Ибрайым Юсупов

ÁMET ShAMURATOV
(1912-1953)


Ómiri hám dóretiwshiligi. 30-jıllardan baslap 50-jıllardıń baslarına shekem qaraqalpaq ádebiyatına óziniń qosıqları, poemaları, dramaları, povestleri hám kórkem awdarmaları menen úles qosqan kórkem sóz sheberleriniń biri Ámet Shamuratov.
Ol 1912-jılı Xojeli rayonınıń aymaǵında tuwıladı. 1924-1925-jılları Xojelidegi internatta tárbiyalanadı. Shımbaydaǵı Jetim balalar mektebinde oqıydı. 1930-jılı muǵallim bolıp isleydi. 1931-jılı Moskvaǵa, rabfakqa oqıwǵa ketedi. Ol oqıp júrip, Moskva metrosı qurılısında isleydi. 1938-jıldan baslap respublikada bilimlendiriw xalıq komissariatında inspektor, keyin basshı jumıslarda isleydi.
1947-1950-jılları Moskvada partiya mektebinde oqıydı. Onı pitkergennen keyin respublikamızdıń Ministrler Keńesi baslıǵınıń orınbasarı, Nókis qalalıq partiya komitetiniń xatkeri, respublika jazıwshılar awqamınıń baslıǵı lawazımlarında isleydi. 1940-jıldan jazıwshılar awqamınıń aǵzası. Ol 1953-jılı dóretpesi gúllenip turǵan dáwirde nawqastan qaytıs boladı.
Qosıqları hám poemaları. Á.Shamuratovtıń birinshi qosıqları 30-jıllardıń baslarınan baslap járiyalana basladı. Onıń qosıqlarınıń tematikası dáwir talabınan alındı.
30-jıllarda jańa ómirden dórep atırǵan jańa qubılıslar, urıs shınlıǵı, xalıqtıń azatlıq ármanı – Germaniya fashistleri ústinen jeńis, urıstan keyingi qıyraǵan xojalıqtı qayta tiklew, hadal miynet, xalıqlar doslıǵı, oqıp, bilimli bolıw temaları qosıqlarında shayırlıq lirizm menen jırlandı.
«Talabım bar», «Bilimdi gózle» qosıqlarında jaslardı ilimli-bilimli bolıwǵa shaqırdı. «Márt batırlar» qosıǵı arqa polyuske birinshi mártebe bayraq tikken Papaninshilerge arnaldı.
Shayırdıń «Burın hám búgin» degen qosıǵında xalqımızdıń burınǵı ómiri menen búgingi ómirin salıstırıp, óziniń jeke táǵdiri menen baylanıstırıp súwretleydi.
Á.Shamuratovtıń «Jaz kórki», «Jońıshqa» qosıqları tiykarınan tábiyattıń gózzallıǵın súwretlewge arnaladı. Ol bul qosıqlarında da ómirdiń shınlıǵın beredi. Jadaǵay tábiyattıń ózin súwretley bermeydi.
Kórkem sóz sheberiniń «Ózbekstan» qosıǵı Ózbekstan Respublikasınıń 15 jıllıǵına arnaladı. «Kolxoz qızı» qosıǵında paxta atızlarında islep júrgen mıńlaǵan qızlardıń tipik minezin súwretleydi. Á.Shamuratov urıs dáwirinde de dáwir shınlıǵınıń eń áhmiyetli máselelerine arnalǵan qosıqların dóretti. Shayırdıń «Bar, balam, bar» qosıǵı urıs temasına arnalıp jazılǵan. Jas jigit Erkebay óz anasına elge jawdıń topılǵanın, endi frontqa ketpese bolmaytuǵınlıǵın aytadı. Anası oǵan:

Sawashta birdey batır bol,

Ayamay joq et jawıńdı,
Tazartıp eldi dushpannan,
Azat et tuwǵan bawırdı.

dep násiyat aytadı.

