Ижтимоий фалсафа – инсоният фалсафий маданиятининг маҳсули

Тарихий ёндашув. Бундай ёндашувда жамият ҳаётида рўй берадиган ҳодиса ва жараёнлар ўзгариш ва ривожланишда олинади. Ижтимоий тизим таркибига кирувчи ҳар бир элемент бошқа элементлар билан узвий алоқадорликда ўрганилади; ижтимоий ҳодисаларни таҳлил қилишда уларни тарихий контекстдан сунъий равишда ажратиб олиш ярамайди.
Ижтимоий ҳодисалар ва жараёнларнинг ривожланиш манбаини ташкил этувчи зиддиятларни аниқлаш ва таҳлил қилиш;
Ижтимоий ҳодиса ва жараёнларни тарихий ворислик нуқтаи назаридан ўрганиш: тараққиётга ҳалақит бераётган консерватив, реакцион ҳодиса ва жараёнларни аниқлаш;
Жамият ривожланишини таҳлил қилишда мавжудликка, конкретликка ва конкретликдан мавҳумликка қараб бориш;
Ижтимоий билиш ўз моҳияти ва мазмунига кўра табиий-илмий билишдан фарқланади. Ижтимоий билишда муқаррар равишда сиёсий мафкура, қадриятлар, ижтимоий-сиёсий идеаллар ўз таъсирини кўрсатади. Шу боисдан ҳам ижтимоий ва табиий-илмий билишни бир-бири билан тенглаштириш ярамайди. (Ижтимоий билимнинг ўзига хос хусусиятлари қуйида алоҳида кўриб чиқилади).
Ижтимоий фалсафа конкрет жамиятда рўй бераётган барча ҳодиса ва жараёнларни миридан сиригача уларнинг жузъий томонларини батафсил ўрганишни ўз олидга мақсад қилиб қўймайди. (Бу–социология фанининг вазифасидир).
Бирон бир ижтимоий фан жамият ҳаётида рўй бераётган барча ҳодиса ва жараёнларни тўлалигича қамраб ололмайди. Ижтимоий фалсафа эса жамиятни билишда фақат фан хулосаларигагина эмас, балки бадиий адабиёт, санъат, дин, сиёсат, мафкура соҳасида эришилган ютуқларга ҳам таянади.
Ҳозирги пайтда ижтимоий фалсафада хилма хил оқимлар ва мактаблар вужудга келганлигининг боиси ана шундадир.
Ижтимоий фалсафа жамиятда рўй бераётган жараён ва ҳодисаларнинг туб моҳиятини тўлароқ акс эттирсагина, ижтимоий амалиётдан узилиб қолмасагина қадр-қимматга, илмий назарий аҳамиятга эга бўлади.
Ижтимоий фалсафанинг буюк инсонпарварлик, тараққийпарварлик моҳияти шундаки, у жамиятни аниқ бир мақсадга мувофиқ равишда оқилона бошқаришга ёрдам беради. Бироқ бошқа системаларда бўлгани сингари жамиятда ҳам онглилилк онгсизлик билан, тартибсизлик тартиблик билан баъзан алмашиниб туради.
Жамият аъзоларининг интелектуал салоҳияти ортиб бориши билан жамиятни онгли равишда бошқариш, уни аниқ бир мақсадга йўналтириш имконияти ортиб боради.
Ижтимоий фалсафанинг дунёқараш ва методологик аҳамиятга эга бўлган қоидалари барча ижтимоий ва гуманитар фанларнинг ривожланишига жамиятни онгли бошқаришга яқиндан ёрдам беради.
Ижтимоий фалсафа қатор функцияларни бажаради. У аваало кишиларда ижтимоий воқъеилик тўғрисидаги қарашларни шакллантиради, кишиларнинг ижтимоий борлиғи билан уларнинг онги ўртасидаги муносабат муаммосини ҳал этишга ёрдам беради. Инсоннинг жамиятдаги ўрни, роли, инсон ҳаётининг маъноси сингари масалалари ҳақида баҳс юритади.
Ижтимоий фалсафанинг методологик функцияси ижтимоий фанларнинг ривожланиши, ходиса ва жараёнларни тадқиқ этишнинг умумий йўналишларининг белгилашда, унинг қоидаларидан дастурул амал сифатида фойдаланишда яққол кўзга ташланади.
Ижтимоий фалсафанинг прогностик функцияси шунда намаоён бўладики, унинг қоидалари жамиятнинг ривожланиш истиқболларини олдиндан кўришга, кишилар фаолиятини билишга ёрдам беради; кишилар фаолияти эса жамият тараққиётининг мазмунини белгилайди.
Кишилар фалсафий билим, дунёқараш ва методологияни чуқурроқ эгаллаб боргани сайин ижтимоий фалсафанинг юқорида кўриб чиқилган функциялари тўлароқ намоён бўлади.
