Ибрайым Юсупов

«Baǵdagúl» p`esası. S.Májitovtıń bul p`esası 1935-jılı birinshi márte saxnaǵa qoyıldı. P`esa janrı jaǵınan muzıkalıq drama. P`esanıń mazmunı tómendegishe:
Qannazar baydıń diyqanı, shoq kewilli jigit Qojan Mátirza degen jarlı adamnıń qızı Baǵdagúldi jaqsı kóredi. Baǵdagúl de Qojandı jaqsı kóredi. Biraq Shámshet degen bolıs Baǵdagúldi eki hayalınıń ústine hayal etip almaqshı boladı. Baǵdagúl, onıń anası Aymereke, ákesi Mátirza, jigit aǵası Sámeke, jeńgesi Názigúl Shámshet bolıstıń aytqanına kónbeydi.
Oyaz (uezd baslıǵı) Irzabek, 2 politsiya Shámshet bolısqa óz maqsetin iske asırıw jolında járdem beredi. Sóytip Qojandı márdikarǵa jiberedi. Bári bir Baǵdagúl Shámshet bolıstıń aytqanına kónbeydi. Dárbeder bolıp ketedi. Shıǵarmanıń sońǵı bóliminde áskerlikten kiyatırǵan Qojan Baǵdagúldi tawıp aladı. Aǵası Sámeke menen de ushırasadı. Shámshet bolıs óledi. Jábirlengenler azat boladı.
Shıǵarmada Qojan, Sámeke, Baǵdagúl, Aymereke, Názigúl, Mátirza bolıs h.t.b. obrazlar júdá jaqsı dóretilgen.
Qojan taza kewilli, batır, óz sózin orınlaytuǵın jigit. Ol bul jolda hesh nárseden qorıqpaydı.
Baǵdagúl bir sózli, óziniń teńin izleytuǵın, ataq-abıroy aldında bas iymeytuǵın qız. Sámeke qarındasına miyrimli, kewli hadal jigit. Bul qásiyetler onıń kelinshegi Názigúlde de bar. Ol biykeshiniń ar-namısın joqarı bahalaydı. Mátirza balaların, hayalın sıylaytuǵın, oyshań adam. Shámshet bolıs, uezd baslıǵı Irzabek, paraxor, dúńya nápsi ushın jawızlıqtıń qálegen túrlerinen qaytpaytuǵın adamlar.


BAYNİYaZ QAYIPNAZAROV
(1916-2001)


Ómiri hám dóretiwshiligi. Bayniyaz Qayıpnazarov 1916-jılı Shımbay rayonınıń aymaǵında tuwılǵan. 1936-jılı Tórtkúldegi muǵallimlerdi tayarlaytuǵın institutqa kirip, onı pitkergen hám awıllıq mektepte muǵallim bolıp isleydi. 1941-1944-jılları urısta bolıp, 2 mártebe awır jaradar boladı. 1951-1956-jılları Moskvada M.Gor`kiy atındaǵı ádebiyat institutında oqıydı hám onı tabıslı tamamlap, keyin respublika jazıwshılar Awqamında, baspa sóz orayında hár qıylı lawazımlarda isleydi. Onıń dáslepki qosıqlar toplamı «Qosıqlar» (1940), ekinshi qosıqlar toplamı «Xalıqqa xızmet qılaman» (1947), úshinshi qosıqlar toplamı «Altın gúz» (1950) baspadan shıqtı. Sonnan «Quwanıshlı qosıqlar» (1950), «Bozjap boyında» (1955), «Kók emen» (1956), «Qızıl gúl», «Súy dostım» (1962), «Meniń Watanım» (1968), «Meniń baxtım» (1966), «Eki ayaz» (1970), «Nárwan» (1972), «Gúldáste» (1974), «Men seniń bir shaqańman» (1977), «Erjan kók» (1983), «Móldir bulaq» (1989), «Shıǵarmaları» (1974, 1993, 1996, 1997) kitapları baspadan shıqtı. B.Qayıpnazarov «Ózim tuwralı» degen qosıǵında:

… Men dizip aytpayman ózim tuwralı,

Kimde-kim izertlese jazǵanlarımdı,
Hár qosıqtan hár bir kúnim ayandı, -

degen edi. Shınında da, ol kúnniń talabı menen jasaytuǵın shayır. Sonlıqtan da, onıń qosıqlarınıń teması waqtında sulıw, taza muhabbat, doslıq, adamgershilik, húrmet qusaǵan ádiwli máselelerge quralǵan. Onıń 1948-jılı jazılǵan «Miynet et» atlı qosıǵı respublikamızdıń eń ataqlı baqsılarınıń turaqlı repertuarına aynalǵan. Bul qosıq hesh waqıtta gónermeydi hám kúshin joytpaydı:

Kemtarlıq joq Watanımda, xalıq abadan, el azat,

Oqıwǵa da, islewge de ıqtıyarlı adamzat,
Jáhánge táriypi túsken kúshleri bar káramat,
Meniń gúlistan elimde dáwran súrgen azamat.

