Ii. Bob. XVIII-XIX asrlarda usmoniylar imperiyasining iqtisodiy-siyosiy ahvoli va qo’shni davlatlat bilan munosabati

II. BOB. XVIII-XIX ASRLARDA USMONIYLAR IMPERIYASINING IQTISODIY-SIYOSIY AHVOLI VA QO’SHNI DAVLATLAR BILAN MUNOSABATLARI
2.1. Ichki va tashqi siyosat va Yevropa davlatlariga qaramlikning boshlanishi.
Yevropa davlatlariga qaramlikning boshlanishi. Bora-bora Turkiya-da iqtisodiy tanglik davri boshlandi. Bunday sharoitda Turkiya Yev-ropa davlatlari madadiga tayanishni lozim ko‘rdi. Yevropa davlatlari savdogarlariga bir qator yengillik va imtiyozlar berila boshlandi. Ma-salan, Fransiya savdogarlari uchun atigi uch foiz miqdorida bojxona to‘lovi joriy etildi. Natijada, Turkiya bozorlari Yevropa tovarlariga to‘lib ketdi. Bu esa mahalliy hunarmandchilikka qattiq zarba berdi. Tashqi siyosatda esa Turkiya, birinchi navbatda, Angliya va Fransiya bilan yaqinlasha boshladi. Sultonlar nazdida ular Rossiyaga qarshi kurashda imperiyaga ittifoqchilar bo‘lishi kerak edi. Angliya va Fransiya hukumatlari ham mavjud vaziyatdan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanib qolishga intildilar. Ularning madadidan umidvor bo‘lgan Turkiya XVIII asrda Rossiya bilan bir necha bor urushlar olib bordi, biroq yengildi. Mag‘lubiyat Turkiyada hukm surayotgan O‘rta asr munosabatlarining inqiroziga sabab bo‘ldi.
XVII asrdan Yevropaning ilg‘or g‘oyalari ta'siri ostida yirik shaharlar, asosan, poytaxt Istanbulda dunyoviy fan-larni rivojlantirishga harakat boshlanadi. Bu davrda buyuk turk olimi Koshib Chalabiy, matematika va astronomiya sohasida Xizr Xalifa Tabariy, Mulla Mehmet Chalabiy, Mustafo Koshipzoda kabi olimlar unumli faoliyat olib bordi.
Shu davrda turk adabiyotida ham o‘ziga xos faollik kuzatildi, yirik asarlar yaratildi. Shulardan Avliyo Chalabiyning «Sayohatnoma» asari tarixiy-etnografik manba sifatida alohida ahamiyatga ega. Me'morchilikda ham XVII asr oxiri — XVIII asr boshlarida tushu-narsiz, milliylikdan ancha yiroq bo‘lgan qorishiq uslublar yaratildi. Vaholanki, XV—XVII asrlarda turk me'morlari buyuk tarixiy obida-larni yaratishgan edi. Ayniqsa, XVI asrning buyuk me'mori Sinon o‘zining betakror binolari bilan turk me'morchiligi rivojiga katta hissa qo‘shdi.
XVII asr turk me'morchiligining ajoyib namunalari sifatida sul-tonning To‘pqopi saroyidagi Bag‘dod va Ravon ko‘shklarini ham aytib o‘tish lozim. Bu davrda naqqoshlik va miniatura san'ati ham yaxshi rivojlandi. Naqqoshlikda bezak vositasi sifatida, asosan, miniatura rasmlaridan va yozuvlardan foydalanilar edi.
Yevropa madaniyatining ta'siriga qaramasdan, Yangi davrda turk madaniyati, asosan, milliylik va o‘ziga xoslikni saqlab qola oldi. Ammo imperiyada boshlangan siyosiy va iqtisodiy inqiroz madaniyat rivojiga ham ta'sir etmasdan qolmadi.
