Iii. Juwmaqlaw

II. TIYKARǴÍ BÓLIM.
Málim waqıt aralıǵindaǵı bahalardıń arnawlı bir dárejesinde óndiriwshi yamasa satıwshılar tárepinen málim túrdegi tavar hám xızmetlerdiń Dárámat hám payda alıw maqsetinde bazarǵa shıǵarılǵan muǵdarına usınıs dep ataladı. Baha ózgeriwi menen satıwǵa shiǵarılatuǵın ónim muǵdarı da ózgeriwi sebepli talap sıyaqlı usınıstıń da bir qatar alternativ variantları ámeldegi boladı. Bazarda tavar bahası menen onıń usınısı muǵdarı ortasqda tikkeley baylanıslılıq ámeldegi: baha qanshellilik joqarı bolsa, basqa sharayatlar ózgermegen jaǵdaylarda, satıw ushın sonsha kóbirek tavar usınıs etiledi, yamasa kerisinshe, baha tómenlewi menen usınıs kólemi qisqaradı. Mısalı, 10 swm bahada 3 tavar birligi usınıs etiledi, eger baha 15 swmga kóterilse, usınıs kólemi 5 birlikke shekem kópayadi, eger baha 20 swmga yetsa, usınıs kólemi 6 birlikke jetedi. Sonday etip, usınıs muǵdarınıń ózgerisleri usınıs iymek sızig'ida bir noqattan ekinshisine kóshiwinde óz ańlatpasın tabadı. Iymek sızıqtıń unamlı iyiwi tavar bahası menen onıń usınısı muǵdarı ortasındaǵı tikkeley baylanıslıliqti sáwlelendiredi.
Talap — tovardi’n’ ni’rqi’ ha’m talap mug’dari’ arasi’ndag’i’ qatnas boli’p, qari’ydarlardi’n’ belgili bir waqi’t dawami’nda tovardi’ tu’rli ni’rqlarda qanshadan sati’p ali’w imkaniyatlari’n ani’qlaydi’.
Tovarg’a bolg’an talap, tovardi’n’ ni’rqi’na baylani’sli’ ha’m baylani’sli’ bolmag’an faktorlar ta’sirinde o’zgerip turadi’. Talapti’n’ ni’rqqa baylani’sli’ bolmag’an faktorlar ta’sirinde wo’zgeriwin keyingi sabaqta talqi’laymi’z. Bul sabaqta tovarg’a bolg’an talapti’n’ tek ni’rqqa baylani’sli’ qa’siyetleri haqqi’nda toqtalami’z. Bul qa’siyet talap ni’zami’nda wo’z sa’wlesin tapqan. Basqa sharayatlar o’zgermegen jag’dayda, tovardi’n’ ni’rqi’ qansha to’men bolsa, og’an bolg’an talap mug’dari’ sonsha ko’p boladi’, tovardi’n’ ni’rqi’ qansha joqari’ bolsa, og’an bolg’an talap mug’dari’ sonshama to’men boladi’. Talap ni’zami’ talap mug’dari’ni’n’ ni’rqqa keri bolg’ani’n ko’rsyetedi. Bul qa’siyetti to’mendegi u’sh faktor boyi’nsha tu’sindiriw mu’mkin:
1. Da’ramat faktori’. Adamlar tovardi’ arzan ni’rqta qi’mbat ni’rqtag’i’g’a qarag’anda ko’birek sati’p ali’wg’a qi’zi’g’i’wshan’ boladi’, sebebi, tovar ni’rqi’ni’n’ to’menlewi tuti’ni’wshi’ni’n’ sati’p ali’w qa’biletin artti’radi’. Mi’sali’, bazarda go’shtin’ ni’rqi’ tu’sse, adamlar da’slep sati’p ali’p ati’rg’an shan’araqti’n’ tuti’ni’w sumkasi’ndag’i’ na’rselerdi azi’raq pul sarplap sati’p aladi’. Na’tiyjede, bir qansha pul awi’si’p qaladi’. Bul pulg’a qosi’msha mug’darda ja’ne go’sh yaki basqa tovardi’ sati’p ali’w imkaniyati’na iye boladi’
2. Almasti’ri’w faktori’. Qari’ydarlar ni’rqi’ qi’mbat bolg’an tovardi’, woni’n’ worni’n basatug’i’n basqa arzan tovarg’a almasti’radi’. Mi’sali’, jaz ku’nlerinde alma ni’rqi’ni’n’ to’menlewine baylani’sli’ tuti’ni’wshi’lar miywege bolg’an za’ru’rliklerin alma sati’p ali’w menen qanaatlandi’radi’, sebebi, bul waqi’tta almani’n’ ni’rqi’ apelsin yamasa banan ni’rqi’na sali’sti’rg’anda bir qansha arzan boladi’. Soni’n’ ushi’n, qi’mbat apelsin yaki banan worni’n iyeleydi. Tovar ni’rqi’ni’n’ wo’zgeriwi bul yeki faktordi’ keltirip shi’g’aradi’ ha’m wolardi’n’ wo’z-ara ta’siri na’tiyjesinde tovarg’a bolg’an talap mug’dari’ qa’liplesedi. Bo’lip ali’ng’an jeke adamni’n’ qandayda bir tovarg’a bolg’an talabi’ woni’n’ usi’ tovar haqqi’ndag’i’ qanday ha’m qanshelli toli’q mag’luwmatqa iye ekenligine ko’p ta’repinen baylani’sli’ boladi’. Haqi’yqati’nda da, qanday da bir tovarg’a bolg’an talapti’n’ asi’wi’ ushi’n tovardi’n’ sapali’ islep shi’g’ari’li’wi’ jeterli yemes. Bul jag’dayda tovardi’n’ sapali’ islep shi’g’ari’li’p ati’rg’ani’ haqqi’ndag’i’ mag’luwmatti’n’ tuti’ni’wshi’larg’a jetip bari’wi’ a’hmiyetlirek yesaplanadi’
Talap boyınsha elastiklik dáramat talap ózgeriwshen bog'ligini ańlatadı kúshi satıp. Bul kórsetkish, ásirese, jaqsı sawda kólemi boyınsha tásiri qaraydı.
Talap bir neshe sırtqı kórinislerde boladı :
- Unamsız - tabısın esapqa alǵan halda talap dárejesinde bir azayıw názerinen tutadı. Bul halda, satıp alınǵan zat hám mıynet haqı muǵdarı ayriqsha teris baylanıs ámelde ko’rinedi.
- Unamlı - ko' dáramat, dep dáramat ortadı, talap ósiwi.
- Zero - sawda kólemi haqqında ósiwine menen ózgermeydi, dep usınıs etedi
Sánat, sol zat, barlıq barlıq normal ónimler - formasındaǵı elastikligi payda bolıwı ushın ótken sapalı ónimdi óz ishine aladı. Zero sapalı azıq-awqat ónimlerin (kiyim-keshek, azıq-awqat hám basqalar ) bar.
Talaptıń alınatuǵın tabısı 1% menen talapǵa dáramatqa dáramatlar artpaqtası (talaptı o' qutqarıw múmkin) menen. túrli mámleketlerde mıynet haqı ósiwi túrli ónimlerdi satıp alıw ushın adamlardı shaqırıq etedi. Mısal ushın, orınlarda, talap menen mámleketlerde sánatli tovarlar. Rawajlanıp atırǵan kárxanalarda, qarıydarlardı satıp alıw boyınsha kabinetke múmkin. Rawajlanıwlar, talaplar, talap etiwshilik mámleket dáramatları ortasha dárejesine baylanıslı. Mısal ushın, tiykar ushın sawda tómen mıynet haqı joqarı bolǵan. Lekin azıq-awqat ónimlerin tabısı menen ósiwi menen dáramat úlesi.
Talap bahası elastiklik hám dáramat da social gruppaǵa baylanıslı. Sonday etip, ol eń kem mıynet haqı menen adamlar bunday ónimdi satıp aladı, nan, sút, dep ónimler sarplanǵan. Bul gruppada ushın, bul mápler júdá zárúrli, hám geyde hátte bir sánatli boladı.joqarı tabıslı xalıq gósh, balıq, mıywe, palız eginleri xalıq. Olardan, kartoshka hám nan ushın - bul, olar ańsatlıq penen hár kúni satıp alıw múmkin, ápiwayı ónimler. Xalıqtıń keyingi segmentde joqarı dáramatları, sol sebepli ol xojalıq ekz mıywe, sırt elge ásbap -úskeneler dep sapalı ónimler, túrli unitik ónimler, múmkin bolmaǵan ónimler ushın, kartoshka hám azıq-awqat ónimleri ushın - bir kem qosımsha ónimleri quraydı.
Saplar xalıq dáramatlarınıń úlken úlesi azıq-awqat, kem bolǵanlarında sarıplaydı, dep tastıyıqladı. Endi Rossiyada 70 % ten artıq xalıq sanı ushın sudlov jazıwdı múmkin emes. hám qashoqlikda jasap atırǵan adamlar úlken nomer.
Mayısqaqlıq koefficiyenti tavar eń dáramat astında talap satıw iye. Bul mıynet haqı ósiwine menen adamlar taǵı normal satıp alınadı, degen mánisti ańlatadı. Bul halda, ónim kem, olar geyde satıp. Sonday etip, kartoshka ushın, sút hám nan elastiklik koefficiyenti bir jara jara iye.
talaptıń mayısqaqlıǵı bir neshe dáramat alıw tásir bar:
- shańaraq párawanlıǵı ushın áhmiyeti. ónim ratsionida zárúrli orın, onıń bir az mayısqaqlıǵı bolsa.
- zárúrat yamasa sánatli payda emespe. Sonday etip, nan mashina kóre kem mayısqaqlıǵı bar.
- Muhafazakarlik talap. Iste' ańsat tezlik penen kóbirek qımbat tovarlar ushın yoqmang. Bir múddet pul alıw ushın kónligip Adamlar ózińizdi sheklew qaymaq, hám tek keyin taǵı sapalı ónim hám satıp alıw ushın satıp alınǵan zat boladı.
Hár bir mámleket húkimeti xalıq dáramatları mutasil artıp islew isenim payda etiw ushın háreket qılıw kerek, biraq ol biyik menen baylanıslı bolıwı kerek inflyatsiya pátleri. Keyininen turmıs standart keskin artadı. Olar joqarı sapalı hám qımbat ónimlerdi satıp alıw ushın múmkin, hám tek uwayımlı emes hám mudami saqlap qaladı.
Tavar usınısına, tavardıń óz bahasınan tısqarı bir qatar faktorlar : sol tavardı islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan resurslar bahaları ; qollanılatuǵın texnologiya ; salıqlar hám dotatsiyalar; kemtarlıq yamasa bahalar ózgerislerin kútiw; bazar daǵı satıwshılar sanı hám basqa tásir kórsetedi. Mas., resurelarning arzanlashuvi arnawlı bir tavardı islep chikarish ǵárejetlerin azaytadı, bul bolsa onıń usınısı artıwın stimullaydi. Usınıstıń ózine tásir kórsetetuǵın faktorlar ózgerislerine, birinshi náwbette, baha ózgerislerine baylanıslılıǵı usınıs elastikligi dep ataladı.
Tayın ónim (tavar ) ga bogan talap, onıń bazar bahası, tutınıwshı ( qarıydar ) nng malum bir waqıt aralıǵında etken tabısına hám basqa tovarlar bahasına baylanıslı. Usınıs bolsa tavar bahasına hám islep shıǵarıwxarajatlariga baylanıslı baladı. Tavardıń bahası asqan tárepke, tutınıwshı satıp olmoqchi bolǵan tovarlar muǵdarı, yaǵniy talap muǵdarı azayıp baradı. Nátiyjede tavargabolgan talap hám usınıs elastikligi payda baladı. Elastiklik (egilluvchanlik, maslasıwshanlıq )-azmazgaruvchining basqa bir ozgaruvchi tasiri astında ozgarishi jaǵdayın belgilep beredi, anıqlaw etip aytqanda, bir ogaruvchining 1% ga ozgarishi, basqa bir ozgaruvchining malum bir % muǵdarı ozgarishini keltirip shıǵaradı. Buǵan mısal etip bahaǵa boliq elastiklikti alıwımız múmkin. Bahaǵa baylanıslı elastiklik tavar bahasınıń 1% ga ozgarishi, bul tavarǵa bolǵan talap muǵdarın neshe % ga ozgarganini ańlatadı.
Bahaǵa boliq elastiklikti esaplaw formulası. Bazardaǵı talap sizigi jaǵdayına tasir etiwshi yamasa ózgerisin keltirip shıǵarıwshı faktorlar tómendegiler esaplanadı:
--tutınıwshınıń diydi hám tańlaw uqıpı;
--bazardaǵı tutınıwshılar sanı;
--istemolchilar tabısı;
bir-birin ornini basıwshı, toltırıwshı tovarlar;
keleshekte balatuǵın baha hám dáramatlarǵa salıstırǵanda tutınıwshınıń kútiwi.
Usınıs sızıǵı jaǵdayında jılısıwǵa alıp keletuǵın faktorlar (determinantlar) tómendegiler:
--resurslar bahası;
--islep shıǵarıw texnologiyaları ;
--saliq hám dotatsiyalar;
--boshqa tovarlar bahaları;
---nırx ózgeriwin kútiw;
--bazardaǵı satıwshılar sanı.
Usınıs túsinigi, usınıs nızamı. Usınıstıń kólemine ta‟sir etiwshi faktorlar
Usınıs dep, islep shıǵaruvchilarning málim waqıt jumısında tavar yamasa xızmettiń
málim túrin islep shiqarib ılayıq bolǵan bahanıń hár bir dárejesinde bazarǵa satıwǵa
shıǵaratuǵın muǵdarına aytıladı. Baha ozgarishi menen satıwǵa shiǵarılatuǵın ónim
muǵdarı da ozgarishi sebepli talap sıyaqlı usınıstıń da bir qatar alternativ variantları ámeldegi
baladı. Bul bólek óndiriwshi ushın 7 — kestede korsatilgan.
Usınıs hár túrlı bahalarda satıwǵa qansha muǵdarda ónim shıǵarılishini korsatadi.
Bahanıń asıwı menen soǵan uyqas túrde satıwǵa shiǵarılatuǵın tavar (usınıs )
muǵdarı da artadı, bahanıń túsiwi menen usınıs kólemi qisqaradı. Bul ozaro togridan-
togri baylanıslılıq usınıs nızamı dep ataladı.
Bazarda usınıs etiletuǵın tavar kólemine bahadan tısqarı bir qatar faktorlar tásir
etedi. Bul faktorlardıń túpkiliklileri tómendegiler:
1) Resurslarınıń bahası ; 2) Islep shıǵarıw texnologiyası ;
3) Salıq hám dotatsiyalar; 4) Basqa tovarlardıń bahası ;
5) Baha o‗zgarishining kutilishi; 6 ) Bazar daǵı satıwshilar sanı.
Usınıstıń sol faktorlardan bir yamasa bir neshtasining o‗zgarishi usınıs kóleminiń
o‗zgarishini talap etedi.
Usınısqa tásir etiwshi faktorlardı bólek-bólek qaray shıǵamız.
1.
Resurslarınıń bahası. Islep shıǵarıw ǵárejetleri hám usınıs o‗rtasida mustarkam
o‗zaro bog‗liqlik bar. Resurs bahalarınıń tómenlewi islep shıǵarıw ǵárejetlerin
azaytadı hám usınıstı asıradı. Kerisinshe, resurslarǵa bahanıń asıwı islep shıǵarıw
ǵárejetlerin asıradı hám usınıstı qısqartiradi. Mısalı, mineral o‗g‗itlar bahasınıń tómenlewi
bug‗doy usınısın asıradı, yomg‗irlatib sug‗orish ǵárejetleriniń asıwı makkajo‗xori doni
usınısın qısqartiradi.
2.
Islep shıǵarıw texnologiyası. Texnologiyalardıń rawajlanıwlashuvi ónim
birligin talay nátiyjeli óndiriske múmkinshilik beredi. Resurslarınıń ámeldegi bahasında islep
shıǵarıw ǵárejetleri azayadı hám usınıs ko‗payadi. Mısalı, paxta uwlı zatkunandalariga qarsı
talay nátiyjeli biologiyalıq usıllardıń jaratılıwı paxta tolasining muǵdarın hám sapasın,
sonlıqtan usınısın asıradı.