Súy Watandı, súy elińdi, sıyla xalıqtı kúsh berer,

Xalıq xızmetin bejergendey azamatqa is berer,
Miynettiń palwanı bolsań, iste tanılǵan eger,
Erlik dańqqa ılayıq is islewge ádet et.

B.Qayıpnazarovtıń «Gúlnara», «Bir gúl kórindi de ketti», «İzleyseńbe», «Kórdińbe», «Kewlimde barsań» atlı qosıqları eń jaqsı qosıqlarınan esaplanadı. Bul qosıqlardı kóp sanlı artistlerimiz súyip atqaradı. Shayırdıń «Kók emen» qosıǵı shaqaların oqlar julıp ketse de, qayta shaqalap jetilisetuǵın emen aǵashı, tózimli Watan simvolın beretuǵın teńi-tayı joq qosıq. Ol óziniń qosıqlarınıń tiykarı xalqımızdıń tariyxıy táǵdiri eknligin «Xalqıma» qosıǵında bılayınsha túsindiredi:

Xalqım meni shayır etken ózińseń,
Yosh keledi márt maydanda kórinseń,
Qaharmanlıq shejiresin oqıyman,
Seniń ullı júregińe úńilsem.

Ol «Saqlap kelipti» qosıǵında folklorlıq qaharmanlar Qoblan, Alpamıs, Arıslan, Máspatsha, Ayparsha, Shaxsánem, Ǵárip obrazların óziniń ruwxıy seziminiń talabına juwap bergeni ushın jırlap, olar:

Bárhá jónimdi aqlap kelipti,

Óz xalqın ardaqlap joqlap kelipti,
Sonıń ushın xalıq biziń kúnlerge,
Atların umtıpay saqlap kelipti.

dep oqıwshılardıń aldında xalqımız ardaqlaytuǵın adam bolıw talabın qoyadı. Shayır óziniń xalıq ullı bayterek bolsa, ózin onıń bir shaqası dep sanaydı. Bul pikir onıń «Men seniń bir shaqańman» qosıǵında anıq sáwlelengen:

Sen shayqalıp ósseń, men de ósemen,
Sen pát bersen, men jel bolıp esemen,
Sen arqalı jurt kózine túsemen,
Sen bayterek, men seniń bir shaqańman.

Watandı súyiw, tuwǵan jerin qádirlew sezimin shayırdıń «Meniń jerim» atlı lirikasında jáne de tereńlestiredi.

Basqalardıń kózi menen qarasań,
Meniń jerim qumlı, shańlı, kebirli,
Taban tiyse, júregimdi tastırar,
Hár túyirin júregime túyemen.

B.Qayıpnazarov qaysı temada jazsa da kúshli lirikalıq sezim Watan súyiwshilik sezimleri onıń qosıqlarınıń tiykarı boladı. Sonlıqtan oǵan Qaraqalpaqstan xalıq shayırı ataǵı berildi. Ol bárqulla ómirdegi jaqsı qubılıslardı kóre aladı. Adamzatqa mudamı jaqsılıqtıń bolıwın tileydi. Sonlıqtan da ol:

Bulaq bolsam sarqıraǵan tawdaǵı,
Quyash bolsam jarqıraǵan tańdaǵı,
Ya gúl bolsam jarqıraǵan baǵdaǵı,
Ya shań bolıp tússem gúl shaqasına.

deydi. Shayır bir neshe poemalar jazadı. Onıń hár qıylı jılları jazılǵan «Palwanbek», «Bozjap boyında», «Qos qarlıǵash» atlı qaraqalpaq poemasınıń tariyxınan belgili dárejede orın alatuǵın poemaları bar.

«Palwanbek» poeması kirispeden baslanıp, 15 bólimnen ibarat bolıp, hár bir bólimde Palwanbek hám onıń súyiklisi Sánemniń turmısı óz sáwleleniwin tapqan, sonday-aq, urıs hám urıstan keyingi awıl turmısı, awıl adamlarınıń pidákerlik miynetleri keń súwretlengen.
B.Qayıpnazarov sawash maydanında júrgende de «Biz jeńemiz», «Jaw ústine», «Urdıq jawdı», «Gúl bergen qız», «Watanım», «Tuwılǵan elge sálem», «Biz», «Jeńis kúni» hám taǵı basqa da qosıqların jazıp, olarda fashistlik urıs qumarlıqtıń zulımlıq islerin áshkaralap, biziń jawıngerlerimizdiń dushpanǵa bolǵan ızalı kekleri, xalqımızdıń dushpanǵa degen óshpenliligi mene ushlastı. Shayır «Watanım» qosıǵında, keń paytaxt Watanımızdıń xalqımız jawıngerlerine qádiriniń burınǵıdan beter artqanlıǵın, Watan buyrıǵı – Ana buyrıǵı, Watan táǵdiri – Ana táǵdiri ekenligin ańlattı. Sol ushın xalqımızdıń hár bir jawıngeri Watandarlıq urıs waqtında:

Watanım men saǵan qıraǵı saqshı,

Seni jawǵa bersem ólgenim jaqsı,
Ey, Watanım, janım pidá sen ushın,
Janımnan da sen qımbatlı men ushın. –

dep óz Watanına shınnan berilgenliktiń úlgisin kórsetti.

