Ichki sekretsiya bezlari va ularning gormonlari

Ichki sekretsiya bezlari va ularning gormonlari

• D.T.P.I
• Aniq va tabiiy fanlar fakulteti
• biologiya turlari yònalishi
• 3B-S-2022 guruh talabasi
• Panjiyeva Mastonaning
• odam anatomiyasi fanidan
• tayyorlagan mustaqil ishi slaydi

REJA:

• Ichki sekresiya bezlarining umumiy tavsifi.
• Gormonlarning fiziologik ahamiyati
• Gipofiz
• Gipotalamo-gipofizar tizimi.
• Gipotalamo-adenogipofiz tizimi.
• Qalqonsimon bez ichki sekresiyasi
• Foydalanilgan adabiyotlar.

Ichki sekresiya bezlarining umumiy tavsifi

• Organizmdagi hamma bezlar ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruhdagi bezlar o’zlarida hosil bo’lgan moddalarni yo tana a’zolari bo’shlig’iga, yoki tashqi muhitga suyuqlik chiqarish yo’llari orqali ajratib chiqaradi. Bunday bezlar tashqi sekresiya (ekzokrin) bezlari deb ataladi (so’lak, me’da-ichak, ter bezlari). Lekin organizmda boshqa turdagi bezlar, ya’ni ikkinchi guruhga mansub bo’lgan bezlar ham mavjud. Ularning suyuqlik chiqarish yo’llari bo’lmaydi va bunday bezlar o’zlarida hosil bo’lgan biologik faol moddalarni-gormonlarni bevosita qonga ajratib chiqaradi, qon esa ularni organizmning kerakli turli qismlariga yetkazib beradi. Bunday bezlar ichki sekresiya (endokrin) bezlari deb ataladi

• rasm. Odam tanasida ichki sekresiya
• bezlarining joylashuvi.
• 1-epifiz, 2-gipofiz, 3-qalqon oldi bezi, 4-jigar, 5-o’n ikki
• barmoq ichak, 6-buyrakning po’st qismi, 7-moyak,
• 8-qalqonsimon bez, 9-ayrisimon bez, 10-me’da,
• 11-buyrak usti bezi, 12-me’da osti bezi, 13-tuxumdon

Gormonlarning fiziologik ahamiyati

• 1. Gormonlar organizm funksiyalarning boshqarilishida ishtirok etadi. Odam organizmida ikki boshqarish mexanizmlari mavjud-asab va endokrin. Bu mexanizimlar o’zaro bog’langan bo’lib yagona neyroendokrin boshqarilishini tashkil qiladi.
• 2. Gormonlar organizmni tashqi va ichki muhiti o’zgarishiga qarab moslashtiradi. Masalan, giperglikemiya (qonda glyukoza miqdorining oshib ketishi) me’da osti bezi gormoni – insulin sekresiyasini kuchaytiradi, buning natijasida qondagi glyukoza miqdori me’yorga qaytadi.

3. Gormonlar organizm ichki muhitining doimiyligini saqlab turishga ishtirok etadi. Masalan, qonda glyukoza miqdorining kamayishi (gipoglikemiya) oqibatida buyrak usti bezining mag’iz qavatidan ko’p miqdorida adrenalin gormoni ishlab chiqariladi. Bu gormon jigarda glikogenolizni (glikogenni glyukozaga aylanishi)ni kuchaytirib, qonda glyukoza miqdorini me’yorga keltiradi.

• 3. Gormonlar organizm ichki muhitining doimiyligini saqlab turishga ishtirok etadi. Masalan, qonda glyukoza miqdorining kamayishi (gipoglikemiya) oqibatida buyrak usti bezining mag’iz qavatidan ko’p miqdorida adrenalin gormoni ishlab chiqariladi. Bu gormon jigarda glikogenolizni (glikogenni glyukozaga aylanishi)ni kuchaytirib, qonda glyukoza miqdorini me’yorga keltiradi.
• Shunday qilib, organizmda gormonlar morfogenez (o’sish va rivojlanish) moddalar almashinuvchi va gomeostaz (organizm o’z ichki muhiti tarkibini doimo bir xilda saqlab turishi) jarayonlariga ta’sir etadi.

Qalqonsimon bez. Qalqonsimon bez barcha umurtqalilarda bo'ladi. Sut emuzuvchilarning bo'yni sohasida, qalqonsimon tog'ayning ikki yonida joylashgan bo'lib, shaklan qalqonga o'xshab ketadi. Bu bez o'zaro tutashgan ikki bo'lakchadan iborat. Qalqonsimon bezning hajmi har xil turdagi hayvonlarda turlicha bo'lib, bir turdagi hayvonlarda ham bir muncha farq qiladi.

Kattaligi hayvonning yoshi, jinsi, organizmning holati, yilning fasli va bir qator omillarga bog'liq. Jumladan, ser sut qoramollarda bu bez og’irligi 23-41, go’shtdor shoxlilarda esa 21-36, cho’chqalarda 12-30, arxarlarda 20-35, qo'ylarda 4-7 grammni tashkil qiladi. Qalqonsimon bez qon bilan benihoya yaxshi ta'minlanib turadi. Masalan, itlar organizmida oqayotgan qonning hammasi bu bezlar orqali bir kunda 16 marta aylanib, oqib o'tadi.

Bezning parenximasi va stromasi bo'lib, parenximasi o'ziga xos follikulalardan tashkil topgan. Bu follikulalarning devori sekretor epiteliydan tuzilgan. Sekretor hujayralar uzluksiz ravishda maxsus kolloid modda ishlab chiqaradi. Shu sababli follikulalarning ichi o’sha kolloid moddalar bilan to'la turadi. Bu kolloid gidrolizlanganidan so'ng qon va limfaga o'tadi. Follikulalarning orasida biriktiruvchi to'qima bo'lib, u bezning stromasini tashkil qiladi.

O’sayotgan bolalar tishining normal o'sib chiqishi, to'qimalarning regeneratsiyasi, yaralarning tuzalib bitib ketishi ham shu gormonlarga bog'liq. Bu gormonlarning markaziy asab tizimining funksional holatiga ta'sir qilishi diqqatga sazovordir.

Foydalanilgan adabiyotlar Rajamurodov Z.T. Odam va hayvonlar fiziologiyasi. Toshkent, 2010 Bozorov B.M. Endokrinologiya. Samarqand, 2010. Алматов К.Т. Одам ва ҳайвонлар физиологияси. Тошкент, 2004. E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!