Ибрайым Юсупов

Dáslepki shıǵarmaları. Seyfulǵabit Májitov jadidizmniń demokratiyalıq-aǵartıwshılıq ideyaları menen tanıs bolǵannan keyin XX ásirdiń baslarında-aq usı baǵdarda qosıqlar jaza baslaydı. Ol İsmayıl Gaspirinskiydiń jadidlik oqıw usılların tereń iyelep, sol waqıtları Qońıratta jasaǵan Sufizada menen birge mekteplerdegi bilimli oqıwshılardıń tez ózlestiriwi ushın xızmetler etti. Onıń 1907-jılı Shımbaydıń bolısı İniyat bolısqa qosıq penen jazǵan xatında xalıqtı ǵalaba sawatlandırıwǵa shaqıradı.

Shımbaydıń jeri keń, suwı párawan,

Lekin, bilimnen joq hesh namıw-nıshan,
Jigirma mıń úy, júz jigirma mıń jan,
Bir mektep joq oqıp sabaq almaǵa.

Gedey eldi tuwrı jolǵa salmasa,

Oqıw, oqıp, bilim-óner almasa,
Orısshaǵa taǵı hissa qılmasa,
İymanı joq bir qatarda turmaǵa.

Eń ańsat jol búgin ullı jadid,

Qabıl etseń jaydıq aldıńa kárit¹,
Aqıl aytsaq sizge kámiyne Májit,
Qıyal eter tek yadıńa salmaǵa.

Seyfulǵabit Májitov revolyutsiyaǵa shekem usı aǵartıwshılıq-demokratiyalıq kóz-qarastaǵı adamlardı jaqsı qásiyetlerge shaqırıwshı «Jerdi bejer», «Báhár paslı», «Nawrız – taza jıl», «Gúl», «Qıs keldi», «Ózek», «Sayra búlbil», «Jalqaw diyqanǵa», «Ne jaman», «Máhál degen ne», «Mart jaqsı», «Daw bolmasın», «İlingen bar», «Tiri qorqaq», «Qart penen ájel», «Ananıń súyiwi», «Paydasın biliw», «Oqıwǵa kel», «İnan mákkem», «Óner bilim», «Ǵamıń bar», «Jigit», «Doslıq jayı», «Tórt máwsim» h.t.b. qosıqların jazǵan.

Onıń bul qosıqlarınan «Oqıwǵa kel», «İnan mákkem», «Óner bilim» qosıqları jaslardı oqıwǵa, sawatlı, bilimli bolıwǵa shaqırǵan, násiyatlaǵan qosıqları bolıp esaplanadı.

Bilimniń jolın tosayıq,

Biz de bilgen el usayıq. («Oqıwǵa kel»)

Bilimlige ermegennen,

Jón-josaqtı bilmegennen,
Kóretuǵın zıyan mákkem. («İnan mákkem»)

Ol «Óner bilim» qosıǵında ónerli, bilimli el-jurttı bılayınsha táriypleydi.

Óner, bilim bilgen jurtlar,

Tastan saray saldırdı,
Aylıq joldan kóz jumǵansha,
Tup-tuwra xat aldırdı.
Atsız tek bir ushqan arba,
Bir jol bilán shabar bárhá,
Mıń jıl jerden kún yarımda,
Keltirip ilimin bildiredi,
Orınsız tamaq pisirtip,
Kóliksiz elin kóshirtip,
Bilim bilgendi esirtip,
Suwsızdan suwın ishkizdi.
Sóytip bilimli eldiń kelbetin táriyplep bolıp qaraqalpaqlarǵa qarata:
Biz nadan boldıq bos júrdik,
Biykarǵa saqal ósirdik,
Dúńyanıń jayın soń bildik,
Nadanlıq sırta qaldırdı.
dep biziń artta qalıp atırǵanımızdı sawatsızlıqtıń, bilimsizliktiń nátiyjesi ekenin aytadı.
Sóytip jaslarǵa:

Biz qaldıq, endi Siz barsız,

Úmit etilgen suńqarsız,
Bildik xızmetke tayarsız,
Jol bolsın - pátiyam sol boldı, -

deydi. Sóytip jaslardı ilimli-bolıwǵa, ilim-bilim arqalı eline baxıt ákeliwge shaqıradı.

