Ihyou ulumid-din

surasi, 46-oyat);
«Kimki bu dunyoda ko‘r-gumroh ekan, bas, u oxiratda ham ko‘r va butunlay
yo‘ldan ozguvchidir» (Isro surasi, 72-oyat). Bu ishlarning ba’zisi
payg‘ambarlarga ko‘z bilan, ba’zisi basirat bilan kashf bo‘lgan. Ammo
barchasini ham ko‘rish deya atalaveradi.
Umuman, kimning botiniy basirati o‘tkir bo‘lmasa, u dinning faqat po‘stini va
suratini ko‘ribdi, mag‘zi va haqiqatiga yetishish unga yo‘l bo‘lsin.
Xullas, «aql» so‘zi mazkur ma’nolarda ishlatiladi.
Odamlarning aqlda farqlanishi bayoni
Aqllilik borasida odamlar bir-biridan farq qiladi. Tahsili kam kishi bilan gaplashishdan
ma’no yo‘qdir. Balki afzali va muhimi haqiqatni tezlik bilan ochiq aytishdir.
Bu to‘g‘rida ravshan haqiqat shuki, albatta tafovut ikkinchisidan boshqa uchala qismga
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 142
ham tegishlidir. Ikkinchi qism joizni joiz, maholni mahol qilish bo‘lgan zaruriy ilm edi.
Chunki kim ikkini birdan ko‘pligini bilsa, jismning bir paytda ikki makonda
bo‘lolmasligini, bir narsaning ham qadim, ham hodis (yangi paydo bo‘lgan) bo‘lishi
maholligini, shuningdek, uning boshqa o‘xshashlarini va idrok etilgan hamma narsani
beshak, muhaqqaq bo‘lishini biladi. Ammo uchta qismda tafovut mavjuddir.
To‘rtinchi qismga kelsak, u shahvatlarni yengishda quvvatning egallashidir. Bu to‘g‘rida
odamlarning farqlanishi sir emas. Hatto, bitta shaxsning holatlarida ham tafovut
ko‘rinadi. Bu xilma-xillik ba’zan shahvatning tafovutiga qarab bo‘ladi. Zero, ba’zi
shahvatlardan boshqalarini tark etishga oqil kishining kuchi yetadi. Lekin bu gap
nisbiydir. Masalan, yosh yigit o‘zini zinodan saqlay olmasligi mumkin. Yoshi ulg‘ayib, aqli
to‘lsa, nafsini tiya oladi. Riyo va mansab shahvati esa, katta bo‘lgan bilan zaiflashmaydi,
balki ziyoda bo‘ladi. Bunga shahvat ofatini bildiruvchi ilmdagi tafovut sabab bo‘lishi
mumkin. Shuning uchun tabib ba’zi zararli taomlardan saqlana oladi, ammo, aqlda unga
teng bo‘lgan, lekin tib ilmidan bexabar kishi zararli deb ishonsa ham. saqlanishga qodir
bo‘lmaydi. Tabibning ilmi qancha mukammal bo‘lsa, xavfi ham shuncha qattiq bo‘ladi.
Xavf aqlning qo‘shini, shahvatlarni so‘ndirish va tindirish qurolidir. Shuningdek, olim
kishi gunohlarning zararini kuchli bilgani tufayli gunohlarni tark etishga johildan ko‘ra
qodirroqdir. Men bu o‘rinda haqiqiy olimni nazarda tutmoqdaman, ko‘k choponli arbob
yoki befarosat kishini emas. Garchi shahvat jihatidagi ilmga tegishli bo‘lsa-da, biz bu xil
ilmni ham aql deya nomladik. Chunki u aql g‘arizasini quvvatlantiradi. Tafovut uni
jamlashdadir. Bu esa aql g‘arizasidagi tafovutning o‘zi bilan ham bo‘lishi mumkin.
Chunki aql kuchaysa, o‘z-o‘zidan shahvatni so‘ndirish ham tezlashadi.
Uchinchi qism esa, tajribalar ilmlaridir. Bu to‘g‘rida odamlarning tafovutini inkor etish
mumkinmas. Chunki ular isobaning (mo‘ljalga urish) ko‘pligi va idrokning tezligida
farqlanadilar. Buning sababi yo g‘arizadagi, yo shug‘ullanishdagi tafovutdan bo‘ladi.
Birinchisi bo‘lsa, u asl, ya’ni, g‘arizadir. Bundagi tafovutni inkor etishga umuman yo‘l
yo‘q. Chunki u nafsni yoritayotgan, uni tongga olib chiqayotgan nur misolidir. Uning
yoritish asoslari tamiz yoshida bo‘ladi. So‘ng yashirin tezlikda o‘sib ziyoda bo‘lib, to
qirqqa kirguncha kamolga yetib boradi. Buning misoli quyoshning chiqishiga o‘xshaydi.
Chunki tongda hali g‘ira-shira, nuri kam bo‘ladi. Keyin asta ziyodalashib, tik kelganida
mukammallik kasb etadi.
Basirat nurining farqi ko‘rish nurining tafovuti kabidir. Ko‘zi xira odam bilan ko‘zi o‘tkir
odam o‘rtasidagi farq ma’lum. Alloh azza va jallaning barcha maxluqotidagi sunnati
yaratishdagi tadrijiylikdir. Hatto shahvat g‘arizasi balog‘at yoshidagi bolada birdaniga
zohir bo‘lib qolmaydi, balki sekin-asta, tadrijiy ravishda paydo bo‘ladi. Barcha kuch va
sifatlar ham shundaydir. Odamlarning g‘arizadagi bu tafovutini inkor etgan kishi aql
nazoratidan bebahra odam kabidir.
Kim Payg‘ambar (sollallohu alayhi vasallam)ning aqllari oddiy xalqning, sahroyi
badaviyning aqlidek desa, uning o‘zi qora xalqdan tubanroqdir. G‘ariza tafovutini qanday
inkor qilish mumkin?! Agar aql g‘arizasi bo‘lmaganida ilm o‘rganishda odamlar
farqlanmasdi, aytilgan gapni ming mashaqqat bilan tushunadigan befahmlar, sal turtki
bilan anglab oladigan zakiylar, hech bir ta’limsiz ruhida haqiqat paydo bo‘ladigan komil
insonlar ham bilinmasdi. Bu hol Alloh taolo aytganidek: