Ii bob. Nomoddiy madaniy merosni tiklash va rivojlantirish

2.2 O'zbek milliy mentalitetiga xos an'anaviy madaniyati. Mamlakatimizda barqarorlik muhitining qaror topganligi, mentalitet o’zgarishlari va ijtimoiy-siyosiy xavfsizlik xolatlarining uzluksiz amal qilishi xalqimizning bunyodkorlik jarayonlarda faol ishtirok etishini ta'minlamoqda. Shuni qat'iy ishonch bilan aytish mumkinki, bugun O’zbekistonda islohotlar muqarrar tus oldi, endi ulami ortga qaytarib bo’lmaydi, eng muximi yurtimizda amalga oshirilayotgan ishlar, yashayotgan odamlar ulaming tafakkuri, mentaliteti, hayotga o'z atrofida yuz berayotgan barcha voqealarga bulgan munosabati o'zgarmoqda.
Mustaqillik tufayli mazkur tarixni holisona o'rganish imkoniyatiga ega bo'ldik. Ittifoq davrida bir tomonlama talqin etilgan masalalar endi atroflicha yoritilmoqda. Ijodini o'rganish taqiqlangan allomalar me'rosi qayta tiklanmoqda. Shaxs ma'naviyatini yuksak ruxda, tarixiy haqiqatdan ogoh etib tarbiyalash mustaqil O’zbekistonning ma'naviy taraqqiyoti va kelajagini belgilaydi. Ma'naviyat aql—zakovatli madaniyatli avlodni tarbiyalay olsakgina, oldimizga quyilgan ezgu maqsadlarimizga erisha olamiz.
Milliy mentalitetni shakllanishida Zardushtiylik dinini o'ziga xos tutgan o'mi mavjud bo'lib, Zardushtiylik dini fanda zaroastrizm, otashparastlik deb atalib, O’rta Osiyo va Qadimgi Eronda miloddan avvalgi X-XI asrlarda paydo bo’lgan din. Zardushtiylik quldorlik va ilk feodalizm davrida Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjonda keng tarqalgan din bo’lib, Zardushtiylikning asosiy g’oyalaridunyodagi xamma narsalar, tartiblar, yaxshilik va yomonlik, yorug’lik va qorongulik, xayot va o’lim o’rtasidagi kurashga bog’liq deb tushuntiradi.[21. 78]
Olamdagi hamma yaxshiliklami -Ahuramazda, barcha yomonliklarni -anxra vujudga keltiradi deb ishontiradi. Zardushtiylik Markaziy Osiyoda buddaviylik, xristian, lamaizm, bilan birga to arablar Markaziy Osiyoga Islom dinini olib kelgunlariga qadar rivojlanib, taraqqiy etib kelgan asosiy dinlardan biri hisoblanadi.Zardushtiylik dinida inson yaxshilik va yomonlik o'rtasidagi kurashda o'yinchoq emas, balki tanlash erkinligiga ega bo'lgan, o'z faolligi bilan adolat tantanasiga ta'sir eta oladigan shaxs sifatida e'tirof etiladi. Ana shuning natijasida zurdushtiylikka kattalami xurmat qilish, kichiklarga izzatda bo'lish, xayr-sahovatli bo'lish, o'z qabila boshliqlarini maslahatlariga so'zsiz amal qilish yorug'likka intilib yashash asosiy g’oya hisoblangan. Zardushtiylik marosimlarida to'rt unsur- suv, olov, er, havoni ulug'lash ancha harakterlidir. O'zbek xalq milliy mentalitetining shakllanishi, rivojlanishi va taraqqiy etishida ana shu to'rt unsur muhim ahamiyat kasb etadi.
Suv-bu unsurni e'zozlash, xurmat qilish, zardushtiylik dini ta'sirida Markaziy Osiyo xalqlari tafakkuriga singib boradi.Zardushtiylikni asosiy qonunlar kitobi hisoblangan «Avesto» kitobida «Xavarazm» va «Yaksart» daryolari suvi muqaddas ekanligi, shuning uchun bu suvlami hurmatlash zarurligi bayon qilib berilgan.O’zbek xalqi suvni muqaddas bilishi, uni tejab-tergab, isrof qilmay ishlatishga asosan ana shuning uchun qarashlar ta'sir ko’rsatgan.Ikkinchi unsur bu- Olov insonlami juda ko’p kulfatlardan, balolardan asrab qolgan. O'rmonlarga tushgan olovlar ta'sirida inson pishgan go’sht eyishni, narsalami pishirishni o’rgangan.Xayotni mavjudligi olov-quyosh bilan degan g’oyaga asoslangan zardushtiylik o'tni muqaddas sanab, xayotni asosi quyosh deb e'tirof etadi. Shuning uchun Zardushtiylik otashparastlik ham deb ataladi. Olovni muqaddas deb sanash bugun o'z kuchini yo'qotgan bo'lsada, to'y kunlari kelin-kuyov uchun o't yoqish, ulami olov atrofida 3 marta aylantirish odati saqlanib qolgan.