Usmonli imperiyasining tarqatib yuborilishi 1876 yilgi konstitutsiyaning tiklanishi va Usmonli parlamentining paydo bo'lishi bilan Ikkinchi konstitutsiyaviy davrdan boshlandi. Konstitutsiya Usmonlilarga davlat muassasalarini modernizatsiya qilishga va tashqi kuchlarga qarshi qat'iy turishga umid berdi. Harbiy islohotlar zamonaviy Usmonli armiyasini qayta tiklashga yordam bergan bo'lsa-da, imperiya 1911 yilda Italiya-Turkiya urushida Shimoliy Afrikadagi bir necha hududlarni va Dokodaniyani yo'qotgan. Bundan tashqari, 1912 yilgi Bolqon urushlarida Evropaning deyarli barcha hududlarini yo'qotgan. va 1913 yil.
Usmonli imperiyasi Birinchi Jahon Urushidan oldingi yillarda doimiy notinchlikka, shu jumladan 1909 yildagi Usmonlilarning reaktsiyasiga duch kelishi kerak edi; Sulton Abdul Hamid II tomonidan Ikkinchi Konstitutsiyaviy davrni buzishga urinish va qo'shimcha ravishda 1912 va 1913 yillardagi ikki davlat to'ntarishi. Usmonli imperiyasi va Birinchi jahon urushi. Usmonli imperiyasining Birinchi jahon urushidagi ishtiroki Usmonlilarning rus portlariga kutilmagan hujumi bilan boshlandi. Ushbu hujumdan so'ng Rossiya va uning ittifoqchilari (Frantsiya va Buyuk Britaniya) Usmonlilarga qarshi urush e'lon qilishdi. Germaniya va Avstriya-Vengriya millati bilan bog'liq bo'lgan Usmonli imperiyasi urushning dastlabki yillarida bir nechta muhim g'alabalarga erishdi.
1915 yilda Usmonlilar arman guruhlarini yo'q qilishdi, natijada taxminan 1,5 million arman o'ldi. Arman genotsidi Birinchi Jahon urushi bilan parallel ravishda va uning oxirida sodir bo'lgan. Shuningdek, ular "etnik tozalash" kampaniyasi doirasida yunon va ossuriy ozchiliklarni qirg'in qildilar. O'sha paytgacha Usmonli imperiyasi o'z hududlarining ko'p qismini Ittifoqchilarga boy berib qo'ydi. 1916 yildagi arablar qo'zg'oloni va bir necha yil davom etgan Turkiya mustaqillik urushidan so'ng sultonlik tugatilib, so'nggi sulton Mehmed VI mamlakatdan chiqib ketdi. Xalifalik 1924 yilda tugatilgan.
Buyuk Usmonli davlati (Port, Usmonli yoki Usmonli imperiyasi) XIII asr oxiridan boshlab o'z tarixiga tegishli. Keyinchalik anatoliyning shimoli-g'arbiy qismida, uni Seljuklardan mustaqil ravishda Usmonli I G'oziy Otsli I Gozning asoschisi deb e'lon qildi. 1299 yilda Sulton unvonini qabul qilgan Usmonning harbiy kampaniyalari ajoyib g'alabalar bilan to'ldirildi va Usmonli mol-mulkining chegaralari sezilarli darajada kengaydi. Turk imperiyasining eng yuqori haftasi davrida, Turkiya va Bolqon yarim orimg'iga, Mesopotamiya va Shimoliy Afrika, Qora dengiz va Qora dengizni o'z ichiga olgan keng ko'lamli hududni egalladi. O'rta er dengizi sohillari. Usmonli imperiyasi ikkala mamlakat uchun Turkiya mulklari va chekka hududlar uchun umumiy chegaraga ega bo'lgan haqiqiy tahdid edi. G'arbiy hukmdorlar evropa davlatlari Va Rossiya armiyaning sultonlar borligini yaxshi bilardi va O'rta er dengizidagi turk flotining turkumining hukmronligi bilan ajralib turishga majbur bo'ldilar. Biroq, XVII asr - XVIII asrlar davomida Turkiya armiyasi tomonidan bir nechta janglar bo'lib o'tdi, bu ajoyib Usmonli davlatning harbiy kuchining va siyosiy kuchini, shuningdek, siyosiy kuchning zaif tomoni.XVIII-asrda Usmonli imperiyasi. 