Ijtimoiy-gumanitar va mutaxassislik fanlari

Xavri Leybenstayn monopoliyada samaradorlikni oshiruvchi stimul yo‘qligini ta’kidlaydi.

Richard Pozdner esa monopolist monopol hokimiyatini ushlab qolish uchun qo‘shimcha keraksiz sarf-xarajatlar qilishini va bu harajatlar odatda iste’molchining zimmasiga tushishini, hamda natijada bu aholi daromadlarining kamayishiga olib kelishini aytib o‘tgan.




3-rasm .Zarar keltiruvchi monopoliya.
4. Antimonopol qonunchilikning vujudga kelishi. Antimonopol siyosat.
Yuqorida monopoliyaning salbiy jihatlari bilan tanishib chiqdik . Umuman olganda monopoliyaning ijobiy tomonlari ham mavjud, biroq uning bozor iqtisodiyotiga va umuman iqtisod sohasiga yetkazadigan zararlari bir talay. Monopollizm avj olib ketgan sharoitda ayni amalakatdagi raqobat, narx-navo, ish haqi, bozorning amal qilish sikli, pul aylanmasi va shu kabi iqtisodiy jarayonlarga jiddiy zarar yetadi. Bundan ko‘rinadiki, monopolistik faoliyat iqtisodiy rivojlanishga ancha jiddiy ta’sir ko‘rsatishi, taraqqiyot yo‘liga g‘ov bo‘lishi ham mumkin.Monmopoliyanig yo‘liga to‘siq sifatida davlatdan boshqa subyekt maydonga chiqa olmaydi.Shunga ko‘ra, bugungi kunda deyarli barcha mamlakatlar iqtisodiyotida monopoliyalarni davlar tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari qo‘llanilib, bu monopoliyaga qarshi siyosat deb ataladi.
Davlat monopoliyaga qarshi siyisat yurgizishda avvalo, qonun tashabbuskorligi va qonun chiqaruvchi huquqlaridan foydalanadi va monopoliya qarshi qonunlar ishlab chiqadi. Bu jarayon antimonopol qonunchilik deb ataladi.
Tarixdan ma’lumki antimonopol siyosat yurgizgan birinchi mamlakat AQSH hisoblanadi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti rivojlangan bir davrda esa deyarli barcha mamlakatlar monopoliyaga qarshi jiddiy kurash olib bormoqda(ba’zi davlatlar bundan mustasno).
Monopoliyaga qarshi (monopoliyaga qarshi) siyosat - bu monopoliyalarning paydo boʻlishi va faoliyat koʻrsatishi shartlarini cheklash va raqobatdosh bozorni himoya qilishga qaratilgan iqtisodiy, qonunchilik va ma'muriy tadbirlar majmuidir. Bozor munosabatlarining ushbu jihatiga davlatning aralashuvi zarurati monopoliyalar sanoatga kirishda sun'iy toʻsiqlarni yuzaga keltirishi, raqobatga toʻsqinlik qilishi, monopol yuqori narxlarni ushlab turishi, iste'molni cheklashi, texnologik taraqqiyotni cheklashi (yangilanishi kerak boʻlgan yirik kapitallar) bilan bog‘liq. monopol mavqei ularni ishlab chiqarish va mahsulotni yaxshilashga majbur qilmaydi).
Birinchi monopoliyaga qarshi qonun (Sherman qonuni) 1890 yilda Qoʻshma Shtatlarda qabul qilingan boʻlib, unda davlatlar yoki xorijiy davlatlar bilan savdoni cheklashga qaratilgan har qanday shartnoma va maxfiy kelishuv, shuningdek, savdo-sotiqni monopollashtirishga qaratilgan har qanday urinish qonuniylashtirilmagan. 1974 yilgi tuzatish ushbu qonun moddalarining buzilishini og‘ir jinoyat deb hisobladi. Ushbu qonunga binoan, hukumat alohida firmalar va ularning rahbarlarini jinoiy javobgarlikka tortishi mumkin.
Ikkinchi eng muhim monopoliyaga qarshi qonun (Kleyton qonuni) 1914 yilda Qoʻshma Shtatlarda ham qabul qilingan. Bu narx siyosatidagi har qanday kamsitishni, agar bu raqobatning pasayishiga olib keladigan boʻlsa, aktsiyalarni sotib olish orqali firmalarning birlashishini taqiqlaydi, boshqaruv kengashlaridagi pozitsiyalarni birlashtiradi. tovarlarni majburiy assortimentda sotadigan turli firmalar direktorlari. 1950 yilda qabul qilingan Sotuvchi toʻg‘risidagi qonun, monopol birlashish amaliyotini kuchaytirdi. Hozirda Qoʻshma Shtatlarda bozor ulushi 10% va 5% boʻlgan firmalarning gorizontal birlashishi taqiqlangan. Vertikal qoʻshilishlarga, agar firma bozorning 10% yoki undan koʻp qismiga ega boʻlsa, yoʻl qoʻyiladi.