Shayır poeziyasında óz Watanın hám xalqın súyiwshilik keń orın aladı. Onıń «Meniń respublikam» qosıǵında lirik qaharman óz Watanın kózdiń qarashıǵınday kóredi, onı ózin álpeshlep ósirgen altın besikke teńgeredi. Watanǵa hám xalıqqa bolǵan súyiwshilik shayırdıń «Watan anamız», «Gúlli baǵ», «Jetistim», «Jolda tuwǵan qatarlar» hám taǵı basqa qosıqlarında óz sáwleleniwin tabadı. B.Qayıpnazarovtıń poeziyasında muhabbat lirikası belgili orın tutadı. Bul tarawda onıń izleniwshiligi bayqaladı. Onıń muhabbat lirikalarında kórkemliktiń tereń sırları da bar. Shayır lirik qaharmannıń muhabbat máselesine qatnasın kórsetkende oǵan jeńil qaramaydı yamasa «kúydim-jandım» jolına túsirmeydi. Al qaharmanına muhabbattıń názik tarların sherttirip, qırlı soqpaqlarınan júrgizedi. Muhabbattı parasattı, turaqlılıqqa jeńdiredi.

Súydim degen sózdi men,

Húrmetleymen unatıp,
Sen de bunı ózińe,
Kórshi maqul tıńlatıp,

Anıq seniń kewlińdi,

Bileyin dep júrdim kóp,
Sonda hesh aytpadıń.
Men de seni súydim dep. («Kelshi janım kúlimlep»)

Shayırdıń muhabbat lirikası qısqa ǵana syujetke qurılıp, úlken máni ańlatadı («Nege bulay», «Kórdińbe»). Muhabbattıń qupıya sırların ashadı.

Saqlap kiyatırǵan jigitlik jastı,
Júrek otı sóner emes, sónbeydi,
Gúl izleme degenime jas bastı,
Kewlim ele kóner emes, kónbeydi.

Muhabbatta sır da, kúsh te kóp. Ol turmıs sınawlarınan ótken sayın ashıla baradı. Muhabbat turmıslıq xarakter alıp, óndirislik is penen tıǵız baylanısqan jaǵdayda jáne de kórkem, jáne de turaqlı hám turmısshań boladı. Shayır muhabbat temasına arnalǵan poeziyalıq shıǵarmalarında názik lirikalıq sezimlerdi tolıq ashıp bere aladı. Óziniń lirik shayır ekenin kórsetti. Onıń kóplegen muhabbat lirikaları («Gúlnara», «Kelshi janım kúlimlep», «Kórdińbe») xalıq súyip tıńlaytuǵın massalıq qosıqlarǵa aynalıp ketti.

B.Qayıpnazarovtıń poeziyasında adamgershilik, doslıq hám paraxatshılıq teması da keń jırlanadı.
B.Qayıpnazarov miynet temasındaǵı «Paxta tergen qız», «Ulbosın», «Orıngúl», «Suwshı qız», «Gerbish óriwshige», «Meniń baǵım», «Húrmetim sheksiz», «Adam», «Gaz atlaǵan» usaǵan lirikalarında ómir boyı adamǵa estetikalıq lázzet baǵıshlaytuǵın, miynettiń qaysı tarawında da jámiyetimizdiń alǵa rawajlanıwındaǵı gerbishlerin qalap atırǵan miynet adamlarınıń obrazların jasadı. Olardıń texnika kúshi menen tábiyattı baǵındırıp atırǵan islerindegi janlı háreketi, jeńimpaz kúshti kórsetti. Adam kúshiniń, qúdiretiniń sheksiz ekenin jırladı.
50-jıllarǵa kelip shayır biraz tájiriybe toplanǵannan keyin dáwir talabına ılayıq, adamlardıń ósip baratırǵan ruwxıy hám estetikalıq talaplarına sáykes liro-epikalıq poeziyalıq shıǵarmalar dóretiwge qol urdı. Ol «Kók emen», «Eki soldat», «Kók emen» hám «Zoya haqqında ballada» qusaǵan balladaların hám «Palwanbek», «Bozjap boyında», «Qos qarlıǵash», «Eki ayaz» atlı ertek poemaların dóretti.
Shayırdıń «Kók emen» balladası Watandı dushpannan qorǵaw temasına arnalıp jazılǵan. Onda Watandarlıq urıstıń bir epizodı syujet etip alınıp, ol balladanıń talaplarına muwapıq jaqsı shıqqan. Ballada shayırdıń tuwǵan elge bolǵan súyiwshiligi úlken azamatlıq tús alǵan. Shıǵarmada atılǵan oq, ǵajja-ǵaj urısqa shıdam berip turǵan kók emen arqalı biziń ádiwli Watanımızdıń, qaharman xalqımızdıń simvolikalıq obrazı jasalǵan.

