Ibtidoiy jamiyat

Jamoatchilik bilan aloqalarning rivojlanish tarixi

Koʻp avlodlar uchun ota-bobolarimiz, agar ularning ota-onalari turli jamoalarga (turlarga) mansub boʻlsa, bolalar sogʻlom tugʻilishlariga amin edilar. Turli ajdodlar jamoalari aʼzolari oʻrtasida jinsiy aloqaning oʻrnatilishi har bir yaqin qarindosh boʻlgan ajdodlar jamoasi (ekzogamiya) aʼzolari oʻrtasidagi jinsiy aloqani toʻliq taqiqlash (tabu) imkonini berdi. Shunday qilib, har bir ajdodlar jamoasi urugʻga aylandi va ikki urugʻli nikoh egalladi. Ikkilik tashkilotni tashkil etgan urugʻ aʼzolari alohida yashagan. Bunday sharoitda inson butun umri davomida oʻzi tugʻilgan jamoaga, yaʼni onasi mansub boʻlgan jamoaga tegishli edi. Shuning uchun, dastlabki tugʻilishlar onalik edi. Ikki yoki undan ortiq eng yaqin urugʻlar qabila boʻlib birlasha boshladi. Qabilanioqsoqollar boshqargan.

Insonning tabiiy boquvchisi uning onasi edi — dastlab u uni suti bilan boqdi, keyin uni oziq-ovqat va hayot uchun zarur boʻlgan barcha narsalar bilan taʼminlash masʼuliyatini oʻz zimmasiga oldi. Bu ovqatni erkaklar — onaning oilasiga tegishli boʻlgan akalari ovlashi kerak edi. Shunday qilib, bir nechta aka-uka, bir nechta opa-singillar va ularning bolalaridan iborat oilalar shakllana boshladi. Ular mukammal uylarda yashashgan.

Shundan keyingina juftlashgan oila paydo boʻldi — koʻproq yoki kamroq uzoq vaqt davomida doimiy juftliklar paydo boʻldi. Bu monogam oilaga aylandi — individual juftliklarning umrbod monogamiyasi[5].

Mutaxassislar, odatda, paleolit va neolit davrida 50-20 ming yil oldin — ayollar va erkaklarning ijtimoiy mavqei teng boʻlgan deb hisoblashadi, garchi ilgari matriarxiya, yuqorida aytib oʻtilgan.

Janubiy O‘zbekiston hududlarida shaharsozlikning vujudga kelishi.

O‘tgan asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘zbekistonning janubidagi bronza davriga oid yodgorliklarni keng mikyosda tadqiq etilishi natijasida ushbu hududlarning qadimgi tarixi va madaniyati to‘g‘risida boy ma’lumotlar olindi. Turli yillarda janubiy O‘zbekiston hududlarida ilk rivojlangan va so‘nggi bronza davri ilk dehqonchilikning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, urbanizatsiya jarayonlari hamda ilk davlatchilik masalalari, madaniy va iqtisodiy aloqalar, hunarmandchilikning taraqqiy etishi masalalari bo‘yicha A.Askarov, E.Rtveladze, B.Abdullaev, A.Sagdullaev, T.Shirinov, U.Raxmonov, E.Sayko, Sh. Shaydullaev kabi olimlar tadqiqot ishlari olib bordilar. Ushbu tadqiqotlar natijasida bronza davri o‘lkamiz janubiy hududlarida bo‘lib o‘tgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyot masalalari va ayniqsa, ushbu hududlarda ilk shaharlarning paydo bo‘lish asoslari va rivojlanish bosqichlari, ilk davlatchiliknipg paydo bo‘lishi jarayonlariga ko‘plab aniqliklar kiritildi. Ushbu masalalar bo‘yicha juda ko‘p yangi ma’lumotlar fanga joriy etildi va etilmoqda. Amudaryoning o‘rta va yuqori oqimi shimoli hamda janubida joylashgan yerlar «Avesto»ning qadimgi qismlarida Baxdi, fors podsholari mixxatlarida Baqtrish, grek-rim tarixchilari ma’lumotlarida Baqtriya yoki Baktriyona, hind manbalarida Baxlika, milodning boshlariga oid xitoy manbalarida Daxya yoki To-xo-lo o‘lkasi sifatida eslatib o‘tiladi. Zamonaviy tarixiy ma’lumotlarga ko‘ra Baqtriya yerlari bu -Afg‘onistonning shimoliy sharqiy qismini, Janubiy Tojikiston va O‘zbekistonning janubidagi (Surxon vohasi) yerlarni o‘z ichiga olgan. Undan tashqari zamonaviy tarixiy adabiyotlarning barchasi hozirgi kunda Surxondaryo viloyati, Tojikistonning Ko‘lob va Qo‘rg‘ontepa viloyatlarini o‘z ichiga olgan yerlarni shimoliy Baqtriya sifatida etirof etadilar. Shimoliy Baqtriya hududlaridagi aholining o‘troq manzilgohlari bu yerda Hisor madaniyati keng yoyilgan davrda, ya’ni neolit davrida (mil. avv.VI-IV ming yilliklar) paydo bo‘ladi. Ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda bu davrga kelib «hisorlik» ovchilar kichiq va yirik daryolar vohalarini, Boysuntog‘ va Ko‘hitanggacha bo‘lgan tog‘ va tog‘ oldi hududlarini o‘zlashtiradilar. Bronza davriga kelib esa bu hududlarda boshqa ko‘rinishga ega bo‘lgan hamda o‘ziga xos xo‘jalik shaklidagi yangi madaniyatlar shakllana boshlaydi.