Er-otashparastlikda uchinchi muqaddas unsur sanaladi. Shunga binoan zardushtiylar erni avaylab bosishni xudojo'ylik hisoblashgan. Erni haydash gunoh hisoblangan, shu sababli otashparastlar ko'chmanchi hayotni afzal ko'rganlar. Erni chopib ekin ekish huquqiga ma'lum bir toifa ega bo'lgan xolos.To'rtinchi muqaddas xisoblangan unsur-bu havodir. Otashparastlar e'tiqodiga ko'ra inson yashash uchun nafas olayotgan havo mo'tabardir. Shu bois uni bulg'amaslik zarur.Murdalar jasadini yoqib ifloslantirish gunoh hisoblangan. Shu sababli maxsus maydonlarda qurilgan minoralarga olib chiqilib quyilgan. Toki uni qushlar yeb ketsin deyilgan.
Milliy mentalitetning shakllanishida zardushtiylik nihoyat darajada muhim rol’ o'ynagan hatto milliy mentalitetning poydevori bo'lgan degan xulosa chiqarish ham mumkin bo'ladi.Avesto-asli otashparastlikning muqaddas kitobidir. Avesto Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarini qadimdagi davrda ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam tugrisidagi tasawuri, urf-odatlari, ma'naviy-madaniyatini urganishda muxim omil xisoblanadi.
Fanda Avesto 3 tarixiy qatlamga ajratiladi:
1. Eng qadimgi qismi mil.avvalgi III-II ming yilliklar oxirida vujudga kelgan
Yashtlar (ba'zan gotlar)
2. Gotlar-mil.awalgi IV asrda yashagan Zaratushtra (zardusht ijodi deb hisoblanadi)
3. Mil.avvalgi V asrda yakka xudolik va ko’p xudolik g’oyalari o’rtasida kurashni aks ettiruvchi qism (mazdakiylik ta'limoti).
Avesto juda katta kitob bo’lganligi bois kundalik faoliyati uchun «Kichik Avesto» yaratishgan. Unda «Katta Avesto»dan olingan boblar tanlab olingan. Hozir fanga ma'lum bo’lgan Avesto Yasht, Visparat, Videvdot, Yasnadan tashkil topgan. Zardushtiylik ta'limoti barcha dinlarga ta'sir ko’rsatgan. Uni mentalitetimizga ko’rsatgan ta'sirini ba'zi tabarruk joylardagi daraxtlarga in, ot elini bog’lab qo'yish, osib qo’yish, shamchiroq, sham yoqib qo’yish, tuproqni yuzga surtish, tanga pul sochish odatlari saqlanib qolganligidan bilish mumkin bo’ladi.
O'zbek mentaliteti o'zgarishlari tizimidagi yana bir muhim jihat — aholi turli tabaqalari ijtimoiy —madaniy va siyosiy sa'y—harakatlari jarayonlarini me’yoriy va ongli boshqarishdan iboratdir.Ma'lumki o'zbek xalqi tabiatan yaxshiga havasli, ibratga moyil, kattaga ehtiromli, kichikka izzatli, ergashuvchanlik mayli kuchli xalqdir. Ana shu ergashuvchanlik ibratga moyillik hislatlarini millat manfaatlariga bura olish, ulami vatan ravnaqi yo'liga safarbar etish, bu fazilatlarimizni nорок kimsalardan, shubhali siyosiy oqimlardan muhofaza etish, g'animlaming g'arazli kirdikorlariga qurbon bo'lishdan asrash favqulodda muhim ahamiyat kasb etadiYurtboshimiz I.Karimov uqtirishlariga ko'ra, boshqarish jarayonlari dastavval aholini e’tiqodlar, qiziqishlar va boshqa o'lchamlar asosida tashkillashtirish ishlarini tizimli yo'lga solishni talab etadi. Tashkillashtirish jarayonlarini esa, muayyan guruhlar tarkibidagi yetakchilar, lider shaxslar atrofida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Zero, ergashuvchalik tabiati ergashtiruvchilik omiliga doimiy ehtiyoj sezib turadi.Ommani maqsadli boshqarish va bu jarayonlami milliy manfaatlar va umuminsoniy tamoyillar mutanosibligi negizida amalga oshirish mamlakatning umumiy intellektual—estetik ijtimoiy—iqtisodiy taraqqiyotgiga, siyosiy va axloqiy barqarorligigi mustahkam zamin yaratadi. Jamiyatni maqsadli boshqarish xalqimiz tabiatiga o'tmishdan salbiy meros sifatada o'tgan irratsionalistik kayfiyatlardan, ya'ni voqelikni chuqur his etmaslik, yuz berayotgan jarayonlar, o'zgarishlami, tashqi va ichki havflarai anglab etmasdan g'aflatda yashayverishdan ishonchli muhofaza etadi. O'zbek mentalitetida o'zgarishi zarur bo’lgan yana bir jihat — bu xalq tabiatidagi jamoaviylik va individualizm omillarining nisbatidir. Ma'lumki, g'arbda shaxs jamoaga o'zligini yuzaga chiqarish, iste'dodi va imkoniyatlarini namoyish etish, muayyan maqsadlarga erishish vositasi sifatida qaraydi. Jamoa inson ichki, botiniy dunyosi, ruhiyati, shaxsiy hayotiga mutlaqo aralashmaydi.