«Jerdi bejer», «Harma diyqan», «Jalqaw diyqanǵa» qosıqlarında «Eger jerdi toydırsań, jer seni toydıradı» degen xalıq naqılınıń mazmunı kórinip turadı.
Shayır bul ideyanı basshılıqqa alıp:

Dúńyada jasaǵan janlı jániwar,

Jerden óngen menen tirilik qılar,
Tamaq, kiyim bári sol jerden óner,
Jerdi bejer, seni jeriń toydırar.

«Ket-ket», «Ayırılarsań» qosıqları menen hadal miynettiń dushpanlarına qarata jazılsa, «Ǵajja-ǵaj», «Paxtanı kútsem» qosıqlarında insanlardıń miynettegi tabısların sheber súwretleydi. «Erkinlikti kúsew», «Shıraylı zaman», «Qaraqalpaq», «Qaraqalpaqqa» qosıqları xalqımızdıń ómirin jırlawǵa arnalǵan. «Atalar» qosıǵı atalarımızdıń ullı qásiyetlerin, tariyxıy ómirin táriyplewge arnalsa, «Ámiwdár`ya» qosıǵı anamız Ámiwdár`yanıń gózzallıǵın, adamlar táǵdirindegi ornın, xızmetin táriyplewge arnaladı.

Seyfulǵabit Májitov bulardan basqa da kóp sanlı ómir shınlıǵın real súwretleytuǵın, ideyasın násiyatqa aylandırǵan, realistlik-didaktikalıq qosıqlar jazdı.
Sonday-aq, S.Májitov «Aqquw», «Shortan hám shayan» (rus xalıq tımsalı tiykarında), «Búlbil menen eshek», «Altın jegen bóri» (arab shayırınan), «Diyqan menen kúnshil maymıl» (Krılovtan), «Shımshıq penen kepter», «Qaysar túlki», «Eki sawdager», «Eser menen kóleńke», «Túlki menen qaplan», «Birlik paydası», «Maqtanǵanda dáne joq», «Nadan molla» atlı tımsalların jazdı hám awdardı. S.Májitovtıń awdarǵan tımsalları bul awdarmanıń ózlestirip awdarıw túrine jatadı.
Jáne de S.Májitov xalıq ańızları, anekdotları tiykarında qısqa gúrrińler jazǵan.
Ol qosıq penen qara sóz aralas (qaharmanlıq dástanlar úlgisinde) «Súyin hám Sara», «On toǵız», «Qulmurat» degen romanlar da jazǵan. Biraq, 1937-jılı jazıwshınıń jazıqsız jaladan «xalıq dushpanı» dep ayıplanıp, qamalıp ketiwine baylanıslı bul shıǵarmalar kitap bolıp shıqpaǵan. Qoljazbaları joǵalıp ketken.
S.Májitovtıń ádebiyatta «Sápiwra» degen laqabı bar edi. Bull qosıq «Qazı Máwlik penen Sápiwranıń aytısı» degen tsiklden ibarat.bunı revolyutsiyaǵa shekem de qıssaxanlar kópshilik aldında oqıp júrdi. Álbette, bul tsiklde S.Májitovtıń siyasiy-ideyalıq pozitsiyası xalıq tárepinde ekenligi belgili. S.Májitov Berdaq shayırdı kórgen, Ayapbergen Muwsaevtıń shıǵarmaların bilgen, joqarıdaǵı úzindi onıń Ájiniyaz, Kúnxoja shayırlardıń shıǵarmaların jaqsı bilgenligin, al olardı Qazı iyshan Máwlik usaǵan shayırlardıń joqarı bahalaǵanın ańlatadı.
S.Májitovtıń «Máhál degen ne?» qosıǵı da usı «Qazı Máwlik shayır menen aytıs» tsikline kiredi. Bunda shayırdıń dáwir hám waqıt haqqında filosofiyalıq oyları bayan etilgen:

Barmeken jáhánde máhál degen is,

Bolmas hiimet, bolsa máhál degen ne?
Máhál sózi jalqawlıq penen shatıs,
Hiimeti bir, erge zawal degen ne?

