Ii bob xalqaro iqtisodiy huquq 1 taraqqiyotning besh tashabbusi 2

Asosiy tayanch tushunchalar:
Jahon xo’jaligi – xalqaro mehnat taqsimoti, savdo ishlab chiqarish, moliyaviy va ilmiy-texnikaviy aloqalar orqali birlashgan turli mamlakatlar xo’jaliklari tizimi.
Ishlab chiqarish yoki iqtisodiy hayotning baynalminallashuvi – mamlakatlarning jahon mikyosida iqtisodiy aloqalarining kuchayishi hamda iqtisodiy munosabatlarning tobora kengroq jabholarini qamrab olishi jarayoni.
Xalqaro mehnat taqsimoti – alohida mamlakatlarning tovar va xizmatlarining ayrim turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi.
Globallashuv – jahon xo’jaligining butun makonini qamrab oluvchi iqtisodiy munosabatlar yagona tarmog’ining tashkil topishi va rivojlanishi.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar – jahonning turli mamlakatlari o’rtasidagi xo’jalik aloqalari majmui.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya – jahon mamlakatlari o’zaro iqtisodiy aloqalarining chuqurlashtirish va barqaror rivojlanishi hamda milliy xo’jaliklar o’rtasidagi mehnat taqsimoti asosida ular xo’jalik aloqalarining birlashish jarayoni.
Erkin savdo hududlari – iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy shakli bo’lib, uning doirasida savdo cheklamlari beqor qilinadi.
Bojxona ittifoqi – yagona tashki savdo tariflari o’rnatilish va uchinchi mamlakatga nisbatan yagona tashki savdo siyosati yuritishni taqozo qiladi.
To’lov ittifoqi – milliy valyutalarning o’zaro almashishuvi va hisob-kitobda yagona pul birligining amal qilishi.
Umumiy bozor – bunda uning qatnashchilari o’zaro erkin savdoni amalga oshirish va yagona tashki savdo siyosati o’tkazish bilan birga kapital va ishchi kuchining erkin harakati ta‘minlanadi.
Iqtisodiy va valyuta ittifoqi – iqtisodiy integratsiyaning eng oliy shakli bo’lib, bunda iqtisodiy integratsiyaning barcha qarab chiqilgan shakllari iqtisodiy va valyuta moliyaviy siyosat o’tkazish bilan birga uyg’unlashadi.
Eksport – tovarlarni chet ellik mijozlarga sotish bo’lib, bunda mazkur mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar mamlakatdan tashqariga chiqariladi.
Import – chet ellik mijozlardan tovarlar (xizmatlar) sotib olib, ularni mamlakatga kiritishi.
Xalqaro valyuta tizimi – xalqaro valyuta munosabatlarining davlatlararo bitimlarda huquqiy jihatdan mustahkamlashgan shakli.
XALQARO IQTISODIY HUQUQ

Xalqaro iktisodiy huquq – xalqaro ommaviy huquqning umumiy tarmogi, xalqaro iktisodiy munosabatlar bilan xalqaro huquq sub'yektlari o`rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yigindisidan iborat. Xalqaro iktisodiy huquq munosabatlari murakkab tizimga ega. Ular turli mamlakatlarning jismoniy va yuridik shaxslari o`rtasidagi munosabatlar kabi davlatlar o`rtasidagi munosabatlarni xam kamrab oladi.

Davlatlararo iktisodiy munosabatlar goyat xilma-xil. Ular savdo, dengiz va iransport turlari, moliya va kredit, Fan-texnika va boshka sanoat xamkorligi, atrof-muxitni muxofaza kilish mnosabati bilan yuzaga keladi.
Yevropada xavfsizlik va xamkorlik (1975 yilgi) Kengashning yakunlovchi xujjatida va YEXXKning boshka yakunlovchi xujjatlarda xalqaro iktisodiy huquq masalalariga asosiy urin ajratilgan. Xalqaro iktisodiy xavfsizlik keng kamrovli xalqaro xavfsizlik tizimining kismi deb bejiz aytilgani yuk.
Xalqaro iktisodiy munosabatlar sohasida xam, BMT doirasida xam, mintakaviy siyosiy va iktisodiy tashkilotlar doirasida xam kup sonli komitet va komissiyalar xarakat kiladi.
Markaziy urinni Bosh Assambleya, EKOSOS, BMT ixtisoslashtirilgan idoralari va boshka xukumatlararo idoralar egallaydi. X.i.x. kamrok rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam berish xalqaro huquqiy vositalar xalqaro iktisodiy munosabatlarni, davlat suverinenti ta'rifi yordamida tartibga soladi.
2.Xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida ish olib boruvchi xalqaro tashkilotlar.
Xalqaro tarakkiyot uyushmasi (XTU) 1959 yilda barpo etilgan. XTUning asosiy maksadi asosan rivojlanayotgan mamlakatlarga kredit berishdan iborat.
XTU kreditlari, Bank karzlaridan farkli ravishda, boy muddatga, ma'muriy xarajatlarni koplash uchun olinadigan ozgina yigimdan tashkari, foizlarsiz beriladi.
XTUdan kredit olishga da'vogarlik kilayotgan mamlakat turt mezonga tugri kelishi kerak:
1) kambagallik,
2) yetarli darajadagi iktisodiy, moliyaviy va siyosiy barkarorlik,
3) tulov balansiga oid katta kiyinchiliklar va yetarli mikdordagi chet el valyutasini topish istikbolining yukligi,
4) sidkidildan tarakkiyot sari intilish.
160dan ortik davlat-a'zo o`z. 1992 yil 21 noyabrda a'zo bulgan.
Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) XMK 1956 yilda tashqil etilgan, BMTning ixtisoslashtirilgan muassasasi sifatida faoliyat yuritadi. 150ta davlat a'zo 1992 yil 21 oktabrda O`zbekiston a'zo bulgan.
XMK o`z faoliyatida Xalqaro tiklash va tarakkiyot Banki bilan o`zviy boglik. Korporatsiya asosan ishlov berish, shuningdek, kon sanoatiga, turizm, kommunal korxonalar va kishlok xujaligi bilan boglik loyixalarga sarmoya joylash bilan shug`ullanadi. XMK shu bilan birga xususiy kapital mablaglarini konventsiya tarikasida, asosan xududida kredit talab etiladigan ob'yektlar joylashagan rivojlanayotgan davlatlarga jalb etadi. Karz berish muddati 7-12yil bulib, u kaysi valyuta olingan bulsa usha valyutada kaytariladi. Undan tosh XMK iktisodiyotni boshkarish va turli moliyaviy xizmatlar kursatishiga yordam beradi.
XMK XTTB dan dotatsiyalar oladi.
To`zilishiga kura XMK XTTB ga uxshab ketadi. XMK Prezidenti vazifasini XTTB Prezidenti utaydi.
Xukumatning kafolati bilan xukumatlarga va ishtirokchi mamlakatlarning xususiy firmalariga karz beradigan XTTBdan farkli ravishda XMK o`z ustaviga binoan nafakat davlatlarga, balki xukumat kafolatisiz xususiy shaxslarga xam karz berishi mumkin. Bu yunalishda XMK faoliyat imkoniyatlari ancha keng. XMK kreditlarini ishtirokchi mamlakatlarning xususiy korxonalari ob'yekt uchun talab etiladigan summaning 50%ni o`zlari kushgan takdirdagina berishini kayd etish lozim. Bu kabi kreditlar kichik va o`rta korxonalarga beriladi. Amerika, Vashington.
Xalqaro tiklash va tarakkiyot banki (XTTB).
Bretton-Vuds konferentsiyasining karoriga binoan 1944 yilda tashqil etilgan bulib, BMTning ixtisos muassasasidir. 1946 yil o`z faoliyatini boshlagan.
Xalqaro valyuta fondi (XVF)ga a'zo bulish xam XTTB a'zoligi shartlaridan biridir.
Dastlab bank ishtirokchi-mamlakatlarning xujaligini tiklash va rivojlantirishga kumak berish maksadida to`zilgan.
Xozir XTTBga 177 mamlakat a'zo.
XTTBning asosiy maksadi ishlab chikarish maksadlari uchun sarmoya joylashni ragbatlantirish orkali tiklash va rivojlantirishga kumaklashishi xorijiy xususiy sarmoya joylovchilarni ragbatlantirish, shuningdek xalqaro savdoni rivojlantirish uchun sharoit yaratishdan iborat. XTTBning asosiy tamoyillarida karz fakat ishlab chikarish masksadlarida berilishi ta'kidlangan, karz olish uchun karzning anik maksadlar uchun ishlatilishining iktisodiy asoslanishi va xukumat kafolati zarur buladi.
XTBning oliy organi – boshkaruvchilar kengashi bulib u Bankning barcha vakolatlariga ega va uning tarkibiga xar bir a'zo – davlatdan bittadan boshkaruvchi va urinbosar kiradi. Odatda kurib chikiladigan masalalar dunyodagi moliyaviy va iktisodiy vaziyat axvoli.
Kreditlar xususida so`z yuritganda ularning 20 yilgacha muddatda 5 yillik imtiyozli davri bilan ancha yirik foiz xisobiga berilishini, bunda shartlardan biri karz oluvchi mamlakat Bank tavsiyalarini bajarishga majburligi va unga xalqaro bozorlardan joylashtirilayotgan karz (kayom)lardan foydalanish tug`risidagi xisobotlar takdim etishi kredit berish uchun kuyiladigan shartlardan biri ekanligini kayd etadi.
Xalqaro valyuta fondi (XVF).
Xozirgi kunda 180ta davlat a'zo bulgan.
O`zbekistonning a'zoligi tug`risidagi 1945yilning 31 dekabriga kadar ma'lum kilgan mamlakatlar birlamchi ishtirokchi xisoblanadi.
Xaar bir ishtirokchiga aloxida o`zlashtirish huquqlarida ifodalangan ulushlar (kvota) belgilanadi. Kvota xajmi xar bir mamlakatning jaxon iktisodiyotidagi iktisodiy va nisbiy salmogi taxlilidan kelib chikib belgilanadi. Belgilangan ulushning 25% oltin bilan kolgan kismi esa ishtirokchi bulgan mamlakatning o`z valyuta tulanadi. Xaar bir ishtirokchi – mamlakat XVF bilan o`z operatsiyalarini davlat tomonidan belgilangan moliya organi orkali amalga oshiradi.
Boshkaruvchilar kengashi XVFning oliy organi kengash xar yili chakiriladi va foiz siyosatini belgilaydi.
Mintakaviy.
Yevropa iktisodiy xamjamiyati (YEIX).
Garbiy yevropaning 12ta mamlakati (Belgiya, Buyuk Britaniya, Gretsiya, Daniya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lyuksemburg, Niderlandiya, Portugaliya, Frantsiya, Germaniya)dan iborat bulgan integratsion gurux. 1957 yil Rim shartnomasiga kura asos solgan. 60 yillarning oxirida yagona bojxona ittifoki tashqil etilgan. Bojxonalar o`zaro savdodagi mikdoriy cheklash bekor kilingan 3 mamlakatga nisbatan yagona bojxona ta'rifi joriy etilgan. 1992 yil oxiriga kelib yagona ichki bozorni yaratish jarayoni tugallandi. Ya'ni tovarlar, xizmatlar, kapitallar, ish kuchlarining erkin kuchib yurishidagi govlar olib tashlandi. Iktisodiy va valyuta ittifokini tashqil etish buyicha ishlar amalga oshirilmokda. 1993 yil 1 yanvardan boshlab xamjamiyat ichki chegaralaridagi bojxonalar yuk kilindi. YEIXning bir mamlakatidan boshkasi olib utiladigan barcha tovarlarni nazorat kilish bekor kilindi. 1993 yil YEIX Yevropa ittifokiga tarkibiy kism bulib kirdi. Janubiy Sharkiy Osiyo mamlakatlarining Assambleyasi (ASEAN)- iktisodiy, siyosiy madaniy va ijtimoiy soxalarda xamkorlik kilish uchun to`zilgan (Indoneziya, Malayziya, Stngapur, Tailand, Filipinn va Bruniylar 1984y).
ASEAN a'zo davlatlar ishlab chikarish dasturlarini yaratish yadrosida zona deb e'lon kilindi. (Jakarta-Indoneziya, Shtab –kvar) Oliy organ 1 yilga chakiriladi konferentsiya minst.
Janubiy Osiyo mamlakatlarining mintakaviy xamkorligi-(SAARK)- millatlararo tashkilot 7ta kushni davlat-a'zo (Xindiston, Pokiston, Bangladesh, Nepal, Shri-Lanka, Butan va Maldiva follari). 1985 yil tashqil topgan. Bir-birining ichki ishlariga aralashmasdan iktisodiy madaniy ijtimoiy rivojlantirishda xamkorlik kilish. Xamkorlikda ishlab chikarish proyektlarini yaratish uni amalda joriy etish.
Iktisodiy xamkorlik va rivojlantirish tashkiloti – (IXRT) davlatlararo iktisodiy tashkilot. 1961 yil to`zilgan 24kap mamlakatni birlashtiradi. Tashkilotning faoliyati rivojlanayotgan mamlakatlarga nisbatan iktisodiy siyosatni koordinatsiyalashga va ularga beriladigan yordam programmmasini muvofiqlashtirishga rasman karatilgan bulib, cheklangan xarakatga ega.
M-an Parijda.
Xalqaro tashkilotlarga BMT tizimidagi Bosh Assamleya, Komissiyalar. EKOSOS.
3.Xalqaro iqtisodiy huquq manbalari.
1. Xalqaro shartnomalar va xalqaro huquqiy odatlardan tarkib topadi. Xalqaro iktisodiy huquq normalarning shakllanishida BMTning Savdo va rivojlanish buyicha konferentsiyasi (YunK GAD)ning 1964 yilda bulib utgan 1 sessiyasida kabul kilingan tamoyillari, 1974 yilda BMT Bosh Assambleyasining VI maxsus sessiyasida kabul kilingan Xalqaro iktisodiy tartib urnatish buyicha deklaratsiya va xarakat dasturlari, davlatlarning 1974 yilgi iktisodiy huquq va majburiyatlari xartiyasi boshkalar katta axamiyatga ega.
Xalqaro iktisodiy huquq- xalqaro huquq sub'yektlari o`rtasidagi xalqaro iktisodiy munosabatlar sohasidagi o`zaro munosabatlarni tartibga soluvchi tamoyillar va normalarning umumiy birligi.
Asosiy tamoyillar:
Davlat suvereniteti tengligi.
Ichki ishlarga aralashmaslik.
Kuch ishlatmaslik va kuch ishlatish bilan kurkitish.
Xalqaro xamkorlik va majburiyatlarni vijdonan bajarish.
Maxsus tamoyillar.
Tabiiy resurslar va boyliklar ustidan davlatlarning ajralmas suvereniteti.
Tashqi iktisodiy aloqalarni shaklini erkin tanlash.
Iktisodiy kamsitmaslik.
Adolatli iktisodiy xamkor va o`zaro manfaat.
Kuprok kulaylik tugdirish.
O`zaro dustlik.
Milliy tartib qoida.
4.Xalqaro iqtisodiy huquqda javobgarlik.
Davlat xususiy shaxslarning hamda transmilliy kompaniyalarning iqtisodiy faoliyati uchun javobgar hisoblanmaydi. Shuningdek, bunday kompaniyalar ham mustaqil yuridik shaxs sifatida o`zi mansub davlatning harakatlari uchun javobgar emas.