1711 yilda turk armiyasi daryo bo'yida Rossiya armiyasini yutdi. Novda. Ruslar Turkiya Azov va dengiz sohiliga yo'l berishlari kerak edi. 7 yil o'tgach, Usmonli imperiyasi Avstriya va Venetsiya bilan avstriyalik va Venetsiya bilan o'tdi, buning uchun ba'zi hududlar Avstriyaga rad etilgan. Ushbu tinchlik shartnomasi Turkiyaning Evropada kengayishni davom ettirishga qodir emasligini ta'kidladi. Biroq, 1735 yilda Turkiyaning imperiyasi yana Rossiya va Avstriya bilan urushga kirdi. Beymrad tinchlik shartnomasi 1739 yilda urushayotgan tomonlar tomonidan yakunlandi, bu esa Avstriya Serbiya va Valxiadan, Rossiya imperiyasidan qaytarilgan. Otmanli imperiya muvaffaqiyatli ishlatilgan dunyoning uzoq vaqt o'tdi. XVIII asr o'quv va texnologik islohotlari tarixi o'quv yurtlarini yaratish va turk davlatida tipografiyaning tarqalishi to'g'risidagi ma'lumotlar mavjud. Bolqondagi Usmonli imperiyasining ta'sirini susaytiradi. 1768 yil 1774 yil iyul oyida Kychuk-Qozarjon Tinchlik shartnomasida yakunlangan Rossiya-Turkiya urushi boshlangan yangi rus-turk urushi boshlandi. Bundan buyon Qrim Xonat Usmonli imperiyasidan mustaqillikka erishdi, faqat din savollari Sultonning yurisdiktsiyasida qolgan. Rossiya imperiyasi Azov va qora dengiz sohillarida o'zini Kerch, Azov, Yeni-Kape va Kinburn-Kinburn-ning asposti bilan o'z da'volarida o'z so'zini yaratdi. O'sha paytdan boshlab Rossiya qora dengizdagi parkini bo'yash huquqini oldi va Rossiya savdo floti kemalari, ingliz va frantsuzlarning turkumlari bilan bir xil imtiyozlarga ega bo'ldi. Bundan tashqari, Rossiya Moldova va Valaxiyadagi masihiylarning homiyligi va himoyasi deb tan olindi. Bu 1774 yilgi boshlang'ich nuqtaga kelib, Rossiya imperiyasining izchil o'sishi Bolqon yarim orolida boshlandi. Shu bilan birga, Usmonli imperiyasi avvalgi avvalgisi yo'qolmadi, keyinchalik uning quyosh botganda lavozimlarni qabul qila boshladi.
Usmonli imperiyasi uning hema davridagi davrida dunyoning imperiyasi unvoniga sazovor bo'lishi mumkin. Uning oldiga, Evropa va Afrika, armiyada uzoq vaqt davomida, sultonlarnikiga tegishli bo'lib, ularning taxminiy xazinalari evropaliklarga qodir emasdek tuyuldi. XVI asrda Usmonli imperiyasining cho'qqisi, Sulton hukmronligi davrida Sulayana I., "Qonun chiqaruvchi" va evropaliklar tomonidan "ulug'vor." Albatta, Sulaymon davrining ulug'vorligi va ulug'vorligi men o'zidan oldingilar muvaffaqiyatisiz imkonsiz bo'lar edi. Santa Sulaymon, Sulton Bayazid II. "muqaddas" laqabida imperiya uchun erta fathlarni birlashtirishga muvaffaq bo'ldi ichki nizolar Va o'nlab yillar davomida katta zarbalarni katta zarbasiz berish. Nabir Bayzid, Sulaymon, 1495 yilda Trabzonda, Sultonning o'g'li oilasida tug'ilgan Selima_va_Aishe_Sulton_Hafsa'>Selima va Aishe Sulton HafsaQrim Xanning qizlari Menyley i girea. Yoshligida Sulaymon Qrim xonimning vassal Usmonli imperiyasida bobosi tayinlandi. Bu joy Usmonli imperiyasida Bayozid IIning so'nggi yillarida eng xavfsiz bo'ldi. Selim, otasi ukasiga taxtni berishdan qo'rqqan, uning otasiga qarshi chiqdi va u mag'lubiyatga uchradi, shundan so'ng u qo'rqinchli, g'alati, g'alati edi. Biroq, 1512 yilda juda oddiy voqea sodir bo'ldi: 64 yoshli Bayazid II ichki nizolarni to'xtatib, imperiyani ixtiyoriy ravishda Taxtdan Selim foydasiga to'sqinlik qiladi. Sulton Selim men Ota "Faxriy iste'foga