Ijtimoiy antropologiya

Insoniyat hayotida tsivilizatsiya va madaniyat o’zaro bog’liq holda
rivojlanib kelmoqda. Gap shundaki, odam paydo bo’lgandan beri, ongli o’zini
o’rab turgan olam oldida, tabiatning dahshatli hodisalari, qahraton sovuq,
jazirama issiq oldida ojiz, himoyasiz, yalong’och bir mavjudod edi. Biroq odam
barcha tirik mavjudodlardan o’z ongliligi bilan ajralib turardi, hammasidan
ustun edi. Inson ongliligi tufayli uchun yashash uchun kurashdi, o’zini o’rab
turgan tabiatga ishlov berib, asta-sekin o’zi zarur qulayliklar yaratib bordi. Bu

---

qulayliklar yaratilishi usuli, mazmun-mohiyatiga ko’ra tsivilizatsiya yoki

madaniyat atamalari bilan tushuntiriladi.
Insoniyat tomonidan yaratilgan ov va mehnat qurollari, olovdan
foydalanishni o’zlashtirish, chorvachilik, dehqonchilik, hunarmandchilik, kiyim-
bosh, uy-joy, yirik suv inshootlari, binolar, mashinalar, texnika taraqqiyoti,
transport, aloqa, maishiy xizmat vositalari kabilar tsivilizxatsiya tushunchasiga
kiradi.Demak, tsivilizatsiya deganda insonlar o’zlari uchun yaratgan jismoniy
qulayliklar, moddiy ehtiyojlarini qondiruvchi moddiy-texnik vositalar
tushuniladi.
Madaniyat esa yashash uchun kurashning ruhiy, ma’naviy usulidir.
Masalan, odam yirtqich hayvonlardan himoyalanish usulini, ya’ni tsivilizatsiya
yo’lini topishi mumkin. Lekin inson o’limdan o’zini saqlay olmaydi, o’lim haq.
Demak, odam o’zini o’zartirishi, o’lim vasvasi bilan doimo dahshat ostida
bo’lmasligi, unga ko’nikishi zarur bo’ladi. Bu sohada madaniyat harakatga
keladi. Madaniyat insonlarga ruhiy, ma’naviy qulayliklar yaratadi, shaxsni,
uning tabiat haqidagi tafakkurini o’zgartiradi, insonda ichki barqarorlikni
shakllantiradi. Ma’naviyat orqali inson o’lim dahshatini engadi, kezi kelganda
Vatani, xalqi uchun o’limga ham tik boradi. Ibtidoiy jamiyatdagi sehrgarlik,
jodugarlik, afsungarlik, hozirgi zamon dinlari, xalq qo’shiqlari, adabiyot, san’at
axloq-odob va boshqalar-bularning hammasi madaniyat sohasiga kiradi. Agar
tsivilizatsiya insonning moddiy ehtiyojlarini qondirsa, madaniyat uning
ma’naviy ehtiyojlarini qondiradi.
Tsivilizatsiya so’zi lotincha grajdanlik, davlatchilik so’zidan kelib chiqqan.
Tsivilizatsiya so’zi lotincha grajdanlik, davlatchilik so’zidan kelib chiqqan.
Tsivilizatsiya so’zi ma’rifatparvarlarning XVI-asrdan boshlab urushlarsiz hamda
mutaasib ruhoniylar ta’siridan ozod jamiyat uchun kurashishlari jarayonida
fanga kirib keldi. Tsivilizatsiya so’zi jamiyat taraqqiyotining darajasini
belgilovchi tushunchadir. Tsivilizatsiya so’zi jamiyat taraqqiyotidagi uchta katta
davrning (yovvoyilik, vahshiylik va tsivilizatsiya) oxirgisi bo’lib, u yozuvning,
davlatning, huquqiy tartib-qoidalarning kelib chiqishidan, ya’ni bundan 6 ming
yillar muqaddam (Misrda) boshlangan. Tsivilizatsiya boshlanishi bilan turli xil
dinlar, gumanistik va ahloqiy qadriyatlar keng tarqala boshlaydi. Tsivilizatsiya
barcha mintaqalarda birdaniga boshlanmagan, turli mintaqalarda birin-ketin
vujudga kelgan, albatta.
Tsivilizatsiya madaniyat tushunchasi kabi insoniyat taraqqiyotining
mahsuli. Qadimgi davrlarda Qadimgi Misr tsivilizatsiyasi, O’rta dengiz
tsivilizatsiyasi, Hind tsivilizatsiyasi, Markaziy Osiyo tsivilizatsiyasi ayrim
hududlarda, bir-biri bilan u qadar bog’lanmagan holda shakllangan bo’lsa, XVI-
XX asrlarda umumjahon tsivilizatsiyasi shaklida mujassamlashdi. Dunyoda
ilg’or fan, texnika, texnologiya, axborot vositalari asosida ish yuritayotgan,
ma’rifatparvar, demokratik jamiyat, huquqiy davlat qurgan mamlakatlar mavjud,
ular haqiqiy tsivilizatsiya yo’liga kirib bormoqdalar. Jumladan, mustaqil
O’zbekiston ham yuksak tsivilizatsiya demokratik jamiyat qurish yo’lidan
bormoqda.

---

Madaniyat va tsivilizatsiya o’rtasida mantiqiy birlik, umumiylik mavjud,

negaki ularning har ikkalasi ham inson faoliyatining mahsulidir. Ham moddiy,
ham ma’naviy taraqqiyotning boshida insonlarning ma’naviy tafakkuri,
niyatlari, g’oyalari, qylari, loyoihalari, mo’ljallari turadi, so’ngra ular moddiy
shaklda namoyon bo’ladi. Bunga nafaqat texnik inshootlarining, shuningdek
badiiy asarlarining yaratilishi ham misol bo’la oladi. Masalan, Amir Temur
haykalida, avvalo, yaratuvchining ma’naviy tafakkuri, loyihasi, mo’ljali, so’ngra
ularning moddiy shaklga kirgan ajoyib moddiy monumentni ko’ramiz.