Фалсафий тафаккур маданиятига эга бўлган кишиларда изчил ва системали фикрлаш, ижтимоий ҳодиса ва жараёнларни диалектик боғлиқликда ўрганиш қобилияти шаклланади.
Жамиятнинг ҳар бир онгли аъзоси ўз касб-кори ва ихтисосидан қатъи назар жамият тўғрисидаги фалсафий билим ва таълимотларни чуқур эгаллаш орқалигина теварак-атрофда рўй бераётган ижтимоий ҳодиса ва жараёнларнинг келиб чиқиши сабаблари ва оқибатларини билиш, уларни бошқариш қобилиятига эга бўлади; бунёдкор, яратувчан кучга айланади, ижтимоий фалсафанинг инсон ҳаётидаги аҳамияти ҳам ана шундадир.
Жамиятни фалсафий билиш – жамият тўғрисида энг умумий билимга эга бўлиш, жамиятни бир бутун ҳолда идрок этиш демакдир.
Бундай билимга эга бўлиш орқалигина жамиятни ижтимоий тизим сифатида ўрганишга, уни ташкил этувчи элементлар фаолиятини мувофиқлаштиришга эришиши, жамиятнинг яхлитлиги ва барқарорлигини таъминлаш мумкин.
Жамият тўғрисидаги фалсафий билимгина барча ижтимоий ҳодисаларнинг умумий асосини аниқлашга, яъни ижтимоий ҳаёт барқарорлигининг фундаментал асосларини белгилашга, жамиятни яхлит ҳолда сақлаб қолишга имкон беради.
Ижтимоий фалсафанинг фалсафий билимлар ва ижтимоий фанлар тизимидаги ўрни, роли ва баҳс мавзуи сингари масалаларга аниқлик киритиш муҳим вазифалардан бири бўлиб қолди. Айниқса, ижтимоий фалсафа ва социоолгия, тарих фалсафаси ва ижтимоий фалсафанинг ўзаро муносабатини аниқлаш ҳаётий заруриятга айланди. Гап шундаки, узоқ йиллар давомида собиқ совет жамиятида ўқитиб келинган тарихий материализмга айни бир вақтда ҳам ижтимоий фалсафа, ҳам социология сифатида қараб келинди. Ҳолбуки, ижтимоий фалсафа социологиядан ўз предмети, тушунчалари, билиш усулларига кўра тубдан фарқ қилади: ижтимоий фалсафа умумбашарий фалсафанинг таркибий қисми, яхлит жамият тўғрисидаги таълимотдир;у эмпирик тадқиқотлар ва илмий фактларга таяниб конкрет жамият тўғрисида аниқ тушунчалар, беради.Ижтимоий фалсафа социология фанининг ҳамда бошқа ижтимоий-гуманитар фанларнинг хулосалари, ютуқларига таяниб, жамиятнинг умумий манзараси, ижтимоий борлиқнинг ўзига хос тараққиёт қонунлари тўғрисида энг умумий тасаввурлар ҳосил қилишга имкон беради. Ижтимоий фалсафа умуман кишилик жамиятининг пайдо бўлиши, жамиятнинг моҳияти,инсоннинг ижтимоий табиати, унинг жамиятдаги ўрни ва роли тўғрисида баҳс юритади.
Ижтимоий фалсафа жамиятни тадқиқ этиш билан эмас , балки жамият тўғрисидаги фанларнинг ютуқларига таянган ҳолда ижтимоий-фалсафий дунёқарашни шакллантиришга алоҳида эътибор беради. Ижтимоий фалсафанинг билиш тушунчалари(жамият, ижтимоий борлиқ, ижтимоий муносабат, индустриал жамият, постиндустриал жамият , халқ, миллат, шахс ва ҳ.о.) ҳаётда кўп қўлланиладиган тушунчалардир.
Ижтимоий фалсафа тушунчалар умумбашарийлиги ва теран мазмундорлиги билан ажралиб туради.
Социологик тушунчалар эса конкрет ва илмийлиги билан ажралиб туради. Чунончи, социологик тушунчалар(социал структура, социал страфикация, ижтимоий ҳаракат, ижтимоий роль, ижтимоий макон, мобиллик, девиант хулқ-атвор, ижтимоий жараён, ижтимоий бирлик, ижтимоий институт ва ҳ.о.) алоҳида олинган конкрет жамият (ижтимоий тизим) нинг турли томонлари тўғрисида илмий билимлар беради. Бошқача қилиб айтганда, ижтимоий фалсафа жамиятнинг энг умумий томонларини яхлит ҳолда билишга имкон берса, социология конкрет жамиятнинг долзарб муаммоларини ҳал этишга, унинг ривожланиш истиқболларини олдиндан кўришга, социал катаклизмлар (бухронлар) ни оқилона ҳал этишга имкон беради.
