Iii bob. Najib mahfuz hikoyalari tarjimasida okkazional hodisa

III BOB. NAJIB MAHFUZ HIKOYALARI TARJIMASIDA OKKAZIONAL HODISA
Najib Mahfuz 1911-yil 10-dekabrda Qohirada amaldor oilada tug‘ilgan. Uning bolaligi Qohira chekkasida o‘tgan. Hayotining dastlabki yillari haqida kam narsa ma’lum, bu yozuvchi kamdan kam hollarda intervyu berishga rozi bo'lganligi bilan bog‘liq. Biroq, Qohiraning shahar atmosferasi, umuman Misr madaniyati ham yozuvchining tasavvurini o‘ziga jalb qildi va uning sevgisini qozondi. Uning deyarli barcha romanlari, hikoyalar to‘plamlari va sahna miniatyuralari Mahfuzning tug‘ilgan shahrida bo‘lib o‘tadi. U ikki sivilizatsiya, Islom dini va fir’avnlarning ahamiyatini bilar, shu bilan birga ular ichida shakllandi. 1934-yilda Qohira universitetining “Falsafa” fakultetini tamomlagan. 1938-yilda burjua jamiyatidagi boylik va qashshoqlik farqlari to‘g‘risida “Bema’ni shivir-shivir” romanlarining birinchi to‘plamini nashr etdi.
Mahfuzning birinchi romanlari “Taqdir o‘yinlari” (1939), “Radopis” (1943), “Fiv kurashi” (1944) tarixiy-romantik tarzda yozilgan, Misrning uzoq o‘tmishi – fir’avnlar hukmronligi davriga bag‘ishlangan.
Ikkinchi jahon urushidan keyin u ijtimoiy mavzularga murojaat qiladi. Binobarin, zamonaviy Misr jamiyatining hayotiga qiziqadi. “Yangi Qohira” (1945) realistik romani kichik burjua oilasining parchalanishi, urushdan oldingi yillarda Misr yoshlarining hayotiy tanlovi haqida hikoya qiladi. 1919-yilgi inglizlarga qarshi qo‘zg‘olondan ikkinchi jahon urushi oxirigacha bo‘lgan davrda Misr jamiyatining turli qatlamlari hayoti “Xon Al-Xalili” (1946), "Middak tor ko'chasi" (1947), “Avvali va nihoyasi”(1949) romanlarida aks etgan.
1947-1956-yillar oralig‘ida u eski Qohira, Bayn Al-Qasrayn, qasr ash-Shouk va as-Sukkariya kvartallari nomlari bilan nomlangan romanlar trilogiyasi ustida ishlagan. 1956-1957 yillarda nashr etilgan trilogiyada 1917-1952 yillarda mamlakatda sodir bo‘layotgan ijtimoiy va siyosiy voqealar fonida o‘rta sinf Qohira oilasining uch avlodi hayoti tasvirlangan. Zamonaviy Misr yozuvchilarining aksariyati, shu jumladan Najib Mahfuz, jamiyatning o‘qimagan qatlamlaridan ajralib qolish istagini ko‘rsatmaydigan ijtimoiy realistlar deb tasniflanishi mumkin. Kuzatuvchilarning fikriga ko‘ra, yangi Misr ijtimoiy realizmi “Zamonaviy Misr madaniyati talablariga va mamlakatning dolzarb manfaatlariga javob beradi; bu milliy mustaqillik, ijtimoiy islohotlar va san’atning o'zi ehtiyojlari uchun kurashning ba’zi sinteziga erishishga imkon beradi”.
1952-yilgi inqilob Najib Mahfuzning ijod ko‘lamida yetti yillik tanaffusning boshlanishini belgiladi. Odatda bunday serqirra ijodkorning bu “sukunat davri” ba’zan uning yangi ijtimoiy-siyosiy vaziyatga nisbatan ishonchsizligi bilan bog‘liq. Hukumat o‘zgargandan so‘ng, Misrning ko‘plab fuqarolari mamlakatning keyingi rivojlanishi qaysi yo‘nalishda borishi haqidagi tasavvurlarini yo‘qotdilar. Boshqalar esa Mahfuzning “Nil ustidagi safsata” asarini Misr madaniyat vazirligidagi ishining keskin o‘sishi bilan bog‘laydilar. Shuningdek, Najib Mahfuz mamlakat kinematografiyasini rivojlantirishda faol rol o‘ynadi. U yana ijodga qaytganida, uning ijodi dastlabki romanlardan sezilarli darajada farq qilardi. Misrda siyosiy kurash tobora keskinlashib bordi. 1966-yilda adabiy tanqidchi, o'z vaqtida Mahfuzni “kashf etgan” Misr musulmon birodarligining mafkurachisi Said Qutb osib qo‘yilgan edi. Yozuvchi 1967-yilda Arab-Isroil urushida Misrning mag‘lubiyatidan qattiq azob chekdi. Shu bilan birga, Mahfuzning o‘zi Isroil bilan munosabatlarni tartibga solish va qo‘shni davlatlar o‘rtasida tinch munosabatlarni saqlab qolish tarafdori bo‘lgan, bu esa jihodga chaqirgan radikal islomchilarning pozitsiyasiga zid edi.
1988-yilda Najib Mahfuzga “butun insoniyat uchun muhim bo‘lgan Arab hikoyasining realizmi va soyalarining boyligi uchun” adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti berilgandan so‘ng, Nobel qo‘mitasi o‘z tanlovida nimani boshqarganligi haqida juda ko'p fikrlar mavjud edi. Bir tomondan, yozuvchining konservativ idealizm ruhidagi epik shakllarga sodiqligi bo‘lsa, Arab-Isroil mojarolarini hal qilish bilan bog‘liq siyosiy motivlar ham sabab bo‘lganligi aytilgan.
Ichki siyosiy vaziyat keskinlashgan va Islom ekstremistlari tomonidan suiqasdlar ko‘paygan davrda ko‘plab Misr mualliflari, shu jumladan Najib Mahfuzning asarlari radikal millatchilik kayfiyatini kuchaytirgan holda taqiqlangan. Senzuradan himoya qilish uchun Misr yozuvchilari o‘z asarlarini ramziylik bilan to‘ldirishga majbur bo‘lganlar, bu esa ularning asarlarini uning ma’nosi bilan tanish bo‘lmagan odamlar tomonidan o‘qishni juda qiyinlashtirgan.
1994-yil oktyabr oyida Mahfuzga uyi yaqinida uning ijodining dunyoviy yo‘nalishidan norozi bo‘lgan Islom fundamentalistlari hujum qildi. Pichoq zarbasidan olgan jarohati (o'ng qo'lning shikastlanishi) natijasida u “Al-Ahram uikli” haftalik ustuniga o‘z yozuvlarini yozib, kotibning xizmatiga murojaat qilishga majbur bo‘ladi. Suiqasddan so‘ng, bir vaqtning o‘zida bir nechta jurnallar senzuraning roziligi bilan uning bir qator asarlarini nashr etishdi. Endi u tushga asoslangan rang-barang esselar janriga murojaat qiladi.
Misrda Najib Mahfuz hurmatli jamoat arbobi. Qohiraning muhandisin tumanida uning sharafiga bronza haykal o‘rnatilgan. Uning siyosat va ijtimoiy hayot masalalariga bo‘lgan munosabati muvozanatli bo‘lgani bilan ajralib turadi. Masalan, Salmon Rushdini o‘limga hukm qilgan Xomeyni fatvosi nashr etilgandan so‘ng, Mahfuz Xomeyni yozuvchiga nisbatan “intellektual terrorizm” da aybladi, ammo shu bilan birga, Rushdi ham musulmonlarning muqaddas joylarini haqorat qilish huquqiga ega emasligini tan oldi.

Najib Mahfuzning ijodiy yo‘li va fuqarolik pozitsiyasi Arab yozuvchilarining ijodi qanchalik murakkab, doimiy o‘zgarib turadigan siyosiy muhitda davom etayotganidan dalolat beradi. Milliy tiklanish maqsadlariga yo‘naltirilgan holda, ular o‘zlarining kitoblari bilan, birinchi navbatda, vatandoshlarining taqdiri uchun tashvishlanishni his qilishadi, keng jamoatchilikning ongini uyg‘otishadi, odamlarga jamiyatdagi o‘z o‘rnini anglashga yordam berishadi, o‘z madaniyatining o‘ziga xosligini saqlab qolishadi.

Muallif uslubini tarjimada qayta yaratish tarjimashunoslikning eng muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Buning uchun, avvalo, muallif uslubini uning barcha belgi va xususiyatlari bilan birgalikda aniqlab olish, keyin uni tarjimada aks ettirish vositalarini topish kerak. Tarjimon mahoratini belgilaydigan asosiy mezon uning so‘z qo‘llashida namoyon bo‘ladi. Mahorat bilan topilgan birgina so‘z tarjimaning husnini ochib yuborishi, aksincha, o‘rniga tushmagan birgina so‘z mazmunning oyog‘ini osmondan keltirishi mumkin.¹
Tarjima uchun til bilishning o‘zi yetarli bo‘lmaydi. Har bir so‘zning matn ichidagi ma’nolarini his qila olish, uslubiy bo‘yog‘ini ajrata bilish kerak va tarjima qilinayotdan tildan o‘sha so‘zga muvofiq so‘z yoki ibora topish joiz. Tarjimonning mahorati esa aynan kerakli so‘zni o‘z o‘rniga topib qo‘llashida namoyon bo‘ladi.
“Tarjima qilinayotgan asarning janr xususiyatlarini hisobga olish, tarixiylik, milliylik, badiiylik uslub qiyinchiliklarini ham buning ustiga jamlansa, o‘shandagina so‘z san’atining bu turi haqida muayyan tasavvur hosil qilish mumkin. Tarjimada ikki xalq va ikki til, ikki did va ikki moddiy-ma’naviy hayot, ikki milliy san’at va adabiyot, ikki davr va ikki adib o‘rtasidagi bir-biriga chirmashib ketgan munosabatlarning o‘ziga xos ko‘rinishini ham hisobga olinsa, ana o‘shandagina insoniyat qo‘lidagi bu ajoyib vositaning mazmuni to‘la ayon bo‘ladi”.²
Ma’lumki, til bilish − tarjimaning birlamchi sharti, xolos. Tarjimon nafaqat tarjima, balki asliyat tilini ham chuqur bilishi zarur. Chunki asl nusxa yozilgan tilning turli ma’no qirralarini, uslublarini bilmagan tarjimon asarni muvaffaqiyatli, asliga muvofiq tarjima qilolmaydi. Aksincha, asliyat tilini bilsa-yu, tarjima tilini bilmasa, bunda ham muvaffaqiyat qozonolmaydi. Tarjimon xalq jonli tilini, adabiy tilni ko‘proq va chuqurroq bilishi lozim. Chunki lug‘atlarda so‘zlarning barcha ma’no tovlanishlari aks etmagan bo‘ladi.
Najib Mahfuzning o‘nta hikoyasini o‘z ichiga olgan, Xosiyat Rajabova tomonidan tarjima qilingan, “Tungi suhbat” kitobini tahlil qilar ekanmiz, dastlab tarjimon mahoratiga to‘xtalib o‘tamiz. Bu hikoyalar bilvosita tarjima hisoblanib, arab tilidan rus tiliga, so‘ngra o‘zbek tiliga o‘girilgan. Shu sabab hikoyalar qisqa, tili ravon tarjima qilingan. Lekin ba’zi o‘rinlarda, ya’ni katta shov-shubga sabab bo‘lgan “O‘g‘ri va it” hikoyasi asl manbada 40 betdan iborat, tarjima matnda esa, 10 12 bet. Bundan ko‘rinib turibdiki, tarjima matnda hikoyaning asl mazmuni, hikoya qahramonlari, ularning ichki kechinmalari to‘liq yoritilmagan. Shuningdek aynan shu hikoya yozuvchiga katta shuhrat olib kelgan, va dunyoning boshqa tillariga ham hikoya nomi “O‘g‘ri va it” tarzida berilgan. Biz tahlil qilayotgan kitobda esa, “O‘zgalarga bahshida umr” tarzida berilgan. Ma’lumki, tarjimonning butun ijodkorligi so‘z sohasida − u bir tilda yaratilgan asarni hech narsa qo‘shmay va olib tashlamay ikkinchi til vositalari yordamida qayta asliga monand jaranglata olishi kerak. Bu yo‘lda u xuddi muallif kabi mashaqqatli izlanishlar olib boradi, har bir so‘z ustida zargar kabi ishlaydi, ma’noni tushunarli qilib aks ettirish uchun goh o‘zidan so‘z qo‘shsa, she’riy tarjimada vazn talabi bilan goh so‘z tushirib qoldiradi.
“Tajriba shuni ko‘rsatadiki, asliyatni boshqa tilga har doim ham o‘ziga mos so‘z bilan tarjima qilib bo‘lmaydi (agar shunday bo‘lganda edi, tarjima san’at emas, osongina hunar bo‘lib qolardi). Ana shunday hollarda tarjimon o‘zining bor mahoratini, bilim saviyasini, til boyligini ishga soladi. Ya’ni “tarjima qilib bo‘lmaydigan” so‘zlarning ma’nosini ochib berish, shu ma’noda ishlatiladigan boshqa so‘z (ibora, jumla)lar bilan almashtirish, qiyoslash kabi bir qator usullarni a’lo darajada qo‘llay olgan bo‘lsagina, qilingan tarjimani adekvat tarjima deb atash mumkin”.³
Tarjimon “Baxt qiymati” hikoyasidagi “...И в этот раз она выглядела такой же красивой, соблазнительной и небрежно одетой…” jumlani “…Buning ustiga kishini aqldan ozdiradigan darajada betartib kiyinib olgan edi” deb tarjima qilib, “небрежно одетой” birikmasini, “aqldan ozdiradigan” iborasi yordamida tarjima qilgan. Shuningdek, “Сердце Аниса бешено забилось, дыхание перехватило”, jumlasini “Anisning yuragi qinidan chiqquday bo‘lib, shiddat bilan urar, nafasi to‘xtab qolgandek edi” tarzida tarjima qilib, ko‘rishimiz mumkinki, bu jumlada ham “yuragi qinidan chiqmoq” iborasidan foydalangan. Yana ushbu hikoyada “Его сердце превратилось в арену борьбы ” jumlasidagi o‘xshatish, tarjimada ham ayni o‘zidek “Yuragi kurash sahnasiga aylangandi” tarzida berilgan.
Baxt qiymati hikoyasi

Arabcha	Ruscha	O‘zbekcha
يبدو أن هذا السؤال يكسر سد المشاعر المكبوتة. تدفقت الدموع على خدي توتو.	Этот вопрос будто прорвал плотину сдерживаемых чувств. Слезы хлынули по щекам Тото.	Bu savol o‘pkasi to‘lib turgan Totoning sabr to‘g‘onini buzib yubordi. Ko‘z yoshlari yanog‘iga duv to‘kildi.
لكن الصبي نفسه بدأ يروي للمعلم قصته القصيرة المحزنة.	Но мальчик уже сам стал рассказывать учителю свою грустную короткую историю.	Ammo bola ustoziga qisqagina qilib, qayg‘uli o‘tmishini gapirib berdi
أقسم الصبي أن والده لا علاقة له بها.	Мальчик клялся, что отец тут ни при чем.	Bola aslida, bu notinchlikka otasi sababchi emasligini ham qistirib o‘tdi.
تدريجيا ، بدأ ينسى منزل رضوان بيك البائس وزوجته الشريرة الجميلة الضالة.	Постепенно он начал забывать дом несчастного Ридван-бека и его злой и своенравной красавицы жены.	U sekin-asta Rizvonbekning badbaxtlik in qurgan uyi, badjahl va o‘jar tabiatli go‘zal xotinini unuta boshladi

الحياة للآخرين	Жизнь для других	O‘zgalarga baxshida umr
	Ее красивое лицо и стройная фигурка давно лишили Абд ар-Рахмана покоя.	Uning zebo chehrasi va xushbichim qomati ko‘pdan buyon Abdurahmonni halovatidan ayirgan
	Сосредоточенность уступила место нежности и мечтательности.	Diqqatlilik o‘z o‘rnini yuvoshlik va hayolchanlikka bo‘shatib berdi.
	Он то и дело украдкой бросал долгий счастливый взгляд на девушку, которая села на стул и занялась собачкой.	Yashirin tarzda ko‘z qiri bilan qizni kuzatardi, kursiga o‘tirib kuchukchasi bilan andarmon bo‘lgan Samiraga ancha vaqt o‘tkir nigohini tashlab o‘tirdi
	Он смотрел на нее взглядом, полным любви, а Самара не чувствовала этого и продолжала называть его «мой дорогой дядя».	İshqqa limmo-lim nigohlari bilan unga tikilsada, Samira buni payqamay, haliyam “amakijon” deb chaqirishda davom etayapti.
	Одно упоминание ее имени мучило и терзало Абд ар-Рахмана.	Ukasi Samiraning ismini tilga olishi bilan Abdurahmon azobga ko‘milardi

“O‘zgalarga baxshida umr” hikoyasida “Он видел, как протекало ее счастливое, беззаботное детство, и это скрашивало его одиночество...”, jumlasini tarjimon mahorat bilan “U baxtli va betashvish bolaligi oqar suv kabi bir zumda o‘tib ketganini sezmay ham qoldi...” bergan. Jumlani “baxtli va betashvish bolaligi o‘tdi”, tarzida bersa ham bo‘lar edi, lekin mutarjim gapning ma’nodorligini oshirish uchun “oqar suv kabi” o‘xshatishidan foydalandi. Hikoyaning keyingi o‘rinlarida “Абд ар-Рахман вспомнил прошлое, перенесся на двадцать лет назад, к тому времени, когда будущее рисовалось ему таким прекрасным и таким непохожим на жестокую действительность, а сам он был веселым, жизнерадостным юношей, многого ожидавшим от жизни ” jumlasini “O‘shanda kelajak uchun bunday ajabtovur va o‘xshamagan achchiq haqiqatni chizib qo‘yganini bilmasdi...” tarzida o‘zbek tiliga o‘girib, “achchiq haqiqatni” birikmasidan foydalanib gapning ta’sirchanligini yanada oshirgan.

	Убийца	Qotil
	Теперь он вычеркнут из жизни	Endi u ozod hayot sahifasidan o‘chirib tashlangan.
	Тогда бедняга погружался в сладкие сновидения: ему грезились горы еды, реки вина, красивые женщины.	O‘shanda boyoqish hayol dengiziga g‘arq bo‘lardi: shirin hayollar surar, yeguliklar tog‘i, sharob daryosi, chiroyli ayollarni orzu qilardi.
	Байюми был уверен, что Абд ас-Самад выйдет одним из последних, и продолжал есть и пить, погружаясь в водоворот безумия	Bayyumi Abdusamadning bir o‘zi chiqishiga ishonch hosil qilib,yeb ichishda davom etdi, ongi esa telbalik girdobiga sho‘ng‘idi

Najib Mahfuzning katta shov shuvga ega bo‘lgan yana bir “Qotil” hikoyasi, asosiy qahramoni umrida bir necha bor qamoqxonada o‘tirib, yashashdan aniq maqsadi bo‘lmagan, yaxshi yashash uchun qotillikni tanlagan inson haqida. Bu hikoyada “كل من يثق به ابتعد عنه.” Jumla asar qahramoni haqida bo‘lib, arabchadan ruschaga “Все, на кого он надеялся, отвернулись от него” tarjimasi so‘zma so‘z aniq bo‘lsa, o‘zbekchaga esa “Kimdan umidvor bo‘lgan bo‘lsa, hammasi undan yuz o‘girib ketishdi”, “yuz o‘girmoq” iborasi bilan tarjima qilingan. Hikoyadagi quyidagi jumlada “Egnida kir va yirtiq-yamoq galabeyasidan bo‘lak kiyimi yo‘q edi”, qahramon kiyimi izohsiz asl matnda qanday bo‘lsa, shu tarzda berilgan. Tarjimon “Когда ты его прикончишь?” jumlasini “Uni qachon gumdon qilmoqchisan?” tarzida berib, “gumdon qilmoq” qo‘shma fe’lini ishlatib, shunchaki so‘zma so‘z tarjimadan chekingan. Hikoya so‘ngida “Almisoqdan qolgan eski soatlar tungi birga jom chalganida uzoqdan Abdusamad ko‘rindi” jumlasida soatni juda eskiligini ifodalash maqsadida “almisoqdan qolgan” tarzida tarjima matniga kiritgan, aslida rus tilidagi matnda esa, “Когда старые часы пробили час ночи, вдали показался Абд ас-Самад” tarzida berilgan.

