Ибрайым Юсупов

KÁRAMATDİN SULTANOV
(1924-1979)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Káramatdin Sultanov 1924-jılı Moynaq rayonınıń «Aqdár`ya» awılında balıqshı shańaraǵında tuwıladı. Awıldaǵı jeti jıllıq mektepti pitkergennen keyin Shımbaydaǵı pedagogikalıq oqıw ornına kirip, onı 1941-jılı pitkerip shıǵadı. Sonnan soń awıldaǵı mektepte muǵallim bolıp isleydi. 1947-jılı rayonlıq «Qızıl balıqshı» gazetasına jumısqa alınıp, dáslep ádebiy xızmetker, soń redaktor bolıp 1949-jılǵa deyin isledi. 1949-jılı Nókiske shaqırtılıp, «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında bólim baslıǵı, respublikalıq radio komitetinde redaktor bolıp isleydi. Ol 1979-jılı qaytıs boldı.
Onıń «Meniń awılım» atlı ocherk hám gúrrińler toplamı (1956), «Aldıńǵı sawınshı» ocherki (1956), «Baxıt» zamanalasımız haqqında ocherk (1957), «Awıllaslarım» (gúrriń hám ocherkler, 1960), «Aǵalardıń áńgimesi» (1967) kúndelikli ómir hawazına jurnalistlik, publitsistikalıq talant penen qatnas jasaw ayqın seziledi.
K.Sultanovtıń dóretiwshiliginde eń áhmiyetli shıǵarması onıń «Aqdár`ya» romanı. «Aqdár`ya» romanı K.Sultanovtıń jazıwshılıq isindegi dáslepki úlken adımı. Roman jarıqqa shıǵıwı menen oqıwshılar dıqqatın ózine tarttı.
Romanda urıs dáwirindegi Aral teńiziniń túslik jaǵasında jasawshı bir úydiń táǵdiri sóz etiledi.
Roman sóz etken dáwiri, qaharmanları búgingi kúnnen ózgeshelense de, onıń qaharmanlarınıń aldına qoyǵan maqseti, ruwxıy dúńyası házirgi zaman adamınıń ruwxınan tuwılǵanday. Jamila obrazı bizge ómir jolı, maqseti, oyları jaǵınan kútá jaqın, júregimizge ısıq. Jazıwshı qaharmanın turmıstıń túrli qarama-qarsılıqlarınan alıp ótip súwretley otırıp, onıń bizge ne ushın ısıqlıǵın, qádir-qımbatın dáliyllep beredi. Bizge belgili frontqa ketken jigittiń kelinshegi fashistlerdi tezirek jeńiw ushın bar kúshin ayamay xızmet etedi, kúni-túni pidákerlik miynet etedi. Bul etken miynetin esapqa almastan awıldaǵı ósekshilerdiń Jumabayǵa qosıp taratqan ósegi onıń erine degen hadal kewilin jaralaydı. Jamila buǵan qattı qıynaladı.
Jazıwshı qaharmanın usınday turmıstıń qıyın máselelerin aldına jayıp salıp turıp, onıń haqıyqat adam sıpatındaǵı bahasın beredi.
Romandaǵı Jamila obrazı Qaraqalpaqstan hayal-qızlarınıń urıs jıllarındaǵı qaharmanlıq xızmetin ashqan problemalıq obraz. Bul obrazdıń ózgesheligi sonda, jańa sana tiykarında tárbiyalanǵan biziń hayal-qızlarımızdıń boyındaǵı tawsılmas kúshti, Watanǵa degen sheksiz muhabbattı, dushpanǵa tabanlı ójetlik penen gúresin kórsetiwshi tipik obraz.
Jamila obrazınıń kúshi psixologiyalıq, lirikalıq, dramalıq planda ashılıwında. Jamilanıń xarakteri sonday jumsaq, jaǵımlı, adamgershilikli júregi ıssı, bayaziy. Oqıwshıǵa eri armiyaǵa ketkende «ashılǵan gúldey qulpırǵan» kelinshektiń erin shıǵarıp salardaǵı «uzın kirpiklerin ústi-ústine qaǵıp», «muńayǵan qara kózlerin jasqa juwıp», shıǵarıp salıp turǵan waqtınan baslap bul kelinshek oqıwshınıń júreginde jumsaq, poetikalıq sezim menen kiredi. Biz onıń Sapardan xat kelmey qalǵanda pochtalonnan qayta-qayta sorap, pochtaǵa qatnay-qatnay aq taban etken jolların, sarǵayǵan júzin jaqsı bilemiz.
«Qurbansız urıs bolama» degen enesiniń sózin esitkende quyqası juwlap, kempirdi báledey kórip, alarıp, shıday almay jılaǵanına túsinemiz. Onıń sezimtal júregi úyine kiyatırǵan kolxoz basshıların kórgende jamanlıq xabardan kewili sátem alıp qaltırawın, tarqatqan shashların óre almawın, ákesiniń jılaǵanına shıday almay izine eriwin, artında bozlaǵan enesin qıymay irkiliwi, Salimanıń ósek sózine shıdamay japa shekken ǵamgún kewili, Jumabaydı taslap kete almay, onıń menen muzdıń ústinde birge ıǵıwı, bári oqıwshıǵa onı kem-kem jumsaq, kem-kem jaǵımlı, adamgershiligi, hújdanı kúshli, hadal hayal etip tanıtadı. Ásirese, onıń Sapardan «awılǵa qayttım» degen xatın alǵannan keyin júregin awır dárt kernep, ızanıń arpalısqan tolqını janın jeydi. Onıń taza hújdanı izine ergen ósek sózge shıdamaydı, sol ósek sóz benen erin kóriwge qapalanadı.
Jamila telegramma kelgennen berli kóshege siyrek shıǵıp, kóbinese úyinde osharılıp otırıp qaldı. Awıl arasında júrse birewler onı ájiwalap, sırtınan kúlip turǵanday, sıqaqlaǵanday, jabıqtan sıǵalap, állekim ermelegendey, qullası, hámme onı masqaralap turǵanday óz-ózinen qısınadı, sırtqa shıqsa, kewli jabıǵıp, eńsesi túsedi, otırsa oy shırmatıladı. Jamilanıń obrazı óziniń usı tolǵanısı menen burınǵıdan da sulıw, oyshań, mazmunlı kórinedi. Oqıwshı onıń hadallıǵın jáne óziniń ústinen shıqqan ósek sózge qıynalıwı, azap shegiwi, onıń ishki dúńyasınıń bulaq suwınday taza, móldir, tereń hám gózzallıǵın beredi.
Romanda Sapardıń anası Nazlı kempir obrazı Jamiladan sońǵı ekinshi oraylıq figura. Ol ulınıń Watan ushın ólimine qayıl, urıstıń awır aqıbetlerin kótergen márt, sabırlı ana. Nazlı obrazınıń ideyalıq kúshi óziniń perzenti ana-Watandı qorǵawǵa shaqırǵan hám oǵan hám onıń qaharmanlarsha óliminine ózin tayarlaǵan, qaharmanlıqqa ulların shaqırǵan hám oǵan ruwxıy kúsh bergen sol dáwirdegi analardıń obrazın bere alıwında.
Ol kelinine, «qurbansız urıs bolama» dep onıń da belin bekkem buwıp, qıyınshılıq penen betpe-bet gúreske shaqıradı. Ol solay degeni menen kelininiń kózindegi jastı kórip, bawırı eljirep, endi qalay jubatarın bilmey kórgen túsin aytadı. Nazlı kempir usınday júregi keń, japakesh, qayǵını mártlik penen kótere alatuǵın, ǵayratlı ana. Jazıwshı onıń psixologiyasına milliy kaloritti ashatuǵın boyawlardı tereń sińire otırıp ashıp beredi.
Onıń kelininiń tuńǵıshın óz balam dep esaplawı «usı shirkinniń ene saǵan berdim degeni raspa eken, bolmasa sawasında balanı bawırlap, elitip júrme» dep kelinin ańlıwları, aqlıǵına Jamilanı «jeńge» dep úyretiwleri, aqlıǵınıń Jamilaǵa talpınǵanın kórgende mına iyt saǵan bawır basatuǵın túri bar, ne bazarlıq ákelip aldap júrseń, - dep házillesiwleri bul obrazdı xalıqtıń tariyxıy rawajlanıw jolında qáliplesken ayırım turmıs salt dástúrlerin ashıwshı shtrixlar.
Bul detallardıń bári bizge tanıs, jaqın, ata-analarımızdıń ózleri menen birge alıp júrgen, biziń búgingi turmısımızdıń ósiwinde zıyansız, biraq sonıń menen kem-kem áhmiyetin joytıp baratırǵan dástúrler. Nazlı kempir turmısta ózine tán ózgesheligi, psixologiyası menen jasaydı. Eger, Nazlı kempir obrazı bunday dástúrlerdiń birde-birewin islemey, tap házirgi zaman kóz-qarasındaǵı kempir bolǵanda, onıń boyındaǵı túrli boyawlar túsip, bir tárepleme hám isenimsiz, ústirtin ashılǵan bolar edi. Bul jerde házirgi zaman kóz-qarasındaǵı kempirlerdi súwretlewge sheek keltirip otırǵanımız joq, kempirdiń óziniń tariyxıy jolı menen bizge ákelgenlerin, bergenlerin, milliy saltın, psixologiyasın, dáwirdiń ruwxınan dóretiwin kózde tutıp otırmız.
Nazlı kempir sonıń menen birge sınshıl, sezgir psixolog. Ol kelini ósek sózge iliniwinde óziniń Jumabayǵa basın baylatıp, awılda alıp qalıw ushın sóz baslaǵan qátesin túsinedi. «İshinen meni gúnalap otırma qaydan bileyin» dep kelininiń jaǵdayı ushın bawırı kúyedi. Ásirese, Sapardıń ósek sózge isenip, Jamilaǵa teris qaraǵan waqıtta balasın aqıllandarıwı jańa shańaraqtıń uyıtqısı, mehriban ana obrazı ashıladı.