Aqıl oylar, saat ne menen ótti,

Ómirdiń bólegin nege sarp etti,
Qaldıma birer ne, ya bosqa ketti,
Waqıt ótse, ótkizbes qamal degen ne?

Erte tur da oylap bir iske taqlan,

Saat bos ótpesin bekkem bol saqlan,
Bayraqqa qosar at shıqpasın toptan,
Keleshekke umtıl, ozal degen ne?

Shayırdıń ritorikalıq usı sorawlarında adam, jámiyetshilik, kúndelikli is haqqında tereń pikirdiń ústi ashıladı. Álbette, islam dinine berilgen Qazı Máwlik bir dáwir poeziyasında S.Májitov dárejesine kóterile almadı.

Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxına úlken úles qosqan figuranıń biri S.Májitov ádebiyat maydanında kóp dáwirdi basınan kórkem sóz ustası. Ol ásirese, xalıq shayırı, dramaturg sıpatında qaraqalpaq ádebiyatın baslap, házirgi zamannıń iri wákili dárejesine jetisti.
S.Májitov qaraqalpaq diyqanlarınıń shın haqıyqat ómirin kórdi. Revolyutsiyadan burınǵı jarlı qaraqalpaq diyqanlarınıń ómirin jańasha siyasiy pozitsiyadan ruwxıy yosh penen súwretleydi.

Diyqan aǵa bárhá taq ógiz benen,

Ómiriń ótti qoslap jege bilmediń,
Tuqımdı mol tawıp, qolay jerine,
Kól-kól etip egin ege bilmediń.

Sawalmadı kewildegi sol jara,

Táǵdirge tán qoyıp, tappadıń shara,
Gúrmewge kelmedi qısqa jip sirá,
Barlıq ónerińdi tóge bilmediń.

İsiń bir baspadı ońǵa jol alıp,

Qırman súzip bir tınbadıń mol alıp,
Jetpeslikten kóteremge pul alıp,
Kúnde tólewinen shıǵa bilmediń.

Mine, usı burın qullıqta jasaǵan, jarlı diyqanlarǵa qozǵaw salatuǵın súren «Harma diyqan», «Uyqıńdı ashsań bolmay ma?», «Diyqan is battı ma?» usaǵan qosıqlarında da keń orın alǵan edi. Biraq, 30-jıllardaǵı geybir sın maqalalarda bul shıǵarmalar tuwralı qáte túsinikler de boldı.

S.Májitov jámiyetlik pikirge júdá dıqqat penen qaraytuǵın talapshań shayır. Miynet temasında erterekte jazılǵan «Jalqaw diyqanǵa» qosıǵın biraz sın pikirlerden keyin qayta islep, jańa variantın «Áyne waqıt» degen at penen daǵazaladı.

Appaq altın atızda tur sallanıp,

Solqım-solqım aq qalpaǵı tawlanıp,
Zaya etpes ilajların oylanıp,
Waqtı menen terip alsań bolmay ma?

Ettiń miynet tınbay mazalı talay,

Bolmas ádet, hayyar bolasań qalay,
Miynetsiz zúráát bolmas op-ońay,
Waqtı menen terip alsań bolmay ma?

Bul bar forma tiykarında dóregen jańa úndew, násiyat kórinisi. Bul forma miynet temasındaǵı kóp qosıqlarǵa ortaq. Shayırlarımız miynet quralların, mexanizatsiyanı jırlaǵanda bul jańa waqıyaǵa jańa sóz, súwretlew, teńew tabıw boyınsha kóp is islendi.