Sharqda esa, jamoa asosan insonni ijtimoiy nazorat ongida tutib turish, shaxsning jamoalardagi muntazam ishtiroki uning umumiy axloqiy me'yorlar doirasida ish tutayotganligining isboti sifatida talqin etiladi. Jamoadan ayricha ish tutish insonning ijtimoiy begonalashuvi sifatida qaraladi. Ammo jamoaviylik nisbatining mutloqlashtirilishi shaxs erkinligi va ozodligiga xavf tug'dirish mumkin, Shu boisdan ham o'zbek mentalitetda jamoaviylikka me’yoriy bog'liqlik fazilatini saqlagan holda uning bir qadar individuallashuvi, javobgarlik hissini rivojlantirishga, o’zi uchun o'zi hisob bera olishi, mustaqil ish tutush, shaxsiy mas'ullik singari xususiyatlarini yanada takomillashtirish zarurdir. Ammo shu o'rinda ta'kidlash joizki, inson fe’lida indivualistik tabiatning kuchayishi uni urf-odatlar, marosim va an'analar bilan boshqarish samaradorligini pasaytiradi. Inson o'ziga bevosita naf keltiruvchi udumlar, rasm-rusumlar bilan yashashga o'ta boshlaydi. Darhaqiqat, har qanday odatlar, marosimlar kishilarga foydali bo'lganliga uchun ham yashovchandir. Odamlar hayotini og'irlashtiruvchi, ulami qiyin iqtisodiy, moddiy-ma'naviy holatlarga solib qo'yuvchi rasm- rusumlar esa jamiyatning nechog'Ii rivojlanishiga ko’ra asta-sekin barxam topa boradi. Jamiyatning intellektual-ma'naviy darajasi qancha yuqori bo'Isa, qonunlaming o'mi va roli muttasil orta boradi. Shu boisdan ham atoqli nemis sotsiologi Zimmel’, odamlami ulaming taraqqiyot darajasiga ko'ra uch xil boshqarish mavjud. Ba'zilami deydi u, -shaxsiy namunalar, ko'rsatmalar bilan, boshqalami urf-odatlar, rasm-rusum va an'analar bilan boshqarish, eng rivojlanganlarini esa, faqat qonunlar vositasidagina boshqarish mumkin.
Darhaqiqat rivojlanga g'arb mamlakatlarida xalq an'analari, urf —odatlari faqat maishiy turmush doiralarida amal qilib, bir qadar cheklangan bo'lib, fuqarolarning keng ko'lamlardagi hayot tarzi davlat va jamiyat tuzilmalari, ijtimoiy munosabatlar tazimi shaxsan qonunlar vositasida boshqariladi. Yuksak rivojlangan an’anaviy sharq mamlakatlari — Yaponiya, Singapur, Janubiy Koreya singari mamlakatlarda ham xalq odatlari, an'analaming jamiyat hayotadagi mavqeiga nisbatan qonunlar ta'sinning salmog'i juda yuqoridir. Shunday ekan, mamlakatimizda ham umumiy iqtisodiy, texnologik va ma'naviy taraqqiyotimiz darajasi nechog'li yuqorilab borishi bilan jamiyat hayotida qonunlaming o'mi va roli shunchalik ortib borishi tabiiy holdir.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tub islohotlar, huquqiy davlat qurish, qonun ustuvorligini o'matish, yalpi ma'naviy tiklanish jarayonlari, fuqaroviy jamiyat va komil inson shaxsini tarkib toptirish vazifalari birinchi navbatda millat mentalitetini bugungi kun talablari bilan muvofiqlashtirish zaruratini kun tartibiga qo'yadi. O'zgarayotgan O'zbekiston kelajagi ozod va ongli fikrlovchi fuqarolarning erkin tafakkur tarzi, ulaming yangilikka tashna bunyodkorlik ruhi hamda faqat o'zgargan o'zbek mentaliteti vositasida yaratilishi shubhasizdir.
Shu boisdan ham, Prezident Shavkat Mirziyoyev ilgari surgan huquqiy davlat, fuqarolik jamiyata ozod va ongli shaxs ma'naviyatini tarkib toptirish dasturlari pirovard natijada yurtimizda qonun ustuvorligi ruhini mustahkam qaror toptirish, aholini milliy istiqlol yo'lidan maqsadli boshqarish orqali amalga oshadi.Insoniyat tarixi - g'oyalar tarixidir.G'oya - inson tafakkuri maxsuli, milliy g‘oya esa millat tafakkurining mahsulidir. Milliy g'oya inson va jamiyat hayotiga ma'no mazmun baxsh etadigan, ezgumaqsad sari etaklaydigan fikrlar majmuidir.Mafkura esa muayyan ijtimoiy guruh, qatlam. Millat, davlat, xalq va jamiyat ehtiyojlarini, maqsad-muddaolarini, manfaatlari orzu-intilishlari nufuzida mujassam etadigan g'oyalar tizimidir.