Shayırdıń 1941-jılı jazǵan «Fronttaǵı yarǵa sálem» qosıǵı sawash maydanında júrgen jigitke mádet tilep awıldaǵı qızdıń tilinen jazıldı. 1942-jılı jazǵan «Dosqa xat» qosıǵı sawash maydanında júrgen belgili shayır J.Aymurzaevqa arnaladı. Qosıqta biziń xalqımızdı fashizmnen qorǵawdıń zárúrligi tariyxıy jobada túsindiriledi. «Ósh al» qosıǵı soldatlarǵa jawdan ósh alıwdı násiyatlaw formasında jazılǵan.
«Qızıl Qaraqalpaqstan» (házirgi «Erkin Qaraqalpaqstan») gazetasınıń jigirma jıllıǵına arnap «Men ashıǵıń», fronttaǵı aǵalarınıń mártligin bayan etetuǵın balalar tilinen «Tilek», fronttaǵı márt jawıngerlerdiń tuwǵan eline sálem xatı formasında «Sálem sizge fronttaǵı ulıńnan» h.t.b. qosıqların jazdı.
1945-jıldan baslap ádebiyatta fashizmniń ústinen jeńis teması payda boladı. Á.Shamuratov ta usı temadan jawıngerlerdiń fronttan elge jeńis penen kele baslawına arnap, «Sawashtan keldi», «Shad xabar» qosıqların dóretti.
Germaniya fashizmi ústinen jeńiske erisiw ata-ana perzentlerinen, elimizdiń urıs bolǵan jerlerinde jas náresteler ata-analarına, adamlar úy-jaylarınan ayırılıp qayǵıǵa batqan xalıqtıń saǵınıp, úlken úmit penen kútken kúni edi. Bul hádiyseni shayır:

Jer gúńiretip jeńis sazı shalındı,

Barlıq doslar shadlıqlarǵa malındı.

degen kóterińki sezim menen jırladı.

