Ichki yonuv dvigatelni muvozanatlash va ularni ravon ishlashini

 
 
Ichki yonuv dvigatel ishlashining rovonligi. 
Reja: 
1. Burovchi momentning notekislik koeffitsienti. 
2. silindrlar soni va joylashishining, ishlash rejimi va ishlatish sharoitining 
notekislik koeffitsientiga ta'siri. 
3. Dvigatel ishlashining notekisligi va uni baholash. 
4. Rovon ishlashini ta'minlaydigan tadbirlar. 
5. IYoD maxovigini (vazmin gildirak) tanlash. 
Tayanch so‘zlar, iboralar. 
Notekislik koeffitsienti, ta'sir etuvchi omillar, baholash, tadbirlar, maxovikni 
tanlash. 

---

Dvigatelning dinamikasi va muvozanatlash kinetostatika usuli bo‘yicha tadqiqotlar 
o‘tkazilgan bo‘lib, tirsakli val absolyut bikr va o‘zgarmas burchak tezligi bilan 
aylanadi deb qaralgan. xaqiqatda esa, dvigatel turg’un rejimda ishlaganida xam 
valning burchak tezligi o‘zgarmas bo‘lmaydi, davriy ravishda o‘zgarib turadi. 
Burchak tezligining davriy ravishda o‘zgarib turishiga asosiy sabab burovchi 
momentning novoronligi hisoblanadi. Burovchi momentning norovonligiga ish 
jarayonini davriyligi va KShMning kinematik xususiyati ta'sir qiladi. Burovchi 
momentning norovonligi natijasida egiluvchan (uprugiy) tirsakli valda buralma 
tebranishlar hosil bo‘lishni keltirib chiqaradi, valning aylanma harakatining 
norovonligini oshiradi va uni buzilishiga olib kelishi mumkin. Yiqindi burovchi 
momentning norovonligini o‘zgarishini muloxaza qilish uchun burovchi 
momentning norovonlik koeffitsientidan foydalaniladi. 
Burovchi momentning norovonlik koeffitsientini qiymati asosan silindrlar soniga 
bog’liq bo‘lib, ularning soni ortishi bilan kichiklashadi. -ning qiymati IYoD ning 
turi va o‘ziga xos tomonlariga, xususan, chaxnashlarning navbatma-navbat yuz 
berish rovonligiga xam bog’liq. Burovchi moment xar onda tirsakli valga 
tushadigan qarshilik momenti va aylanma xarakatlanuvchi massalarning 
ekvivalentiga keltirilgan massalarning inertsiya kuchlarini momenti bilan 
muvozanatlashadi. 
Bu erda 
qarshilik momenti; Jo-tirsakli val o‘qiga keltirilgan hamma 
massalarning inersiya momenti; 
-tirsakli valning burchak tezlanishi.