chiqishni" kutayotganini aytdim, ammo bir oy bayazid bir oydan keyin yo'q edi. Ehtimol, yangi monarx tabiiy jarayonni faqat tabiiy jarayonga shoshilishga qaror qildi. Musulmon Usmonli imperiyasida taxtning merosxo'rlari bilan bog'liq muammolar yo'q edi - Garyot ularni haddan tashqari oshirib yubordi. Bu qonli an'anaga olib keldi - taxtga ko'tarilishda yangi Sulton xulosada qutuldi. "Grozniy" laqabini olgan Selim ushbu an'anaga ko'ra, boshqa birodarlarining 40 ga yaqin erkak qarindoshlariga qo'shilgan. Shundan so'ng, Monarxning Malaya Osiyodagi 45 ming shia bilan poygada yugurishni boshladi. "Xulq-atvor - bu qo'pol" degan ma'noni anglatadi "shunday shiori I. edi. Yaqin Sharqdagi Usmonli imperiyasining ustunligini ta'minlagan sakkiz yoshli Selima I. Sultonning sakkiz yillik kengashi dushman o'qi emas, balki o'latni emas, balki o'lat emas keyingi harbiy kampaniya arafasida. Miniatyura Sulaymonning Naxixevanga (1554 yil yozida) safiga qo'shilgan armiya bilan ajoyib. Foto: jamoat mulki Shunday qilib, 1520 yilda men Usmonli imperiyasining taxtiga keldim. Xorijiy elchilar "Yomg'irli Lero" ni o'zgartirdi. Sulaymon chindan ham, otasidan farqli o'laroq, qonxo'r qonli va davrning me'yorlari bilan taniqli va adolatli bo'lgan odam edi. Uning hokimiyatga kelishi qarindoshlarning ommaviy qatllari bilan birga bo'lmadi. Bu qisman Otaning qonli qirg'lari taxt uchun kurashda jiddiy raqobatchilar Sulaymondan mahrum bo'lganligi sababli. Ammo imperiya sub'ektlari yangi sulton hukmronligining qonsiz printsipini nishonladilar va buni qadrlashdi. Ikkinchi ajablanish shundaki, Sulaymon men savdogarlar va otalar tomonidan qo'lga olingan mamlakatlar tomonidan qo'lga olingan mamlakatlarning vatanlariga qaytishga ruxsat bergan edi.
Sulaymonning yondoshuvi Usmonli imperiyasining qo'shnilar bilan savdo aloqalarini o'rnatishga imkon berdi. Shu bilan birga, evropaliklar "tenderli qo'zichoq" xavfsizligi va harbiy tahdidni anglatmaydi degan fikrga ega bo'lishdi.
Bu jiddiy xato edi. Sulaymon men, barcha mo''tadil va osma, harbiy shon-sharafni orzu qilganiga qaramay. Uning hukmronligi davrida u 13 harbiy kampaniya o'tkazgan, 10 tasi Evropada.⁷ Taxtning nashridan bir yil o'tgach, u Vengriyaga Dunat qal'asini qabul qilib, Dunatning qal'asini, Belgradni qurshab oldi. 1552 yilda Sulaymonning qo'shinlari Rod orolini, 1524 Otsmoda bo'lib, Qizil dengizda portugal flotni buzdi. 1525 yilda, Vassal Usmonli imperiyasi Sochlar bo'yicha dekan Barbarossa Jazoir ustidan nazorat o'rnatilgan. 1526 yil yozida Nedola Obilar Osmanlar Vengriya armiyasi tomonidan buzildi, o'n minglab minglab odamlar alangalanishdi. King Vengriya II Sigisdund Polshada, Sulaymon I, 1556 yil. Foto: jamoat mulki 1529 yilda "Sulaymon" men 120 ming armiya Vena shahriga qamalgan. Avstriyaning poytaxtiga yiqildi va Evropa tarixi mutlaqo boshqa yo'nalishda rivojlanishi mumkin. Biroq, Avstriya qo'shinlari epidemiyalarni kasalliklardan uchdan bir qismiga aylantira olmaganligi, Sulton qamalni olib tashladi va yana Istanbulga ketdi. Sulaymonga qarshi Evropa kuchlari tomonidan olib borilgan urushlar men uchun muvaffaqiyatsiz tugadi. Vena Sulton endi bostirib kirmagan, ammo Vengriyaga deyarli bo'ysunadigan, shuningdek Bosniya va Gertsegovina, Slayvoniya, Transynvaniya imperiyaning vassaliga aylandi.