	Миг радости	O‘tkinchi huzur
	Первым пришел господин Ахмед, секретарь-архивариус, плечи которого согнулись под бременем пятидесяти лет, а на озабоченном лице застыла неизбывная тревога.	Birinchi bo‘lib janob Ahmad keldi. U arxivchi-kotib, ellik yillik g‘am yukidan yelkalari bukilgan, tashvishli yuzida doimiy bir havotir qotib qolgan.
	Затем прибыли Самир — темная личность, как о нем говорили в управлении, — и Гунди, чья откровенная беспечность свидетельствовала о его юном возрасте.	Samirni boshqarmada shubhali shaxsiyat egasi deb gapirishadi, Gundining ko‘rinishi esa bolalikdan beg‘am o‘sganini oshkora sezdirib turardi.

كل شيء ممكن التحقيق ، ولو نظر شخص مستريح إلى المدرسة من نافذة طائرة لرأى لوحة نظام بخطوط منتظمة ، ويبدو من بعيد بشكل واحد متكرر وهو في عين الناظر المستكن في مكتبه يراه انسجاما ومن ثم تبدو الاشياء جميلة رائعة ، فكل شئ في القبضة . لولا أن هاجسا جديدا بدأت طلائعة منذ أيام حينما انحنى وراء كتفه احد العبادلة الثلاثة وبسط ورقة منقولة . - سيدى .. لقد وجدت خطوط ورسوم وكلمات على حائط الحمام وقرأها

Hamma narsa bajarilishi mumkin, agar dam oluvchi inson samalyot oynasidan maktabga qarasa, muntazam chiziqli tizim doskasini ko‘rishi mumkin va uzoqdan bitta takror shakl ko‘rinadi, o‘zining kutubxonasiga joylashib olgan kuzatuvchining ko‘zlarida u uyg‘unlanib ajoyib va chiroyli narsalar ko‘rinardi, hamma narsa bir hovuchda. Agar yangi fikr bo‘lmaganida bir necha kun oldin boshlangan alomatlar paytida uchta namozxonlardan biri, orqasiga qarab ko‘chirib yozilgan varaqni ochdi.
وانفضت الجلسة بقرار ذي شقين تشكيل لجنة تقوم بدراسة الخطوط ، والثاني مراقبة الـداخـلـيـن والقبض على من تحوم حوله الشكوك ، مع تنظيم دخول الحمامات وفحص الجدران بين دخول الدفعات ، وهكذا .وكانت الحصيلة فاشلة ، فعندما وجدت كتابة جديدة حصرت المجموعة المشتبه بها فإذا هي سبعة وعشرون طالبا صنفوا حسب سجلاتهم السابقة ، ولكن دراسة الخطوط ووسائل الاستجواب والقرائن الأخرى ، كلها فشلت في ايجاد أي وجه شبه .
Yig‘ilish rejalarni o‘rganish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida ikki tomonlama qaror qabul qilish bilan yakunlandi, ikkinchisi, kiruvchilarni kuzatib borish, atrofida shubhali shaxslarni hibsga olish, hammomga kirishni tartibga solish, guruhlar kirish orasidagi devorlarni tekshirish va xokazo. Natija muvaffaqiyatsiz edi, yangi yozuv topilganda, shubhali guruh aniqlandi va u yigirma ettida talabadan iborat bo‘lib, ular oldingi yozuvlari bo‘yicha toifalarga bo‘lingan edi, lekin barcha: rejalarni o‘rganish, so‘roq va boshqa dalillar hammasidan hech qanday o‘xshashlik topilmadi.