---

3.4. -rasm. Turli silindrli dvigatellar uchun yig’indi burovchi momenti. 
Yuqorida yozilgan ifodaga asosan. 
So‘ngra burchak tezlanishi musbat bo‘ladi, tirsakli valning burilish burchagi ga 
mos keladigan b nuqtada u nolga teng bo‘lmaydi, burchak tezligi esa eng yuqori 
qiymatga erishadi. 
Dvigatelning turg’un rejimida burchak tezligining chetlashishi, ya'ni tirsakli val 
aylanishining 
notekisligi 
aylanish 
notekislik 
koeffitsienti 
bilan 
ifodalanadi.
Bu erda 
val aylanishining o‘rtacha tezligi.IYODda 
inersiyaga ega harakatlanuvchi elementlar mavjud bo‘lsa kinetic energiya balansi 
guyidagicha 
yoziladi: 
Ushbu tenglamaning chap qismi tirsakli valning elementar burilish burchagi 
mobaynidagi burovchi momentning ortiqcha qishini, Jo esa tirsakli valga kelirilgan 
IYoD xarakatlanuvchi detallarining inertsiya momentini ifodalaydi. Mazkur 
tenglamani val chiqish uchi burchak tezligining 
dan 
gacha 
o‘zgarish oralig’ida integrallab ushbuga ega bo‘lamiz:
Keltirilgan ifoda maxovikning zarur momentini hisoblab topishga imkon 
beradi. Mazkur moment qiymati Jo kattalikning 80...90% ini tashkil etadi. Biroq, 
ko‘pincha maxovik uzatma ulanganda mashinaning o‘rnidan ko‘zg’alishini 
ta'minlash shartidan kelib chiqib tanlanadi. Bunda inertsiya moment aylanishning
joiz notekisligi talablaridan kelib chiquvchi momentga nisbatan kattaroq bo‘ladi. 
IYoDning detallarini umumiy hisoblash usuli. 
Gazlarning davriy bosimini kuchlari, qaytma-ilgarilanma va aylanma 
harakat qiluvchi massalarning inertsiya kuchini davriy ta'siri dvigatel detallarini 
siklik takrorlanuvchi yuklanish sharoitida ishlashga olib keladi. Kuchlanishni 
miqdori ishlash rejimlariga, havoni bosim ostida silindrga kiritilishiga, buralma va 
eguvchi tebranmalarning paydo bo‘lishiga bog’liqdir. 
Qabul qilinayotgan hisob rejimi, dvigatelni asosiy detallarini 
mustahkamlik va uzoq muddat ishlash ko‘rsatkichlariga nisbatan eng og’ir ishlash 
shoroitiga mos kelishi kerak. 

---

Ayrim paytlarda inertsiya kuchlari, ayrim mexanizm detallarini, gaz bosim 
kuchi 
ta'sirida 
yuklanishini 
holi 
qilinishini,ham 
hisobga 
olish 
kerak.Hisoblayotganda dvigatelni asosiy (xarakterli) ish rejimida ishlagan vaqti va 
sharoitini albatta e'tiborga olish kerak, bu esa olingan kuchlanishlarni,
mustahkamlik zahirasini, shartli solishtirma yuklanishini va mustahkamlik 
ko‘rsatkichlarini o‘zaro bog’liqligini ko‘rsatishda ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Karbo‘uratorli dvigatellar uchun ahamiyatga ega bo‘lgan hisoblash uchun 
qabul qilinadigan rejimlari quyidagilar bo‘ladi: 
1. Aylanishlar chastosi bo‘lgandagi eng yuqori burovchi momenti. Bu 
sharoitda yonishni oxirida gazni bosimi va to‘ldirish koeffitsienti yuqori qiymatga 
ega bo‘ladi; 
2. Tirsakli valni nominal aylanishlar chastotasidagi nominal quvvati; 
3. Inertsiya kuchlarini maksimal qiymatga ega bo‘ladigan salt yurishni eng 
yuqori aylanishlar chastotasi; 
Tez yurar dizellarda yonishni eng yuqori bosimi aralashma hosil qilish 
usulidan aniqlanadi, ba'zi hollarda eng yuqori burovchi momentini rejimiga to‘g’ri 
kelmaydi. To‘g’ridan-to‘g’ri aralashma hosil qiluvchi dizelda yonishni eng yuqori 
bosimi nominal quvvat rejimida paydo bo‘ladi. 
Shuning uchun tezyurar dizellarda quyidagi rejimlarni hisoblash uchun 
tavsiya etish mumkin: 
1.Tirsakli valni nominal aylanishlar chastotasidagi nominal quvvat; 
2. Salt yurishdagi aylanishlar chastotasini eng yuqori qiymati. 
Karbo‘uratorli dvigatellarda rostlagich bo‘lganda uni salt yurishdagi eng 
yuqori aylanishlar chastotasi (1,05...1,10) oraliqida o‘zgaradi; mexanikoviy 
rostlagich bo‘lgan dizellarda (1,05...1,07) Havoni bosim ostida kiritish 
qo‘llanilganda yong’ni eng yuqori bosimi, nominal aylanishlar chastotasida, 
qachonki kiritilayotgan havoni bosimi eng yuqori qiymatga ega bo‘lganda bo‘ladi. 
Dvigatelni javobgar detallari odatda transport dvigatelini ish sharoitiga mos 
bo‘lgan turg’un bo‘lmagan rejimni hisobga olmagan holda hisoblanadi. 
Ayrim detallarni mustaxkamligi (porshen guruxi, tsilindr kallagi, va 
gilzalari, chi?arish klapandari va x.k.) fa?at kuchlanish va deformatsiya ta'siriga 
ani?lanmasdan, balki materialni mexani? xususiyatini keskin kamaytirishga va 
detalni xajmi bo‘yicha notekis ?izishi natijasida ?o‘shimcha kuchlanish paydo 
?ilishga olib keladigan xaroratni xisobga olgan xolda xam xisoblanadi. 
Tirsakli valni elementlaridagi kuchlanishni hisoblayotganda tayanch 
nuqtasini bikrligi etarli bulmaganligi sababli karterda uni siljishi va emirilishi 
natijasida podshipniklardagi tirkishni ko‘payishini hisobga olmagan holda 
hisoblanadi; kuch shpilkalarni hisoblayotganda kallakda va gaz sizuv chokidagi 
qistirmada paydo bo‘ladigan deformatsiyani e'tiborga olinmaydi; shatun boltlarini 
hisoblayotganda krivoship kallagini deformatsiyasi hisobga olinmaydi. 
Statik yuklanishda hisoblash, metalni deyarli uprugiy sharoiti uchun keltirib 
chiqarilgan, materiallar qarshiligi formulasidan foydalanib amalga oshiriladi. 