Ǵázep penen qarap dushpanǵa,

Kekli soldattay tur kók emen,
Shaqaların shırpısa da oq,
Tip-tik qáddin iymeydi tómen.

Tereń urıp tamırın bekkem,

Ósken ullı rus jerinde,
Shıdamlılıq boyına sińgen,
Tań qalǵanday kúsh bar ózinde.

«Kók emen»degi bul «tań qalǵanday kúsh» xalqımız armiyası hám Watanımızdıń tatıw hám dos xalqı. Olar ullı Watandarlıq urıs jıllarında qanday qıyınshılıq bolsa da, shaqaların oq shırpısa da, iyilmeytuǵın kúshke, bekkem erkke iye ekenligin sol gezdegi awır sınaqlarda kórsete aldı.

Ballada B.Qayıpnazarovtıń atın shıǵarǵan jaqsı shıǵarma bolıp, ol 50-jıllardaǵı qaraqalpaq poeziyasındaǵı jaqsı poeziyalıq shıǵarmalardan esaplandı.
B.Qayıpnazarovtıń «Qızıl bayraq» balladası xalıq azatlıǵı temasına arnalǵan. Onda qaraqalpaqtıń kishkene bir awılındaǵı bay menen jarlı arasındaǵı gúres syujet etip alınıp, ol naǵız shiyelenisken waqıtta qızıllardıń kúshi menen jarlı diyqanlardıń azatlıqqa shıqqanı, qaraqalpaqtıń kishkene awılında azatlıqtıń bayraǵı jelbiregeni jırlanadı. Shayır sol bayraq arqalı xalqımızdıń jeńisli saltanatın kórsetedi.
Balladada qaraqalpaq xalqınıń turmıs tirishiligine tán belgiler, jergilikli milliy kaloritler, óziniń eń jaqsı súwretleniwin tapqan.
Shayırdıń «Kók emen», «Qızıl bayraq» balladaları dóretiwshilik ósiwshiliginen derek berip turadı. Biraq onıń «Eki soldat», «Kók emen hám Zoya haqqında ballada» shıǵarmaları tolıq balladanıń talaplarına juwap bere almaydı. Olarda balladaǵa tán dinamikalıq súwretlew, waqıyalardaǵı ıqshamlılıq jetise bermeydi, bayanlaw kóbirek seziledi.
B.Qayıpnazarovtıń «Bir kolxozda», «Eki ayaz» ertek poemaları hám taǵı basqa lirikalıq qosıqlarındaǵı jetiskenlikler onıń sońǵı waqıtta dóretiwshilik ósiwshiliginen derek beredi. Biraq shayırdıń bulardan basqa kópshilik poemaları janrdıń talaplarına tolıq juwap bere almaydı (mısalı, «Palwanbek», «Bozjap boyında» h.t.b.). Bularda syujet, shıǵarmanı waqıyaǵa qurıw, individual adam xarakteriniń jetilisiwi jaqsı shıǵa bermeydi. Shayır kópshilik jaǵdayda tańlaǵan waqıyasın jeńil bayanlaw menen ǵana sheklenedi. Bul kórkem shıǵarmanıń ómirin uzaytpadı.
Bunday kemshilikler B.Qayıpnazarovtıń dáslepki poeziyasına da tán. olarda bayanlawshılıq basım boldı.
Bularǵa qaramastan B.Qayıpnazarov qaraqalpaq poeziyasında miynetkesh lirik shayır bolıp, kóp ǵana kórkem sheberlikke de eristi. Ol muhabbat, Watan, miynet hám taǵı basqa temalardı úlken sheberlik penen jırladı. Ásirese, shayır muhabbat hám miynet lirikaları arqalı jámiyetshilikke ózin lirik shayır etip tanıta aldı. Ásirese, ol házirgi kúnniń talaplarına házir juwaplılıǵı menen belgili boldı.
Shayırdıń liro-epikalıq poeziyası onıń poeziyanıń joqarı basqıshına qoyǵan sátli qádemlerinen derek beredi hám shayır dóretiwshiliginiń bálentlikke jalǵasıp kiyatırǵanlıǵın kórsetedi.