Bunnan keyin shayır miynet aldıńǵıları paxtakeshler, Ámiwdár`ya, jaslar festivalı temalarına arnap kóp sanlı qosıqlar jazdı.
Á.Shamuratovtıń qosıqları tematikası alǵa qoyǵan máselesi menen dáwir talabına ún qostı hám kórkemliliginiń talapqa juwap beriwi menen qaraqalpaq poeziyası tariyxınan belgili dárejede orın aldı.
Á.Shamuratov «Baxıtlı zaman» hám «Aqsholpan-Palman» degen poemaların jazdı.
Shayırdıń «Baxıtlı zaman» poeması jetpis bes jasar, ele tándar paxtakesh ǵarrı Erimbettiń sózine qurılǵan. Ol jaslarǵa paxtadan mol ónim alıwdıń áhmiyeti haqqında aytadı.
«Aqsholpan-Palman» poemasında óz táǵdirin el, Watan táǵdiri menen sanalı baylanıstıra alǵan, sózine berik, isine puxta jaslar obrazı jasaladı.
Kórkem ádebiyattıń barlıq túrlerinde qálem terbetken Á.Shamuratovtıń «Meniń jolbarıslar menen ushırasıwlarım» atlı povesti jolbarıs haqqında xalıq ańızları tiykarında jazılǵan. Povest` kirisiwden basqa on bólimnen turadı. On bólimniń tiykarında jolbarıstıń batırlıǵı, mártligi, ǵáripligi hám jırtqıshlıǵı haqqında xalqımızdıń on ańızı alınǵan. Povesttiń «Jolbarıs awlawǵa birinshi shıǵıwım» degen bóliminde jolbarıstıń shápikligi hám sadalıǵı súwretlenedi. Jas mergen jolbarıstı atpaqshı bolǵanda jolbarıs shaqqanlıq penen balanı iyninen tislep, mıltıǵı menen qosıp ılaqtırıp jiberedi, bala ata almay qaladı. Al, sol shaqqan jolbarıstı dayısınıń úsh pıshaqtan duzaq soǵıp óltirgenine hayran qaladı. Shıǵarmanıń «Qorqınıshlı úsh kún» degen bóliminde awılǵa topılǵan jolbarıstı jas shopannıń qanday eplilik penen atıp alǵanın súwretleydi. Al, «Jolbarıs tırnaǵında» degen bóliminde qarmaq salıp otırǵan balanı jolbarıstıń shápiklik penen ıyıǵına qaǵıp salıp ketiwi hám onnan eplilik penen qutılıwı sóz etiledi. «Qáwenderlik» degen bóliminde ayaǵına shóńge kirgen jolbarıstıń adamlarǵa qalay kelgeni hám ayaǵındaǵı shóńgesin aldırıwı, «Jolbarıstıń balasın ólimnen qutqardım» degen bóliminde jolbarıstıń qara qumırısqalar jabılganda balasın qalay qutqarǵanın, «Jolbarıs penen ayqastım» degen bóliminde mártlikti súyetuǵın jolbarıs penen belleskenin súwretleydi. Sóytip hár bir bólimde jolbarıstıń sırınıń belgisi ashıla beredi.
Povestti oqıp bolǵannan keyin kózińniń aldında bir márt, shaqqan, ádil jolbarıstıń hám epshil, batır, aqıllı ańshınıń tulǵaları elesleydi.
Á.Shamuratovtıń bul povestindegi qaharmanlar ańshı bala, jolbarıs sıpatları biziń ádebiyatımızdaǵı sheber jasalǵan, qaytalanbas sıpatlar, lirikalıq súwretlewler usılında jazılǵan. Barlıq waqıyalar menen qaharmanlar háreketleri lirikalıq qaharmannıń tilinen bayanlanadı.
Bul povesttiń tili «Eski mektepte» povestiniń tiline qaraǵanda biraz ózgeshelenedi. Bunda jazıwshı jolbarıs penen ushırasıwları haqqında qızıq gúrrińlerdi jazıwdı maqset etken. Povest` qızıq waqıyanı aytıp beriw, gúrriń etiw xarakterin ashadı: «Bir kúni jazǵı túnde qara úyde mergenshilikten kelip, sharshaw menen qattı uyıqlap atır ekenmen. Yarım aqshamnan awǵan waqıt. Ay súttey jarıq. Esik tarsıldap ashıldı. Jalt qarasam, basımda bir jolbarıs otır. Júregim suw ete qaldı». «… Bir kúni kún awǵan shamasında shertektiń astında qawın jep otırsam qubla bettegi toǵaylıqtan bir jolbarıs tikkeley maǵan kiyatır». «Bir kúnleri Tallıq bolısına qaraslı múyten elatı» h.t.b. bunda waqıyanı gúrriń etiwge qolaylastırılǵan avtordıń jeldirme tili kózge túsedi. «Bir waqıtları», «bir qızıq bolıptı» dep waqıyanı bayanlawdı baslaw usılı hám qızıq waqıyanı aytıp beriwge qolaylastırılıwı xalıq awızeki dóretpesinde áyyemnen kiyatırǵan xalıq gúrrińleri dástúrine jaqın keledi. Jazıwshınıń «hár bir» dep baslanǵan sózi bir qızıq waqıyanı aytıp beriwge qaratılǵan. Povest` mine usı xalıq gúrrińleri tiykarında jazılǵan qaraqalpaq prozasında jańa túr dóretti.