---

Bunda deformatsiyaga faqat uprugost oralig’ida yo‘l qo‘yiladi, detal o‘z shaklini 
o‘zgartirmagan holda. Mustahkamlikni ko‘rsatkichi oquvchanlik chegarasidir va, 
shu bilan birgalikda mustahkamlik chegarasi ham va (normal va urinma 
kuchlanishlar). Miqdor va ishorasi o‘zgaruvchi kuchlanishlarni keltirib chiqdruvchi
siklik yuklanishlar, masalan tirsakli val elementlarida, shatunda, kuch 
shpilkalarida, klapan prujinalarida va boshqa detallarda mustahkamligini 
ko‘rsatkichlari (belgilovchilari) bardoshlilik chegarasi va (tartib bo‘yicha 
egilishda, chuzilishda qisilishda, buralishda) va oquvchanlik chegarasi
va,hisoblanadi. Detallar bu sharoitda chidamlilikka ega bo‘lishi kerak va 
o‘zgaruchan yuklanishda buzilmasdan ishlashi kerak. 
Detallarni chidamlilik chegarasiga bir qator omillar ta'sir etadi, ulardan 
asosiylari detalni shakli va o‘lchami, yuklanish siklini turi, kuchlanish holatini 
ko‘rinishi, satxini holati, tayyorlash texnologiyasi va boshqalar hisoblanadi. Bir xil 
materialdan tayorlangan detalni silindr shaklidan boshqa shaklga o‘tganda uni 
shakliga, ulchamiga va g’adir-budirligiga qarab tuzatishlar kiritiladi. 
Detalni kuchlanishxolati siklni eng yuqori va kam o‘rtacha kuchlanishlari 
bilan va kuchlanishni amplitudasi bilan baholanadi. 
Amplitudani sikldagi o‘rtacha arifmetik qiymati 
Siklni o‘rtacha kuchlanishi 
Siklni maksimal kuchlanishi. 
Ishorasi o‘zgaruvchi simetrik, ishorasi o‘zgaruvchi asimmetrik va bir 
qiymatli tebranuvchi tsiklni kuchlanishlari o‘z-oro bog’liqligi quyidagi
jadvalda kursatilgan. 
Siklni asimmetriya darajasi asimmetriya koeffitsienti bilan ifodalanadi. 
Simetrik siklda; tebranuvchi sikl uchun ko‘rsatkichlari simeirik ishorasi bir 
o‘zgaruvchan qiymatli asimmetrik tebranuvchi kuchlanish, amplitudasi siklni 
o‘rtacha, kuchlanishi. 
O‘zgaruvchan siklni xarakterli kuchlanishlarini nisbati asimmetrik 
koeffitsenti bilan ifodalanadi. 
Sikildagi normal va urinma kuchlanishlari eng yuqorisi mos kelgan 
oquvchanlik oralig’idan kam bo‘lishi kerak, ya'ni va, kuchlanishni amplitudalari 
esa amplituda chegarasidan oshmasligi kerak (va) berilgan asimmetrik siklga mos 
keladiganidan. 
Toliqishdan buzilishga eng xavotirlisi simmetrik sikl hisoblanadi, uni 
amplitudasi. 
Avtomobil dvigatellarini ishlatish tajribasini ko‘rsatishicha ko‘pchillik 
buzilishlar toliqish oqibatida sodir bo‘ladi. Kuchlanish yig’ilgan qismlarda, 
metalning ichki defekti natijasida bir xil tarkibli blmagan kristallik strukturasi hosil 
bo‘lgan joyda bo‘shliq qil tolalari va tashqi satxi shikastlanganda (chiziq, o‘yilish, 
zanglash) buzilish sodir bo‘ladi. 
Kuchlanishni 
siklik 
yuklanishda 
notekislikgi 
kuchlanish 
kontsentratsiyasining samaradorlik koeffitsientibilan belgilanadi (xarakterlanadi). 