Nima uchun Transynvaniya bor - Avstriya Usmonli imperiyasini Dan to'lashga va'da berdi. Sulaymonning chegaralari muvaffaqiyatli kengaytirildi, men bilvosita bo'lsa ham, Moskva davlat bilan murakkab munosabatlarga ega edi. Qrim Xon, Vassal Usmonli imperiyasi Rossiya erlariga reyd uyushtirdi va hatto Moskvaga murojaat qildi. Qozon va Sibir Xans Moskvaga qarshi kurashda yordam berishga umid qilishdi. Osemans vaqti-vaqti bilan Rossiya erlarida reydlarda ishtirok etdi, ammo keng ko'lamli istilob rejalashtirilmagan. Moskva cho'kindi Vena Sulaymon, unga kuch va mablag 'sarflash juda qiyin bo'lgan. Sulton 1536 yilda frantsuz qiroli bilan yashirin birlashmani yakunladi Frensis I.Unga Ispaniya qiroliga qarshi kurashda yordam bergan Carl V. Italiyada hukmronlik qilish uchun. Frantsiya jang I. davlat arbobi Fransua men qarish va Sulaymon i, yaxshi. 1530. Foto: jamoat mulki Cheksiz janglar va piyodalar o'rtasidagi tanaffuslarda Sulton dunyoviy qonunlarni yaratishda tashabbuskor bo'lib, o'z fuqarolarining hayotini qayta tiklashga va soddalashtirishga harakat qildi. Sulaymon i, imperiyaning hayoti faqat shariat normalari bilan tartibga solinadi, ammo u ular yashaydigan ulkan davlat deb hisoblaydi turli xalqlar Va har xil e'tiroflar, odatda, odatda faqat diniy pochta xabarlari asosida mavjud emas. Biroz ichki islohotlarSiz xohlagan Sulaymon menda muvaffaqiyat yo'q edi. Ko'p jihatdan bu imperiya olib borgan cheksiz harbiy kampaniyalar bilan bog'liq. Ammo uning o'zi she'rlarni yozgan Sulton madaniyat va arxitektura rivojlanishiga katta hissa qo'shdi. U bilan uchta masjid qurildi, "Selimia", "Shahzad" va "Sulaymoniya" deb hisoblanadi. "Ajoyib" Sulaymon "men Roseman Sanohatlar qurilishi bilan ajralib turardi, ularning turli xil interchilar bir xil filmdagi zamonaviy televizorlarni kuydiruvchilar bilan mashhur. Aynan shu ichki dunyoda, Sulaymon men o'z zabt etganidan kam to'yingan emas edi. Haram Sultondagi kanizak kuchsiz bosqinchi, monachining o'yinchoqlari bo'lganiga ishoniladi. Bu faqat birinchi qarashda to'g'ri. Aqlli va tashabbuskor ayol hatto reja maqomiga ega bo'lgan nafaqat sultonning joyini yutib, balki uni o'z ta'siriga bo'ysunishi mumkin. Bu shunday bo'lgan ayol edi Xo'rem Sulton, u Roksuola, u Anastasiya Lisovskaya. Biroq, bu ayolning aniq ismi noma'lum, ammo boshqa qiz tomonidan qo'lga olingan va harem Sulaymonga tushgan bu slavyanlar Usmonli imperiyasining tarixiga juda ta'sir ko'rsatdi.
Sevimli rafiqasi Sulaymon i Roksuola. Teodore de banvilining rasmini takrorlash.