3.
Salıqlar hám dotatsiyaar dárejesi. Ko‗pshilik salıqlar islep shıǵarıw ǵárejetleri
quramına kiredi. Sol sebepli salıqlardıń asıwı islep shıǵarıw ǵárejetlerin asıradı hám
usınıstı qısqartiradi. Mısalı, import tovarlarǵa boj to‗lovlarining asıwı onıń usınısın
qısqartiradi. Kerisinshe, mámleket qanday da tavar islep shıǵarıw yamasa qandayda bir tarawǵa subsidiya
bersa, bul ámelde ǵárejetlerdi azaytadı jáne onıń usınısın asıradı.
4.
Basqa tavar bahası. Basqa tovarlar bahasınıń o‗zgarishi da usı tavar
usınısın o‗zgartiradi. Mısalı, qo‗y go‗shti bahasınıń tómenlewi buyım go‗shti usınısın asıradı.
Kerisinshe, buyım go‗shti bahasınıń túsiwi qo‗y go‗shti usınısın asıradı.
5.
Baha o‗zgarishini kutilishi. Kelesinde ónim bahasınıń o‗zgarishining kutilishi
da islep shıǵarıwshınıń búgingi kúndegi bazarǵa ónim jetkezip beriw xorishiga
tásir ko‗rsatishi múmkin. Mısalı, keleshekte neft bahasınıń keskin tómenlewiniń kutilishi
neftning usınısın pasaytiradi.
6.
Islep shıǵarıwshılar (satıwshılar ) sanı. Tavar islep shıǵarıwshılar qanshellilik
ko‗p bo‗lsa, usınıs etiletuǵın ónim muǵdarı sonshalıq ko‗p bo‗ladi. Tarmaqtaǵı islep
shıǵarıwshılar sanı artıp barıwı usınıstı ko‗paytiradi, sebebi tavar islep shıǵarıw ko‗payadi.
Usınıs kóleminiń o‗zgarishiga tavardıń saqlanıw ózgesheligi, saqlaw ǵárejetleri hám
transport -tasıw múmkinshilikleri de tásir ko‗rsatadi. Mısalı, uzaq waqıt saqlap bo‗lmaydigan
awıl xo‗jalik hám azıq-túlik ónimleri ushın usınıs kemnen-kem o‗zgaruvshan bo‗ladi.
Islep shıǵarıw procesiniń ózgesheligi, tábiyiy resurslarınıń ámeldegi dárejesi da
usınısqa tásir ko‗rsatadi. Mısalı, bahanıń o‗zgarishiga juwapan islep shıǵarıwdı
keńeytiw yamasa basqa qıylı ónim islep shıǵarıwǵa o‗tish múmkinshiligi ámeldegi bo‗lsa
usınıs o‗zgaradi. awıl xo‗jaligiga jaramlı bo‗lgan jerler sheklengen bo‗lsa, onıń bahası
(renta) qanshellilik aspasin, jer usınısın asırıp bo‗lmaydi.
Dóretiwshilik kásip tarawdıń xızmetkerleriniń (mısalı, ilimpazlar, shayırlar, jazıwshilar, musavvirlar hám
basqalar) Miynet marsuli hám kem ushraytuǵın kórkem óner shıǵarmalarınıń usınısı da noo‗zgaruvshan bo‗ladi.
Usınıstıń tavardıń bazar bahasına salıstırǵanda elastikligi- bahanıń 1 % ga ozgarishinarxning (kotarilishi yamasa túsiwine javovoban bazarǵa usınıs etiletuǵın usınıs muǵdarınıń % boyicha ozgarishini ańlatadı. Usınıstıń tavardıń bazar bahasına salıstırǵanda elastikligiqiymati oń baladı sebebi, óndiriwshiler ushın joqarı baha olardı koproq ónim óndiriske xoshametlenedi.