---

Detalning absolyut o‘lchamini oshishi bilan o‘zgaruvchan yuklanishda
metallni strukturasini bir jinsliligida o‘zgarishi va unda mikro yoriqlarni paydo
bo‘lishini oshish extimoli tug’iladi. 
Detalni absalyut o‘lchami hisoblashlarda masshtab omillari va bilan 
e'tiborga olinadi. 
- ko‘rinib turgan detalni bardoshlili chegarasi. 
-tekis detal namunasini bardoshlilik chegarasi 
Ishlov berilgan satxning sifatini ta'sir texnalogik omillari bilan boholanadi.
Masshtab omili. 
O‘qning diametri,mm 
25 
50 
100 
150 
0,8...0,9 
0,7...0,8 
0,6...0,7 
0,55...0,6 
0,85 
0,70 
0,55 
0,5 
Ishlov
Yaltirash 
1,00 
1,00 
Pardozlash 
0,85…0,95 
0,90…0,97 
Tozalab ochmoq 
0,80…0,90 
0,88…0,94 
Qo‘pol ishlov berish 
0,60…0,80 
0,76…0,88 
Ishlovsiz
0,4…0,60 
0,64…0,76 
Yuqorida ko‘rsatilgan omillarni hisobga olganda siklni eng yuqori kuchlanishi. 
Detal musxtahkamligini zahirasi quydagi ifoda bilan aniqlanadi. 
Detalni 
oquvchanlik 
bo‘yicha 
zaxirasi 
quydagi 
ifoda 
bilan 
aniqlanadi.
 
Nazorat savollar. 
1. Tirsakli val qanday burchak tezlik bilan harakat qiladi deb qaraladi? 
2. Tirsakli valni burchak tezligi haqiqatda qanday bo‘ladi? 
3. Burovchi momentning norovonlik koeffitsienti qanday aniqlanadi?
4. Dvigatelning burovchi momenti qanday moment va kuchlar bilan 
muvozanatlanadi? 
5. Burovchi momentning narovonlik koeffitsienti dvigatelning silindrlar soniga 
bog’liqmi? 
6. Dvigatelning tirsakli valini rovon aylanishi nima bilan belgilanadi? 
7. IYoDning konstruktsiyalash tamoyillari nimalardan iborat