Balasınan frontta óldi degen summ xabar kelgende Nazlı kempir qattı albıraydı. Shıǵarmada onıń balası Sapardıń óldi degen xabardıń ótirik bolıp, onıń aman keliwi Nazlı kempirdi baxıtqa bóleydi.
Shıǵarmadaǵı Qádir qashqın obrazı arqalı jazıwshı dáwir shınlıǵınıń bir kórinisin bergen. Sebebi, urıs dáwirinde bizde Qádir qusaǵan fronttan qashqan adamlar da bolǵan. Romandaǵı Qádirdiń kún kórisi ádewir isenimli shıqqan.
Sonday-aq, romanda kolxoz baslıǵı Tilemis Saburovtıń urıs dáwirinde niyeti jaqsı, shólkemlestiriwshilik uqıpqa iye ekenligi isenimli kórsetilgen. Jamilanıń ákesi Tórebay dáslep kúyew balası Sapardı óldi degende albıraydı, keyin óziniń qızın ekinshi adamǵa turmısqa shıq dep nadurıs is qılǵanın túsinip, fronttan tiri kelgen Sapardan keshirim soraydı. Ol sál-pál jeńil minezli, biraq kewili haq adam.
Romannıń tili jeńil, lirikalıq elementler kúshli berilgen.
Roman házirgi zaman prozamızdıń jemislerinen esaplanılıp, oǵan Berdaq atındaǵı respublikalıq sıylıq berildi.
K.Sultanovtıń «Ájiniyaz» romanı XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń klassik shayırı Ájiniyaz Qosıbay ulınıń ómiri haqkında jazılǵan. Dóretiwshilik iyesiniń kórkem obrazın jasaw jazıwshıdan onıń dóretiwshiliginiń tiykarǵı kúshin, onıń xalıqtıń ruwxına sińiskendegi, xalıqtıń ruwxıy dúńyasın birge alıp súwretlegende ǵana onıń haqıyqat obrazı shıǵadı. Romanda biz shayırdıń jańa boy jazıp erjetken, onıń jas shayır retinde jańa tanılıp kiyatırǵan dáwirin ǵana súwretleydi.
Ullı shayırdıń dóretiwshiliginiń derekleri, onıń jámiyetlik siyasiy kóz-qaraslarınıń qáliplesiwine shekemgi, onıń xalqımızǵa Ájiniyaz shayır bolıp tanılǵan dáwirine shekemgi máselelerin qamtıwǵa romannıń syujeti jetpegen. Romandı avtor birinshi kitaptıń sońı dep tamamlaydı, eger jazıwshı Ájiniyaz shayırdıń barlıq ómirin, dóretiwshiligin, onıń shayır sıpatında xalıqtıń qanına qalay sińisip ketkenligin súwretlewdi rejelestirgen bolsa, roman eki bólimnen emes, bir neshe bólimnen turıp, bul roman sonıń baslanǵısh bólimi bolıwı kerek.
Shıǵarmanıń mazmunı Ájiniyazdıń jaslıq gezindegi xalıq ómiriniń sotsiallıq qarama-qarsılıgına qurılǵan. Romanda bala jigit Ájiniyazdıń táǵdirine baylanıslı kóp háreketleri súwretlenedi. Ol jaslayınan-aq bilimge qumar boladı. Balalardı jónli oqıta almaytuǵın awıl mollasınıń ústinen kúlip qosıq shıǵaradı. Onıń sanasında awıldaǵı feodallıq ómirdiń teńsizlikleri hám oǵan qarsı gúres hádiyseleri menen birge ósedi. Ol Qulımbet bay, Xalmurat bay, Másheriplerdiń xalıqtı jónsiz azaplawına narazı bolıp, olarǵa qarsı gúres aparadı, óz ákesi Qosıbay, Ótemurat, Erejep, Qayıplardıń islerine súysinip qaraydı.
Romanda Ájiniyazdıń ómirine baylanıslı Asannıń, Amangeldi batırdıń, Ernazardıń, Esengeldiniń, Tóremurat suwpı menen Muhammed pananıń, Maxmud Rashidtiń táǵdir haqqında tariyxıy waqıyalar súwretlenedi. Shıǵarmada Ájiniyazdıń oy-órisiniń ósiwin kórsetiw ushın Fizuliy, Nawayı, Maqtumqulınıń shıǵarmaların jaqsı ózlestirgenligi keltiriledi.
Solay etip, roman XIX ásirdegi qaraqalpaqlardıń ataqlı shayırı Ájiniyazdıń jaslıq dáwirin jaqsı súwretlegen shıǵarma bolıp esaplanadı.
K.Sultanov bunnan basqa da kóp sanlı belgili qosıqlardıń, ocherk hám gúrrińlerdin, «Aǵalardıń áńgimesi» povestiniń avtorı.