Агар социология фан сифатида амалий вазифаларни ҳал этишни ўз олдига мақсал қилиб қўйса, ижтимоий фалсафа дунёқараш аҳамиятига эга бўлган муаммоларни ҳал этишни , «умуман жамият нима?», «жамият тараққиётининг асосини нима ташкил этади?» сингари саволларга жавоб беришни ўз олдига мақсад қилиб қўяди.
Ижтимоий фалсафа ва социологиянинг ўзаро муносабати умумийлик ва алоҳидаликнинг ўзаро муносабати сингаридир.
Ҳар бир алоҳидаликда умумийлик ва ўзига хослик бор. Ижтимоий фалсафа ўзининг бутун эътиборини алоҳидаликдаги умумийликка қаратади. Ҳар бир халқ, мамлакат ёки конкрет жамият тараққиёти қанчалар ноёб, ўзига хос ва бетакрор бўлишига қарамай ўзида умумбашарийлик, умумийликнинг муҳим белгиларини мужассамлаштиради. Ана шу умумий жиҳатлар қанчалик тўлароқ, яққолроқ намоён бўлиши билан яхлит жаҳон ҳамжамиятининг шаклланиши, умумий тинчлик ва тотувликнинг қарор топиши учун қулай ' имкониятлар вужудга кела бошлайди.
Ижтимоий фалсафа барча ижтимоий ва гуманитар фанларга, хусусан, социологияга йўналиш берадиган методологик асос бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий фалсафа ижтимоий фан вакилларининг эътиборини ижтимоий организмнинг нормал фаолият кўрсатишида ҳар бир аъзо (элемент) нинг қандай роль ўйнашига, ижтимоий тараққиётнинг бош мақсади нимадан иборат эканлигига қаратади.
Ижтимоий фалсафа жамият ҳаётининг моддий, маънавий, сиёсий, ҳуқуқий, маданий, бадиий-эстетик, экологик, этник, миллий, демографик жиҳатларига алоҳида эътибор беради.
Бу масалалар собиқ совет фалсафасида бирёқлама ва хато талқин этилган эди. Ҳеч шубха йўқки, жамият ҳаётининг моддий асосини инсон эҳтиёжлари учун зарур бўлган тирикчилик неъматлари ишлаб чиқариш ташкил этади.
Агар жамият моддий неъматлар ишлаб чиқармаса, муқаррар равишда ўзини ўзи ҳалокатга маҳкум этган бўларди. Бироқ моддий неъматлар ишлаб чиқариш жамият ҳаётининг бош максадига айланмаслиги керак, чунки инсон ҳаётининг маъноси, мақсади қорин тўйдириш, танани семиртириш, маишатбозлик эмас, балки маънавий камолотга эришиш, илоҳий руҳ, мутлақ руҳ билан уйғунлашиш бўлгани сингари жамият ҳаётининг бош мақсади маънавий камолотга эришиш, истиқболда эркин гражданлик жамиятини яратишдир. Моддий неъматлар ишлаб чиқариш эса ана шу камолотга эришиш воситаси бўлиб хизмат қилади.
Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов томонидан олға сурилган «юксак маънавият - жамият тараққиётининг асосидир» деган ғоя ижтимоий фалсафанинг моҳияти, мазмуни ва вазифаларини янгича тушунишда муҳим аҳамиятга эгадир. Зеро, ижтимоий амалиёт собиқ совет жамиятининг инқирозга юз ўгириши шунчаки сиёсий хатоликлар оқибати эмас, балки марксча тарихий материализм (ижтимоий фалсафа) нинг бирёқлама ва хато эканлигини кўрсатди. Энди.энг муҳим, мураккаб ва долзарб вазифа узоқ йиллар давомида ижтимоий фан вакиллари онгига турли йўллар билан сингдирилган марксча ижтимоий фалсафанинг ўлик ва ақидапарастликка айланган қоидаларининг яроқсизлигини кўрсатиш ва жамият ҳаётининг энг муҳим фалсафий муаммолари хусусида фикр юритиш, илғор дунёқарашни шакллантиришдир.
Афсуски, кейинги йилларда Россияда чоп этилган ижтимоий фалсафага оид қатор дарсликларда ижтимоий фалсафани социология билан айнийлаштириш ҳоллари учраяпти.¹
Собиқ совет жамиятида ўтган асрнинг 60-70 йиллари ижтимоий фалсафа (тарихий материализм) нинг социология билан ўзаро муносабати масаласида бўлган баҳс-мунозараларда бир-бирига зид икки хил қараша илгари сурилди:

1. 
   Ижтимоий фалсафа, тарихий материализм, социология билан айнан бир хил.
   
2. 
   Ижтимоий фалсафа социологияга алоқадор эмас (бундай қараш фалсафанинг социология фани ютуқларидан фойдаланишига имкон бермас эди. С. Э. Крапивенский ижтимоий фалсафани социологиянинг энг юқори қатлами, методологик қисми сифатида тавсифлайди ва бу билан ижтимоий фалсафани социологик билимлар тизимига киритади. Ижтимоий фалсафанинг нисбий мустақиллигини шубҳа остига олади.²
   

Бугунги кунда ижтимоий фалсафа ва социологияни бир-биридан фарқлаш муҳим назарий ва методологик аҳамиятга эгадир. Бунда қуйидаги ҳолатларни инобатга олиш зарур:
1) социология аниқ фан сифатида конкрет социологик тадқиқот натижаларини умумлаштириш, таҳлил қилиш орқали конкрет жамиятнинг илмий назариясини ишлаб чиқади; мавжуд ижтимоий туаммоларни оқилона ҳал этишга ёрдам беради;
2 )Ижтимоий фалсафа тадқиқ этиш билан шуғулланмайди, балки фан, ижтимоий амалиёт, санъат, сиёсат ва ҳ.о. хулосаларига таяниб, жамият тўғрисида яхлит таълимот яратади; ижтимоий муаммоларнинг моҳияти тўғрисида энг умумий тасаввур ва қарашлар системасини яратади;
3) социология бошқа ижтимоий фанлар сингари ўзига хос илмий тушунчалар ва категориялар билан иш куради; илмий фактлар тўплашнинг ўзига хос усулларидан фойдаланади;
4). Ижтимоий фалсафага оид тушунчалар мавхумлиги, образлилиги ва айни ақтда олдоабоплиги билан ажралиб туради;
5). Ижтимоий фалсафа ўз мазмунига кўра илмий, диний, сиёсий, бадиий бўлиши мумкин;