Tarixchilarning so'zlariga ko'ra, Roksolana ruhoniyning qizi edi va boshlang'ich ta'lim olishga qodir emas edi. Ularning bir qator "hamkasblari" da, nafaqat maxsus go'zallik, balki o'tkir fikr, balki o'tkir fikr, balki unga sulton hayotida alohida o'rin tutishga imkon bergan. Roksolana to'rtinchi kanuuman edi, ammo olti yillik Gareiman edi, monarx uning yuragidan juda xursand bo'ldi, u rasman unga uylandi. Bundan tashqari, Sulaymonning eng ko'p o'g'illari go'dakligida vafot etdi va Roksuolana "Sulton vorislari". Roksolaning sevimlilari o'g'li edi SelimVa unga taxtga yo'l ochish uchun onasi asosiy raqibdan xalos bo'lishga qaror qildi - uning konsoliday birodari - Mustafy., Uchinchi kanizakning o'g'li, Cherxenki Maxidevran Sulton. Sulaymon vorofadan Mustafoga ko'rdi, ammo Roxolan raqibini "o'rinbosari", raqibni uning nomidan Eronga Shohga uydirma qildi. Shunday qilib, Mustafo fitna uyushtirgan xoinga tayyorlandi. Natijada, Mustafo keyingi kampaniyada bo'lgan Otaga va soqchilar tomonidan deyarli Sulaymonning ko'zlarida bo'g'ilib qolgan. Roksolalan fitnasini qirib tashlash va Sulaymonning yaqin do'sti, ajoyib ko'rinishi Ibrohim-Posha Aslida aslida Usmonli imperiyasining rahbari rolini o'rab, o'sha paytda monarx harbiy kampaniyalarga ega bo'lguncha mamlakatni boshqargan. Men Roksuolana ta'sirining jiddiyligini anglamadim, Ibrohim Posha "Frantsiyada ishlash" va bajarilganlikda ayblanmoqda. Roksolani otasining o'limidan so'ng taxtga o'tirdi, bu erda Usmonli imperiyasi kutilmaganda hayratlanarli bo'ldi. Havaskor she'r va san'at Selim II. Bu issiq fanatlar ... spirtli ichimliklarga aylandi. Ajablanarlisi shundaki, haqiqat - Sulton Musulmon imperiyasi voqeani "mast" laqabiga kirdi. Tarixchilar hanuzgacha bu qanday qilib mumkinligi haqidagi savolga javob berish qiyinlashadi, ammo slavyan genlar va onaning ta'siri bunga ta'sir qiladi.
Usmonli imperiyasining taqdirida durakor Selimning kulgisi eng qiyin usulga ta'sir qildi - bu uning lashkarlari Evropa kuchlaridan birinchi eng katta mag'lubiyatlarga dosh bera boshladi. Otasining «ulug'vor asridan keyin Selim quyosh botishini boshlashning birinchi alomatlarini aniqladi ... Ammo keyinchalik u. Sulaymonning ajoyib hayoti va hayoti "Sharqiy Vengriyaning qal'asi" Sigtesar qal'asini qamal paytida jangovar kampaniyada yakunlandi. Sulton Sultonni vayron qildi, ammo, umuman olganda, bu davr yoshi juda keksaygan 71 yoshli erkak uchun bu kasallik.
Sulaymon men 6 sentyabrga kechasi 1566 yilgacha ishlamaganman. Afsonaning so'zlariga ko'ra, u bosh qo'mondoni boshlig'ini chaqirdi va uning boshi (dafn marosimlari) eng yaxshi lekari imperiyasini bildirdi, shunda juda qimmat toshlar va oltin tangalar bor. Dafn marosimining yo'li va qo'llari tabutadan chiqib, hamma ko'rinadigan edi. Afrikalik harbiy rahbar o'z g'alati tilaklarini tushuntirish uchun o'layotganidan so'rashga jur'at etdi. Sulaymon jilmayib javob berdi: - deb javob berdi, bu kasallikdan oldin, qabrda sultonning iloji yo'q edi; Hayot uchun hayot uchun to'plangan barcha boylik bu dunyoda saqlanib turibdi; Hamma biladiki, Sulaymon ulug'vor, buyuk Usmonli imperiyasining buyuk, bu hayotdan bo'sh qo'llar bilan borgan. Sulaymon men sevikli xotinichining maqbarasi yonida "Sulaybor" masjidi tomonidan qurilgan qabristonda ko'mib tashladim.