Yadro energiyasi, kosmosdagi faoliyat, kimyoviy moddalar bilan bog`liq bo`lgan va “xatarli” deb hisoblangan ishlab chiqarish tufayli ba'zi hollarda yuzaga keladigan vaziyatga ko`ra, muayyan davlat ushbu ishlab chiqarishdan foyd aolsa, shu davlatning bunday faoliyati g`ayrihuquqiy emasligiga qaramay, boshqa davlatlarga undan ziyon yetadi. Keyingi yillarda shu kabi holatlarda davlatlarning fuqarolik-huquqiy javobgarligini belgilaydigan bir qator hujjatlar qabul qilindi.
Bir qancha tankerlar avariyaga uchragandan so`ng, 1969 yilda Dengizni nef't bilan ifloslantirishdan yetkazilgan ziyon uchun fuqarolik javobgarligi to`g`risidagi konvetsiya qabul qilindi. Yadroviy ishlab chiqarishdan ziyon yetkazilgan hollari uchun davlat davlatlar zimmasiga anchagina javobgarlik yuklanganligini Yadroviy kemalar operatolrlarining javobgarligi to`g`risidagi 1962 yil konventsiyasi misolida ko`rish mumkin.
Xalqaro shartnomalar va davlatlar milliy qonunchiligida ko`rib chiqilayotgan holatlar bo`yicha javobgarlikdan ozod qilish imkoniyatlari ham ko`zda tutilgan. Halqaro shartnomalardagi ozod qilish uchun asos, odatda, milliy qonunchilikda ko`zda tutilgan qoidalarning o`zidan iborat bo`ladi. Bunday xalqaro shartnomalarda kompensmatsiyalar chegarasi belgilab qo`yilganligi ularning muhim jihati hisoblanadi.
5.Xalqaro savdo huquqi.
Asrlar davomida savdo aloqalari xalqaro iqtisodiy munosabatlarning amalda bo`lgan yakkayu yagona turi hisoblangan.
Xalqaro savdo munosabatlariga iqtisodiy munosabatlar kabi davlatlarning iqtisodiy va siyosi o`ziga xosligi, shuningdek, ularning o`zaro munosabatlari bilan belgilanadigan xilma-xillik xosdir. Savdo aloqalarini tartibga solishda ikki tomonlama bitimlarning birlamchi ahamiyat kasb etishi ham shu bilan izohlanadi. Ko`ptomonlama xalqaro hujjatlarda bunday bitimlarning ahamiyatiga e'tibor qaratiladi va ulardan foydalanish tavsiya etiladi.
GATT-Jahon savdo tashkiloti.1947 yili xalqaro savdo sohasidagi asosiy hujjat- Ta'riflar va savdo to`g`risidagi bosh bitim-GATT qabul qilingan.
Ushbu bitim savdoni ko`ptomonlama tartibga solishning va shu bilan bir qatorda, xalqaro savdo huquqining asoslarini tashkil etadi.
1964 yili BMT Bosh Assamdleyasi rivojlanayotgan mamlakatlar manfaatlarini ko`zlovchi mustaqil organ –BMTning savdo va taraqqiyot bo`yicha konferentsiyasini (YunKTAD) ta'sis etdi. U davlatlarning tranzit savdosi to`g`risida konventsiya, xom ashyo mahsulotlari savdosi bo`yicha bitimlar, savdo preferentsiyalari global tizimi to`g`risida bitimlar va hokazo hujjatlarni ishlab chiqdi.
-Neft eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti (OPEK) jahon neft bozorida narx-navo barqarorligini ta'minlab turish va uning o`zgarishlariga yo`l qo`ymaslik kabi asosiy vazifani bajaradi.
BMTning Xalqaro savdo huquqi bo`yicha komissiya (YunSITRAL) 1966 yilda ta'sis etilgan. Uning vazifasi xalqaro savdo huquqini uyg`unlashtirish va unifikatsiyalashtirishdan iborat.
Xalqaro savdo palatasi- xalqaro nohukumat tashkilot bo`lib, 1920 yilda ta'sis etilgan, savdo odatlari va amaliyotini umumlashtirish bilan shug`ullanadi.
Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlartdagi ahamiyati
Reja: