Ijtimoiy antropologiya

Munozara uchun savollar. 
4.
Madaniyat so’zining ma’nosi?
5.
Z.Freyd nazariyasini aytib bering?
6.
Olov qachon kashf etilgan?
Adabiyotlar. 
1.
Belik A.A. Kulturnaya(sotsialnaya)antropologiya. – M., 2009.
2.
Orlova E.A. Vvedenie v sotsialnuyu i kulturnuyu antropologiyu.
M.,1994
3.
Xolbekov A., Idirov U. Sotsiologiya. T., 1999.
4.
Ionin L.G. Sotsiologiya kulturo’. M., Logos, 1996.
5.
Sotsiologiya. Osnovo’ obhey teorii. – M., 1998.
6.
Frolov S. Sotsiologiya. – M., 1999.
Elektron resurslar. 
http:G’G’www.isea.ruG’russianG’structureG’acadG’philG’kursG’phil04.htm
http:G’G’scvr.sarnode.ruG’eduG’distG’socio_workG’market.html
http:G’G’www.cep.tomsk.ruG’sir1.html
http:G’G’www.sinor.ruG’~rangerG’Socis.html
http:G’G’www.nir.ruG’socioG’scipublG’socjour.htm
http:G’G’win.www.nir.ruG’socioG’scipublG’sjG’97-4.htm

6-mavzu: Ijtimoiy antropologyada individning ijtimoiylashuvi va 
inkulturatsiyasi (2 soat) 
Reja: 
1. 
Avlodlararo vorisiylikni ta’minlashda madaniyatning roli 
(tajribani uzatish, ramziy dunyo mazmunini belgilash va tashkil etish 
mexanizmlari). 
2.Madaniyatdagi inson obrazi tarbiya jarayonining dominantasi 
sifataa (Evropa madaniyati misolida). 
3. 
Etiket tizimlari. Shaxsning axloqiy ijtimoiylashuvi darajalariga 
oid Kolberg chizmasi. 
4. 
Marginal shaxs, uning tavsifi, rivojlanish variantlari. 
Shaxs tushunchasi insonga taalluqli bolib, psixologik jihatdan taraqqiy
etgan,
shaxsiy xususiyatlari va xatti-harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi,
muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bolgan jamiyatning a‟zosini
ifodalashga xizmat qiladi. Odam shaxs bolishi uchun psixik jihatdan
rivojlanishi,
ozini yaxlit inson sifatida his etishi, oz xususiyatlari va sifatlari bilan
boshqalardan
farq
qilmogi
kerak.
Bola ma‟lum yoshga qadar “individ” sanaladi. Individ (lotincha “individium”
sozidan olingan bolib, «bolinmas», «alohida shaxs», «yagona» manolarini
anglatadi) xatti-harakatlarini shartli refleks yordamidagina tashkil eta oluvchi
biologik
mavjudotdir.

---

Individuallik esa shaxsning oziga xos xususiyatlari bolib, uning namoyon

bolishi tarbiya jarayonini amalga oshirishda bola shaxsini puxta organish, uning
yashash sharoitlaridan yetarli darajada xabardor bolish va ularning hisobga
olinishini
taqozo
etadi.
Odamning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit
sharoitlari va tarbiya kerak boladi. Ana shular tasirida odam inson sifatida
rivojlanib
boradi
va
shaxsga
aylanadi.
Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual osishida namoyon boladigan
miqdor va sifat ozgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir.
Rivojlanish mohiyatan oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan
yangi holatlarga otish, yangilanish, yangining paydo bolishi, eskining yoqolib
borishi,
miqdor
ozgarishining
sifat
ozgarishiga
otishini
ifodalaydi.
Rivojlanishining manbai qarama-qarashliklarni ortasidagi kurashdan iboratdir.
Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir degan falsafiy
talimotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir.
Demak,
uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyatlari ham muhim
ahamiyatga
ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning
rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda tasir etadi, ularni
birbiridan
ajratib
bolmaydi.
Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan
birga
boshqa
fojiali
holatlar,
kasalliklar
ham
tasir
etadi.
Inson butun umri davomida ozgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik
jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq
bolsa, u jamiyat azosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar
tizimida oziga munosib orin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya tasiri ostida
boradi. Shaxsning fazilatlarini togri korish va bexato baholash uchun uni turli
munosabatlar
jarayonida
kuzatish
lozim.
Demak, shaxsni rivojlantirish vazifasini togri hal etish uchun uning xulqiga
tasir etuvchi omillar hamda shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur.
Shaxs psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti
harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi muayyan jamiyat azosi bolib,
uning shakllanishi ijtimoiy munosabatlar jarayonida kechadi. Mazkur jarayonda
qatnashish asosida u jamiyat tomonidan tan olingan manaviy-axloqiy,
shuningdek,
huquqiy meyorlar mohiyatini ozlashtiradi. Jamiyatning azosi sifatida uning
ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotini ta‟minlovchi mehnat faoliyatini yolga qoyadi.
Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlari, manfaatlarini qondirish yolida ham atrofdagilar
bilan
munosabatga
kirishadi.
Shaxs ijtimoiy muhitdan uzilgan holda mavjud bola olmaydi. Buning misoli
sifatida R.Kipling tomonidan yaratilgan asardagi Mauglini keltirish mumkin.
Garchi, inson bolasi bolsada, ijtimoiy munosabatlar jarayonida ishtirok etish
konikma va malakalari shakllanmaganligi bois odamlar hayotiga moslasha
olmaydi.

---

Bola yoshligidan oyin, mehnat va oqish faoliyatlarini tengdoshlari bilan

birgalikda tashkil etish asosida ijtimoiy muhitga moslasha boradi. Ijtimoiy muhit
bolaga borliqni anglash uchungina emas, balki ozligini anglash uchun ham
imkoniyat yaratadi. Bolaning doimiy ravishda jamoa orasida bolishi, uning
jamoa
ta‟sirida
shakllanishi
unda
ijtimoiy
faollikni
yuzaga
keltiradi.
Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta‟minlashdagi orni va
roliga alohida etibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning
shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar
insonning borliq, unda kechayotgan ozgarishlar, jarayonlar mohiyatini
anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning
shakllanishiga ham sezilarli tasir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u
mansub
bolgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni takidlaydi. Bolani yomon
tasirlardan
saqlash
zarurligini
uqtiradi.
Shuningdek, alloma oqitish samaradorligini taminlashda bolalarga jamoa
asosida
bilimlarni
berishni
maqsadga
muvofiqligini
takidlaydi.
Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson blshqalar bilan munosabatda
bolish, ularning yordami va qollab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana
shu ehtiyojni qondirish yo„lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga
yetaklaydi,
deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida ozaro
yordam,
hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va
ornini
belgilab beradi. Shaxs rivojlanishida faoliyatnig o‘rni. Shaxs rivojlanishida
irsiyat, muhit, tarbiya bilan bir qatorda inson faoliyati ham muhim ahamiyat
kasb etadi.Bu degani inson qanchalik mehnat qilsa, uning rivojlanishi
shunchalik yuqori boladi.Faoliyat jarayonida inson shaxsi, har tomonlama va bir
butun,
yaxlit
holda
rivojlanadi. Lekin faoliyatni maqsadga muvofiq amalga oshirishi uchun uni togri
tashkil etish lozim. Lekin ko„p holatlarda shaxsning rivojlanishi uchun
imkoniyatlar yaratilmaydi, tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy mehnat, bilish
faoliyatlari
cheklangan
boladi.
Osmir va ospirinlar faoliyatining asosiy turlariga oyin, oqish va mehnat
kiradi. Ular yonalishiga kora bilishga doir, ijtimoiy, sport, badiiy, texnik,
hunarmandchilik hamda shaxsiy qiziqishga kora tanlangan sohalardan iborat.
Faoliyatning
asosiyturi–muloqotdir.
Faoliyat faol va passiv bo„lishi mumkin. Osmir faoliyati muhit va tarbiya
ta‟sirida faollashishi yoki susayishi mumkin. Inson shaxsining rivojlanishida
uning
butun vujudi bilan sevib, oz imkoniyatlarini namoyon etib, mehnat qilish, o„zini
shaxs sifatida ko„rsata olishi unda oz faoliyatidan qoniqish hosil qiladi. Uning
ijtimoiy
mehnatdagi
ishtirokida
faollik
kozga
tashlanadi.
Talim jarayonida faollik oquvchiga bilimlarni chuqur va mustahkam

---

egallashga, oz qobiliyatini namoyon etishga yollaydi. Bilishga bolgan faollik

oquvchining
intellektual
rivojlanishini
taminlaydi.
Faollik korsatishning asosini esa hamma vaqt ehtiyoj tashkil etadi.
Ehtiyojlarning xilma-xilligi faoliyatining ham turlarini kengaytiradi. Shunga
ko„ra,
oquvchining turli yosh davrlarida ularning faoliyati turlicha boladi. Tlim
muassasasida hamma vaqt bir xil talab shaxs rivojlanishida ijobiy natija
beravermaydi. Turli yosh davrlarida faoliyatning turlari va mohiyati ozgarib
turishi kerak. Insonning ijtimoiy faolligi, qobiliyati barcha muvaffaqiyatlarining
garovidir. Chunki har bir inson o„z mehnati, gayrati, intilishi bilangina
faollashadi. O„qituvchi qanchalik yaxshi o„qitmasin yoki tarbiya bermasin,
tarbiyalanuvchining ozi harakat qilmasa, rivojlanish muvaffaqiyatli kechmaydi.
Zero,barcha ma‟naviy-axlohiy kamchiliklarning asosiy sababi ham insonning oz
faoliyatini
togri
yolga
qoymaganligidadir.
Shuning uchun ham inson faoliyati uning rivojlanishi natijasi hamdir. Demak,
shaxs faolligi asosida ijtimoiy faollik, tashabbuskorlik, ijodkorlik xislatlarini
shakllantirish – uning shaxslik imkoniyatlarini namoyon etishi orqali faoliyatini
rivojlantirish muhim sanaladi. Rivojlanishning yosh va oziga xos xususiyatlari.
Muayyan
bir
yosh
davriga
xos bolgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh
xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda talim
va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta‟siri kuchli
boladi.
Bolalarning tarbiyasiga togri yondashish, uni muvaffaqiyatli o„qitish uchun
bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni
hisobga olish muhimdir. Chunki bola orginizmining osishi ham, rivojlanishi
ham,
psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida turlicha boladi. Abu Ali Ibn
Sino,
Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani
tarbiyalash
zarurligini
uqtirib
otganlar.
Bolaning oziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil
yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo„lishi mumkin.
Masalan, korish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi,
hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, sergayrat yoki gayratsizligi,
yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yiginchoqligi yoki
ishga tez kirishib ketishi, qobiliyati kabilar nerv faoliyati tizimining tasiri bolib,
oqituvchi
yoki
tarbiyachi
ularni
bilishi
zarur.