«Eski mektepte» povestinde revolyutsiyaǵa shekemgi mekteptiń jaǵdayı, mektepte oqıǵan balalar, olardıń ata-anası, jarlı balalarınıń awhalı, oqıw ushın tólenetuǵın salıq, mektepte oqıǵan balalardıń bilimi, tártibi haqqında sóz etiledi. Povest` eski mektep haqqında tereń maǵlıwmat bergeni ushın emes, al kórkemligi, sheberligi jaǵınan ózgeshelenedi. Povesttiń syujeti kútá ápiwayı, eski mektep hám onda oqıǵan bala, balalardıń mektep mollaǵa, mektepke qatnası haqqında sóz etiledi. Povesttiń barlıq syujeti bala tili menen jazılǵan. Bala tilinen mollanıń ádepsizligi, oqıtıw sistemasınıń ońbaǵanlıqları, balalarǵa bilim beriwden góre salıq alıwǵa qızıǵıwı, adam shıdamaslıq awır jaǵdayı birme-bir ashıladı. Povesttiń qaharmanları mektepte oqıǵan bala hám onı oqıtqan mektep molla. Povesttiń bastan aqırına bala tili menen mektep molla ótkir satiraǵa túyreledi. Bunıń menen shıǵarmada mollanı áshkara etiwshi balanıń birde-bir sózin ushıratpaymız. Povesti oqıp otırıp, oqıwshı mollanıń ádilsizligin, sútxorlıǵın kóredi. «Eski mektep», «Mektep molla» hám onda «oqıǵan bala» degen sózdiń tereń mánisin túsinedi.
Eski mekteptiń balalarǵa bilim beretuǵın bilim orayı emes, ótirik, juwhalıqtıń, xalıqtıń qanıntespey sorıytuǵın jatıp isherliktiń orayı ekenligi biledi. Povesttiń syujeti kútá ápiwayı, mektep mollaǵa jeti jıl oqıp bir hárip tanıy almaǵan balanıń ómiri haqqında sóz etiledi. Balalarǵa hárip tanıta almasa da mollanıń mektep mola bolıwın, bilim bere almasa da mekteptiń mektep dep atalıwın, alǵan bilimi bolmasa da balaların oqıtqanı ushın ata-analarınıń mollaǵa haqı tólewin mollanıń jarlı balalarına, bay balalarına qatnasın kúnde haqı sorawın tamasha detallar menen sızıp bergen.
Povesttiń dıqqatqa sazawar jeri onıń kórkemliligi. Kórkemlik shıǵarmanıń ideyasınıń kúshli hám tásirli beriliw forması. Mine, usı ideyanıń tásirli ashılıwında kózge túsetuǵın jeri povesttiń kompozitsiyası. Povesttiń syujeti eski mektepte oqıǵan balanıń mektep hám mola haqqında gúrrińi. Gúrriń qaharmannıń turmısta basınan keshirgen waqıyası, ol shıǵarmadaǵı tiykarǵı waqıya bolıp, qaharman óz basınan keshirgenlerin biriniń izinen birin bayan etip beredi.
Povesttiń tili, kórkemligi jazıwshı dóretiwshiligin joqarı basqıshqa kóterip turǵan belgili bóreneleriniń biri. Povesttiń úyirimli ápiwayı tili, jazıwshınıń waqıyanı kórkem etip súwretley biliwi, waqıyanı bayanlaw sheberligi menen kózge taslanadı. Shıǵarmada waqıya birinen-biri tuwılıp aǵılıp atırǵanday, jeńil kórkem tili menen bayan etiledi.