Bazardaǵı talap sizigi jaǵdayın ozgarishiga tasir etiwshi yamasa ozgarishini keltirip shıǵarıwshı faktorlar tómendegiler esaplanadı :tutınıwshınıń diydi hám tańlaw uqıpı ;bozordagi tutınıwshılar sanı ;istemolchilar tabısı ;bir-birin ornini bosuvchi, toldiruvchi tovarlar ; keleshekte balatuǵın baha hám dáramatlarǵa salıstırǵanda tutınıwshınıń kútiwi. Usınıs chizigini xolatigagi jılısıwǵa alıp keletuǵın faktorlar (determinantlar) tómendegiler :resurslar bahası ;ishlab shıǵarıw texnologiyaları ;soliq hám dotatsiyalar;boshqa tovarlar bahaları ;narx ozgarishini kútiw; bozordagi satıwshılar sanı.

Bazar daǵı talap sizigi jaǵdayın ozgarishiga tasir etiwshi yamasa ozgarishini keltirip shıǵarıwshı faktorlar tómendegiler esaplanadı :tutınıwshınıń diydi hám tańlaw uqıpı ;bozordagi tutınıwshılar sanı ;istemolchilar tabısı ;bir-birin ornini bosuvchi, toldiruvchi tovarlar ; keleshekte balatuǵın baha hám dáramatlarǵa salıstırǵanda tutınıwshınıń kútiwi. Usınıs chizigini xolatigagi jılısıwǵa alıp keletuǵın faktorlar (determinantlar) tómendegiler :resurslar bahası ;ishlab shıǵarıw texnologiyaları ;soliq hám dotatsiyalar;boshqa tovarlar bahaları ;narx ozgarishini kútiw;bozordagi satıwshılar sanı.
Ekonomikalıq ózgeriwshige talaptıń joqarı elastikligi qarıydarlar bul ózgeriwshiniń ózgeriwin kóbirek qabıllawın ańlatadı.
Talaptıń elastikligi kompaniyalarǵa bazardıń basqa zárúrli faktorları ózgeriwi sebepli talaptıń múmkin bolǵan ózgeriwin modellestiriwge járdem beredi.
Eger ónimge bolǵan talap basqa ekonomikalıq faktorlardıń ózgeriwine salıstırǵanda kóbirek maslasıwshı bolsa, kompaniyalar bahalardı asırıwda ıqtıyat bolıwları kerek.
Grafikda talap termini A, B hám S arqalı sızılǵan jasıl sızıqtı ańlatadı hám ol qarıydarlar mútajlikleriniń aktuallıǵı hám ámeldegi ekonomikalıq tavar birlikleri ortasındaǵı baylanıslılıqtı ańlatadı.Talaptıń ózgeriwi bul iymek sızıq jaǵdayınıń ózgeriwin ańlatadı. Bul ámeldegi resurslarǵa salıstırǵanda qarıydarlar mútajlikleriniń ózgeriwin sáwlelendiredi.Basqa tárepden, talap etilgen muǵdar gorizontal o'qdagi noqattı ańlatadı. Talap qılınıp atırǵan bul muǵdardıń ózgeriwi bahalardıń ózgeriwin qatań sáwlelendiredi, qarıydarlardıń qálew-tilekleri modelinde hesh qanday ózgertiwler kiritilmaydi.Bahalardıń asıwı yamasa tómenlewi talaptı kemeytirmeydi yamasa kópaytirmaydi, kerisinshe talap muǵdarın ózgertiredi.
Adamlar ushın zárúr bolǵan ónimler, bahaları qanshellilik biyik bolıwınan qaramastan, tiykarǵı yamasa zárúr ónimler bolıp tabıladı. Qamsızlandırıwlawǵa tiyisli dáriler jaqsı úlgi bolıp tabıladı.
Bunday tavar bahasınıń ósiwi yamasa tómenlewi onıń talap etiletuǵın muǵdarına tásir etpeydi. Bul ónimler jetilisken elastik bolmaǵan munasábetlerge iye, sebebi hár qanday baha ózgeriwi talap etiletuǵın muǵdardı ózgertirmeydi.
Tap sonday, qarıydarlar bazarda ónim satıp alıp atırǵanda, hár qanday ónimdi satıp alǵan hár bir qosımsha birlik onı aldınǵısına salıstırǵanda kemrek bahada isletedi. Aytıw múmkin, olar hár bir qosımsha birlikti kemrek hám kemrek qádirlesedi.