressheń, belgili dárejede siyasiy jaqtan sawatlı, maqset, tilek jolındaǵı belsendi gúressheń, miynetkesh xalıq turmısınıń barǵan sayın awırlasa beriwi májbúrlegenlikten jigerli batır, basshı adam bolıp jetilisedi. Sáyeke obrazı bunıń menen juwmaqlanbaydı, ol dramanıń dawamında taǵı tereńirek ashıla baradı.
Sáyeke ózi basshılıq etken miynetkeshler massası menen birlikli. Bul birlik onıń ruwxıy kúshiniń tiykarı. Dramanıń syujetinde sol diyqanlardıń kópshiligi sheshiwshi rol atqaradı. Dramada biraq olar ele bekkem shólkemlespegen. Shımbayǵa patsha húkimetiniń áskerleri kelgende kópshiligi tarqaısp qashıp ketedi, al Sáyeke hám onıń bir qatar dosları ǵana qarsı tura aladı. Bul batırlıq bolǵanı menen bunda bekkem, massalıq baylanıs jetispeydi.
Tariyxıy konkret turmısta real bolǵanınday-aq dramada da Sáyeke hám onıń dosları, sonıń ishinde Ayxan, Gúlbazar usaǵan kóterilisshi analar da tutqınǵa alınadı. Bular tyurmanıń qatal rejiminde, miyrimsizlik penen azaplaw, tergew waqıtlarında da keleshekten úmit etip, ózleriniń erkin bermey shıdamlılıq kórsete aldı.
Dramada waqıyanı sheber baylanıstıra biliwdiń bir kórinisi Sáyeke baslaǵan xalıq azatlıq kóterilisshileriniń tiykarǵı maqseti sheber ashıp beriw menen birge, bul gúresti revolyutsiyalıq háreket penen avtordıń durıs baylanıstıra alıwı boladı.
Dramadaǵı tiykarǵı qaharmanlardıń individual psixologiyasına ılayıq óz sózleri bar. Sáyeke kóbinese printsipial talapshańlıq penen óz pikirin jigerli úndew, qaratpa sózler, shaqırıq, jawıngerlik kóterińkilik penen bildiredi. Miynetkesh xalıq atınan jalınlı sóyleydi. Óziniń turaqlı, isenimli belsene gúressheń háreketi, jalınlı sózi arqalı da tanıladı. Avtordıń sheberligi waqıyanı ornında paydalanıwında. Bul Shımbay pristavınıń, onıń keńse xızmetkerleriniń obrazın ashıwda da ayqın seziledi. Bulardıń obrazı da túrlishe xarakterge iye jeke mápdarlıq, ózimshil maqsetleri, háreketi menen ajıraladı.
Onıń ústine qaharmanlardıń, sol feodallıq, burjuaziyalıq ruwxtaǵı adamlardıń psixologiyasına tán bolǵan jargonlar, túsinikler, leksikonlar menen jeke psixologiyasınıń ashılıwı da dramaturgtiń turmıstı tereń biliwi, sol dáwirdiń «til baylıǵınan» ılayıqlı paydalana alǵanlıǵı, búgingi kórkem ádebiyat tilin bayıtıwǵa da járdem etedi. Bunı dramanıń usı aktinde kórinetuǵın bolıslar menen pristavtıń dialog, monologlarınan da ayqın kóriwge boladı.
Dramadaǵı axun-iyshanlar da basqasha óz jargonları xalıq tiline jat uǵımları menen sóyleydi. Qaharmanlardaǵı til ózgeshelikleri obrazlardı daralap ashıwǵa kóp járdem etedi.
Solay etip, qaraqalpaq ádebiyatında Qası Áwezovtıń «Tilek jolında» p`esası óziniń joqarı ideyalıǵı, kórkemlik qunı boyınsha bahalı, jámiyetshilikke keń taralǵan, ele óz originallıǵın, qunın joytpaǵan. «Tilek jolında» draması 20-jıllar qaraqalpaq dramaturgiyasında turmıs haqıyqatlıǵınıń ósiwshiligin Qaraqalpaqstanda revolyutsiya jeńisin tariyxıy shınlıq penen konkret real súwretlew arqalı kópshilikti sanalılıq ruwxında tárbiyalawǵa xızmet etetuǵın realizmniń dáslepki draması.
Q.Áwezov poeziya tarawında «Qayta saylawda» (1927), «Miynet» (1930), «Ábdiqadir», «Báhár» (1932), «Paxta» (1935), «Quyash» (1936) usaǵan qosıqlar, «Bes jap» (1934), «Qazıw» (1935), «Gúlsánem» (1936) degen poemalar jarattı.
Onıń usınday poeziyalıq dóretpeleri, ádebiy kórkem sın maqalaları hám rus tilinen qaraqalpaq tiline Molerdiń «Skapenniń hiylesi», V.Ostrovskiydiń «Jarlılıq ayıp emes» dramaların awdarıwı, A.S.Pushkinniń «Evgeniy Onegin», A.Nawayı, Hamza Hákimzada Niyaziy shıǵarmalarınan awdarmaları 30-jıllar qaraqalpaq ádebiyatına qosqan úlesi boladı.