« - Há, júwernemek qatqır-aw, tursań bolmay ma, mollańa keshiktiń ǵoy – degen anamnıń sesti azanǵı tatlı uyqımdı bóldi. Ol bunday sózdi tek ashıwı kelgende ǵana aytatuǵın edi. Anamnıń qarǵısınan beter «molla» degen sózin esitkennen-aq quyqam juwlap, uyqım shayday ashıldı. Qorqınısh denemdi qaplap turdı. Bunnan 7-8 kún aldın pallaqqa asılǵandaǵı tut shıbıqtan tilingen eki ayaǵım sol qálpinde matalıp jatqanday bolıp sezildi» - dep baslanadı povest`. Bul epizodta «molla» sózi menen jas balanıń azanǵı uyqısınıń shayday ashılıwı, bunnan sońǵı mollanıń urǵan tayaǵınan ayaqlarınıń jarası kózge túsedi. Usı úsh nárse balanı mektep molladan, mektep mollanı baladan ayırıp, olar ortasında qanshama suwıqlıqtı, baladaǵı mollaǵa degen jek kóriwshilikti ashadı. Mola mektepke tazadan kelgen bala ushın quwanadı, sebebi, oǵan haqı tólewshisi kóbeyedi. Jas bala mollanıń usı quwanıshın bılay beredi: «Kútá bárekella, quda qálese adam bolıp shıǵadı, Seytjanǵa qarap «Bárekella» dep suwmańlap arasında diniy túsiniksiz sózlerdi de keltirip, kúlimsirep qoyadı. Onıń bul kúlimsirewiniń sheksiz ótirik ekenin kóziniń shamadan tısqarı mináyimsip, móldirewi, iyeginiń qalt-qalt etip, kelisse-kelispese de, ásirese, túsiniksiz sózlerin sapırıstırıp sóyley beriwi anıq kórinip turdı» - deydi. Bunda bala mázi mollanı baqlawshı ǵana emes, sezgir psixolog sıpatında aytılǵan jas balanıń taza náreste kewili mollanıń ótirik, juwhalıǵı menen mawasaǵa kelmeydi. Onıń barlıq háreketiniń, mıyıq tartıwınıń, sózleriniń ótirik ekenligin áshkara etedi. Jazıwshı balalar dúńyası arqalı jámiyettegi jatıp isher sútxor wákiliniń obrazın ashqan. Povesttiń barlıq syujetlik aǵımında bala usılardı gúzetiwshi sıpatında kórinedi, mollanıń iplas qılwaları jas náreste qálbinen ótedi. Povesti oqıp otırıp jámiyettiń eń kishkene aǵzası balalar dúńyası, haq, isengish, haqıyqatlıqtı súygen kewili, ótirik, jádigóylik, aldaw menen mawasaǵa kelmeytuǵın haqıyqatlıǵı, ótirikti ashıwǵa jan qumarlıǵı, onıń sulıw taza náreste ishki sarayı menen tanısamız.
Povestte bala tili menen jámiyetlik tipik wákiliniń satiralıq obrazı ashılǵan. Mola balası awırıp kelgen jas kelinshekti kórgende, ol pútkilley ózgerip, jalbıraqlap, quwanıp ketedi. Quwanıwınıń sebebi, ol kelgen adamnıń qolı qurı kelmegenin, onnan bir nárse alatuǵınlıǵın biledi. Bala molladaǵı bul jerkenishli ózgeristiń mánisine túsinbeydi, biraq onıń hár bir háreketiniń diniy túsiniksiz sózlerdi aytıp, jas náresteniń betine túkiriwiniń, qollarınıń qaltıraǵanların, kóziniń jıpılıqlarınıń bári ótirik, adamdı aldaw ushın islep atırǵanlıǵın biledi. Aqırı, ol mollanıń durıs sóylegenin bir márte de kórgen emes. Aytqanınday, molla eminen bala kóp uzamay qaytıs boldı. Molla balanıń janazasına barıp, jáne pul aladı. Bala tek bunda gúzetiwshi, lekin mollanı jas balanıń dúńya tanımı ashshı satira menen túyrep gúzetedi. Bılayınsha qaraǵanda bala menen molla ortasında bir-biriniń sırın túsinip jetpeytuǵın ayırmashılıq bar. Bala turmısta tájiriybesi joq, ómirge jańa kelgen náreste, molla bolsa, adamlardı qalay aldap qalayınsha etkende ózine payda keltiretuǵın jaǵınan qánige bolıp ketken hiyleker, jámiyettiń tipik wákili. Balanıń dúńya tanıwı menen jazıwshı jámiyettegi usı wákildiń ómirin, turmıs shárayatındaǵı haqıyqatlıqtı asha bilgen.
Povesttiń kózge túsetuǵın jaǵı onıń kórkem tili. Povesttiń tili oqıwshı júregin biylep tez-aq ózine degen ıqlasın oyatadı. Onı oqıp otırıp, balanıń kórkem, sulıw, gódek dúńyasına ańsat ǵana kirip keteseń, balalar seziminen jek kóriwshilik degenniń ne ekenin bileseń. Jazıwshınıń jetiskenligi xalıq tiliniń múmkinshiliginen, bay súwretlew qurallarınan paydalana bilgen. Onıń bayanlawı, qısqa, ıqshamlı hám anıq.
Povesttiń tilindegi tásirlilik oqıwshını ózine tartatuǵın úyirimli kúsh onıń muzıkalılıǵın beredi.