Ii bob. Turk xoqonligi davri

2.2. Turk xoqonligi davrida din e’tiqodlarning shakllanishi va ularning sa’natga tasiri
VI–VII asrlarda O‘rta Osiyoda zardushtiylik, buddaviylik, nasroniylik, moniylik, qam (shomoniylik) kabi bir nechta mahalliy va boshqa o‘lkalardan kirib kelgan dinlar mavjud bo‘lgan.
Aholining ko‘p chiligi zardushtiylik diniga e’tiqod qilgan. Ilk o‘rta asrlarda yurtimizda sug‘d, xorazm, toxar va turkiy run (ko‘kturk) yozuvlarimavjud bo‘lgan. Manbalarda ta’rif etilishicha, Toxariston aholisi budda diniga e’tiqod qilgan. Toxa riston Markaziy Osiyoda budda va moniylik dinlarini tarqalishi va rivojida muhim ahamiyat kasb etgan. O‘rta Osiyo xalqlarining mafkuraviy hayotida moniy dini ham keng yoyilgan edi. Moniy dini ta’limoti bo‘yicha olamning ibtidosi ikki qarama-qarshi yaratuvchi – yorug‘lik va ezgulik ham da zulmat va yovuzlikdan ibo ratdir. Ibodat, ro‘za, sadaqa moniy dini ning arkoni hisoblangan. Samarqand viloyatining Urgut tumani Sug‘ddagina emas, balki butun O‘rta Osiyoda nasroniylik markazlaridan bo‘lgan. Turk xoqonligining chorvador aholisi qadimdan shomoniylik diniga sig‘inib kelgan. Bu din jon va ruhlarga, ota-bobolar ruhiga sig‘inish e’tiqodini tarbiyalagan.
Qadimgi turklar o‘z dinini “qam” deb yuritganlar. Chunki ularda “shomon” degan so‘z bo‘l magan. Bu din koinotni yo‘qlikdan bor qilgan Ko‘k Tangriga e’tiqod qiluvchi yakkaxudolik dini hisoblanadi. Chorvador ko‘chmanchi aholi Ko‘k Tangri ga bag‘ishlangan. Arkon — dindagi eng muhim vazifa, suyanchiq, ma’muriyat.Qam-shomon — Ko‘k Tangriga sig‘inuvchi yakka- xudolik dini marosimlar o‘tkazib, qur bonliklar qilishgan. Masalan, Ko‘k Tangri sharafiga qurbonlik uchun qora qashqa ot so‘yilgan.
V–VII asrlarda dehqonchilk maydonlari kengayib, mahsulotlarning ortib borishi, hunarmandchilik buyum va jihozlarga bo‘lgan ehtiyoj, savdo-sotiqning avj olishi shaharlarning ravnaqiga ta’sir etdi. Shaharsozlikning o‘zagi bo‘lgan shahristonlar, ular atrofida rabotlar, bog‘-u rog‘lar, asosan, sersuv manzillarda bunyod etilgan. Shahriston maydoni dastlab 15 gektardan oshmagan.


XULOSA
Xullas, shimoldan tez-tez yoʻnalib turadigan turkiylar oqimi bu holning uzilib qolishiga yoʻl qoʻymagan. Chunonchi, arab sayyohi Ibn Haldun “Dasht bu oddiy boʻlmagan hayot generatori” – deb yozganida u tamoman haq yedi. Umumiy holda aytadigan boʻlsak, bugungi Oʻzbekistonning janubi va markaziy hududidlarida xalqlarning aralashuvi jarayoni V asr oxiridan boshlab nihoyatda kuchayadi. Albatta bunga oʻsha davrdagi siyosiy jarayon oʻzining ta’sirini oʻtkazmay qoʻymaydi. Chunonchi, VI asr oʻrtalarida tashkil topgan ilk turkiy davlat – Birinchi Turk xoqonligi mintaqada kechgan siyosiy jarayonlar natijasi edi.
Shuningdek, G‘arbiy Turk xoqonligi tangalari masalasini hal etishda Toshkent vohasidan topilayotgan «jabg‘u xoqon» unvonli tangalar alohida o‘rin tutadi. Bu turdagi tangalarning yuz tomonida o‘ng tomonga yo‘nalgan otliq tasviri, teskari tomonida esa o‘ziga xos tamg‘a bo‘lib, uning atrofida sug‘diy yozuvda «Jabg‘u xoqon tangasi» deb yozilgan. Ushbu tangada «jabg‘u xoqon» unvoni uchrashi uning G‘arbiy Turk xoqonligi bilan aloqadorligini ko‘rsatadi. Chunonchi, Xitoy yilnomalarida G‘arbiy xoqonlik hukmdorlari «yabg‘u xoqon» unvoni bilan qayd etiladi. Shuningdek, Jabg‘u/yabg‘u yoki yabg‘u xoqon unvonlari turli tillardagi manbalarda turlicha uchraydi. Bu tangalarning Toshkent vohasidan topilishi ularning Choch hududida zarb qilinganligi ehtimolini kuchaytiradi. Biroq, tangalarning aynan qaysi hukmdorga mansubligi masalasini yechish birmuncha mushkul. Chunki, manbalardan ayon bo‘lishicha, G‘arbiy Turk xoqonlaridan bir nechasi yabg‘u xoqon unvoni bilan hukm yuritgan.