6. 
   социология ўзининг илмийлиги билан ажралиб туради. Ноилмий
   социология (масалан, тарихий материализм) ўз қимматини йўқотади;
   
7. 
   социологиянинг илмий билиш методлари табииётшуносликнинг илмий билиш методларига анча якиндир;
   
8. 
   Ижтимоий фалсафа ижтимоий борлиқни билишда умумфалсафий методлар: индукция ва дедукция, мавхумлаштириш, анализ ва синтез, моделлаштиришдан фойдаланади.
   

Ижтимоий фалсафанинг ижтимоий фанларга бўлган муносабатини белгилашда қуйдаги омилларни ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир.
Биринчидан, ижтимоий фалсафа ижтимоий ҳаётни яхлит ҳолда тасвирлабгина қолмай, балки ижтимоий институтларни жамият ҳаётидаги ўрни ва ролини белгилайди. Иккинчидан, ижтимоий фалсафада шахс ва жамиятнинг ўзаро муносабати масаласи муҳим ўрин тутади. Учинчидан, ижтимоий фалсафа жамиятнинг асосларини, яъни мавжудлик шарт-шароитларини аниқлайди, ижтимоий барқарорликни таъминлаш муаммолари устида бош қотиради. Ниҳоят, ижтимоий фалсафа ижтимоий ҳаётни илмий билишнинг методологик масалаларини ҳал этади.¹
Ижтимоий фалсафа бошқа ижтимоий фанлар: иқтисодий назария, социология, политология, тарих, ҳуқуқ, статистика ва бошқа фанлар билан яқин алоқадордир. Ижтимоий фалсафа бу фанлардан қуйидаги жиҳатлари билан ажралиб туради:
а) ижтимоий ҳаётни юқори даражада умумлаштиради, мавхум тушунчалар, қонунлар ва тенденцияларни очиб беради, ўз хулосаларини умумий назария шаклида умумлаштиради;
б) конкрет ижтимоий фанлар учун ижтимоий ҳодисаларни билишда методологик асос ҳисобланади;
в) жамият ривожланишининг умумий қонунлари ва тенденцияларини ўрганади. У тарихий тараққиётнинг умумий назарияси ҳисобланади.
Ижтимоий фалсафанинг умумназарий ва методологик вазифалари:

• 
  жамият моҳияти;
  
• 
  ижтимоий ҳаётнинг туб моҳиятини билишда;
  
• 
  жамиятнинг яхлит ижтимоий система сифатида тадқиқ этишда;
  
• 
  и жтимоий ҳаётнинг асосий соҳаларини, жамиятни моддий ва маънавий асосларини ўрганишда;
  
• 
  тарихнинг моҳияти ва маъносини;
  
• 
  инсоннинг фалсафий муаммоларини тадқиқ этишда яққол намоён бўлади.
  

Ижтимоий фалсафа бошқа фанларнинг илмий назарияларини ишлаб чиқишда методологик асос ролини ўйнайди. Ҳар қандай ижтимоий фан жамият ривожланиши ва инсон тўғрисидаги фалсафий таълимотга таянади.
У аввало ўз “Мен”ни намоён этишни ҳаетий, зарурият эканлигини асослаб беради; ўзи ва жамият учун интилувчи учун, ўз шароитларини ўзгартирмоқчи бўлган кишилар фаолиятнинг назарий асосидир.
Жамият ижтимоий муносабатларни тубдан ислоҳ қилишга, инсон фаолиятини янада фаоллаштиришга, маданият ресурсларидан тўлароқ фойдаланишга эҳтиёж сезган вақтда ижтимоий фалсафага мурожаат қилади.
С. Л. Франкнинг фикрича, ижтимоий фалсафанинг вазифаси «жамият ўзи нима, унинг инсон ҳаёти учун қандай аҳамияти бор, унинг ҳақиқий борлиғи нимада ва у биздан нимани талаб этади»² сингари саволларга жавоб беришдир.
Жамият ва инсон табиатнинг бир қисми бўлишига қарамай, ижтимоий жарёнлар билан узвий боғланган. Жамиятда моддий ва маънавий, объектив ва субъектив омиллар амал қилади. Инсон фаолияти онгли, онгсиз, рационал ва иррационал белгиларга эгадир. Инсон ўз эҳтиёжалари, манфаатлари, мақсадларини амалга оширишга ҳаракат қилади, худди ана шу жараёнда ижтимоий ҳаёт вужудга келади.
Ижтимоий фалсафанинг билиш объекти ижтимоий ҳаёт ва ижтимоий жараёнлардир.
Ижтимоий фалсафа жамиятни билишда унга хос бўлган табиий томонларга, индивидуал, шахсий жиҳатларга эмас, балки ижтимоий ҳаётни тадқиқ этишга кўпроқ эътибор беради. Ижтимоий ҳаёт иқтисодий, сиёсий, маънавий соҳаларни ўз ичига олади.
Ижтимоий ҳаракат ва ижтимоий муносабатларнинг асосий субъектлари: ижтимоий гуруҳлар ёки яхлит жамиятдир.
Ижтимоий фалсафа - социал ҳодисаларнинг ўзаро алоқалари умумий қонуниятлари ва тенденциялари тўғрисидаги фалсафий карашлар системасидир.
Ижтимоий фалсафа қуйидаги функцияларни бажаради:

1. 
   Гносеологик функция: яхлит жамият ривожланишининг умумий қонун ва йўналишларини тадқиқ этади, йирик ижтимоий гуруҳлар, ижтимоий жараёнлар тўғрисида илмий билимлар беради.
   
2. 
   Методологик функция: соидад ҳодисаларни билишнинг илмий методлари тўғрисида билимлар беради; назария, категория, қонун, принцияларни ишлаб чиқади. Ижтимоий фалсафа бошқа ижтимоий фанлар учун методология ролини ўйнаиди.
   
3. 
   Илмий башорат функцияси.
   
4. 
   Дунёқараш функцияси.
   
5. 
   Танқидий функцияси (ҳамма нарсага танқидий қарашни ўргатади).
   
6. 
   Аксиологик (қадриятлар) функцияси.
   

Бу функциялар бир-бири билан узвий боғлиқдир. Улар яхлит ҳолда ижтимоий фалсафий билимларнинг ўзига хослиги ва моҳиятини белгилайди. Ижтимоий фалсафа ўз моҳияти билан жамият истиқболини илмий асосда кўра оладиган фандир. Унинг асосий вазифаси тарихий воқеаларни ва ижтимоий системанинг ривожланиш қонуниятлари ва йўналишлари (тенденциялари)нинг ҳал қилувчи омилларини аниқлашдир.
Ижтимоий фалсафа билишнинг турли-туман назарий моделларидан фойдаланади. Билиш объектига ҳар томонлама ёндашади. Тарихий жараёнга жаҳон тарихи нуқтаи назаридан ёндашади. Унда формацияли, цивилизацияли, кўп вариантли шакллар мавжуд. Шунингдек, циклли ривожланиш жамиятнинг ривожланишида тарихий босқич ва хакозолар ўз ифодасини топади. Турли-туман ёндашув жамият хақида тўлиқ тасаввур беради. Ижтимоий фалсафа инсонга тарихнинг субъекти ва объекти сифатида қарайди. Инсоният тарихи турли-туманликдан иборатдир.
Миллий мустақиллик ижтимоий фанларни, айниқса, фалсафани бир ёқлама коммунистик мафкура зуғумларидан озод қилиб, унинг ҳар томонлама ривожланиши учун кенг йўл очди. Президент И. А. Каримовнинг «Тарихий хотирасиз келажак йўқ», «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» сингари асарларида ижтимоий фалсафа олдида турган энг муҳим масалалар кўрсатилди. Жамиятшунос файласуфларимизнинг эътибори энг долзарб муаммоларга жалб этилди.