Jańa turmıstı klassik poeziya dástúri menen súwretlewge jańalıq dóretiw úlgisin S.Májitovtıń «Uzaq ushıw» (1935) qosıǵı beredi.

Jáhán bir keńislik shegi joq boslıq,

Sol boslıq ishinde jer menen ótken,
Topıraq, kóp teńizdur muzdıń tawları,
Abadanlıǵında el mákan etken.

Átirapın qorshaǵan hawa dumanlar,

Bálent tawlar jıra-jıra oqpanlar,
Atawlar, oypatlar, muzdan maydanlar,
Hawasına ılayıq jawın dóretken.

Tas qarańǵı kúnsiz túnde jarısqan,

Dúbeley boranlar qáddinen asqan,
Silpi tońıp samolyotqa jabısqan,
Sonda da diydili jayına jetken.

Bul jol dım kewilli, adam júrmegen,

Dım uzaq jol, hesh kim júrip kórmegen,
Múmkinshilik tabılǵan, baǵdar serlegen,
Keleshek dáwirge jol salıp ketken.

S.Májitovtıń ádebiy xızmeti joqarı ideyalıq, kórkem sheberlik jaǵınan hám tematikalıq, túrlishe janrlıq jaqtan keń qulash jayıp ósken, solay etip qaraqalpaq ádebiyatınıń úlken wákili dárejesine kóterilgen dáwiri revolyutsiyadan sońǵı jıllar, yaǵnıy 20-30-jıllar boldı.

Xorezmde húkimet ornatılǵannan keyin baspashılarǵa qarsı gúresiw ushın Qońıratqa jiberilgen Qızıl áskerler qaladaǵı basqa jaslar menen birge tatarsha spektakller qoya baslaǵan waqıtta jergilikli tamashagóyler de óz turmısınan alınıp jazılǵan p`esalardı saxnada kóriw háwesi payda boldı. Sol sebepli qaraqalpaqsha p`esalar jazıw zárúrligi kelip shıqtı. Tatarsha p`esalardıń dúzilisi menen shamalı dárejede bolsa da burın tanısqan hám tatar tilinde qoyılǵan spektakllerdi kórgen hám jazıwshılıq uqıbına, kúshine isengen Seyfulǵabit Májitov bul wazıypanı orınlawdı óz moynına aldı. Nátiyjede, ol bul iske anıqlap kiristi. Onıń qaraqalpaq tilinde jazǵan kóplegen shaǵın p`esaları 1920-1924-jılları Qońırat háweskerleriniń drama truppalarınıń saxnasında bir neshe mártebe qoyıldı.
Bul p`esalardıń bir qatarlarınıń túp nusqası saqlanıp qalmadı, ayırımları sońǵı jılları dóretken kópshilikke málim p`esalarına tiykarǵı material boldı.
S.Májitov 20-jıllardıń ekinshi yarımında dóretken «Ernazar Alakóz» (1926), «Sabaq», «Jigit boldıq», «Sońǵı selteń» (1928) hám basqa da p`esaları dáslepki eń iri dramalıq shıǵarmaları qatarına kiredi. Onıń p`esaları arasında 1926-jılı jazılǵan hám sol jılı Tórtkúlde, Shımbayda jáne Qońıratta saxnaǵa qoyılǵan 12 perdeli «Ernazar Alakóz» atlı tariyxıy p`esası úlken orın tutadı. P`esada 1855-1856-jılları Xiywa xanına qarsı bas kótergen qaraqalpaq xalqınıń óz qaharmanı Ernazar Alakóz basshılıǵında júrgizgen gúresi kórsetilgen. S.Májitovtıń 1934-jılı jazılǵan «Baǵdagúl» p`esası da tamashagóyler tárepinen kútá qızıǵıwshılıq penen kúitip alındı. Bul p`esa saxnaǵa 40 tan aslamıraq qoyıldı.