G‘arbiy Evropada qonunlar yumshoqroq, ular faqat monopol hokimiyatni suiiste'mol qilishni taqiqlaydi va shunga koʻra bozor ulushi yuqori boʻlgan (Frantsiyada 40% gacha) birlashishga imkon beradi. Rossiyada gorizontal qoʻshilish taqiqlanadi, agar umumiy ulushi 35% dan ortiq boʻlsa, vertikal, agar bitta firmaning ulushi 35% dan ortiq boʻlsa.
Monopoliyaga qarshi davlat siyosati adolatli raqobat uchun sharoitlar yaratishga va bozor monopoliyalashuvining oldini olishga qaratilgan. U milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda eng muhim funktsiyalarni bajaradi, chunki bu mahalliy ishlab chiqaruvchilar va umuman iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish uchun sharoit yaratadi.
Monopoliyaga qarshi siyosatni amaliy amalga oshirishning muammoli xususiyati, asosan Rossiyada etarli darajada rivojlanmagan iqtisodiy mexanizmlardan foydalanishi bilan bog‘liq. Shunga koʻra, monopoliyaga qarshi siyosatning samaradorligi birinchi navbatda milliy bozorning rivojlanishi va davlat iqtisodiy siyosatining ob'ektivligi bilan belgilanadi.
Monopoliyaga qarshi tartibga solish - bu halol raqobatni rivojlantirish va korxonalar tovarlari, xizmatlari va ularni ishlab chiqarish omillari bozoridagi monopol hokimiyatning salbiy oqibatlarini bartaraf etishga qaratilgan qonunchilik va me'yoriy-huquqiy hujjatlar tizimidir.
Monopoliyaga qarshi siyosat - bu monopoliyaga qarshi qonunchilikni, soliqqa tortish tizimini takomillashtirish, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, shuningdek, kichik korxonalar yaratilishi va rivojlanishini rag‘batlantirish boʻyicha hukumat tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidir.
Tabiiy monopoliyalar faoliyatini tartibga solish davlat tomonidan tartibga solishning turli shakllari va usullaridan foydalanish asosida amalga oshirilishi mumkin. Iqtisodiyoti aralash davlatlarda davlat tomonidan tartibga solishning toʻrtta asosiy shaklini ajratish mumkin.
Zamonaviy sharoitda davlatning monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshirishdagi eng muhim vazifasi barcha xoʻjalik yurituvchi sub'ektlar uchun teng sharoitlar yaratish va monopoliyaga qarshi tartibga solishning maqsadi raqobatni rivojlantirish, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va iste'mol qilish hajmini oshirish, va aholi turmush darajasi va sifatini yaxshilash.
Monopoliyaga qarshi davlat siyosatining asosiy yoʻnalishlari qatoriga quyidagilar kiradi.
- narxlarni toʻg‘ridan-toʻg‘ri tartibga solish;
- soliqqa tortish;
- tabiiy monopoliyalarni tartibga solish.
Toʻg‘ridan-toʻg‘ri narxlarni tartibga solish - Monopolist mahsulotlariga davlat tomonidan ruxsat etilgan maksimal narxlarning belgilanishi bozor talabi egri chizig‘ining oʻzgarishiga olib keladi.
Monopoliyaga qarshi davlat tomonidan tartibga solishning yana bir shakli bu soliqqa tortishdir. Monopoliyalar boʻyicha mavjud boʻlgan barcha soliqlarning batafsil tavsifiga oʻtmasdan, monopol firma xatti-harakatlariga ikki turdagi soliqlarning ta'sirini koʻrib chiqamiz:
- tovarga, uning stavkasi ishlab chiqarish birligiga toʻg‘ri keladi va umumiy miqdori mahsulot hajmi bilan belgilanadi va emissiya hajmidan qat'i nazar, har ovqat uchun.
Monopoliyaga qarshi qonun firmalarda jamiyat uchun xavfli bo‘lgan monopolistik hokimiyatni to‘planishini cheklashga qaratilgan. Monopolistik hokimiyat yuqorida aytganimizdek, monopolistning bozor narxiga ta’sir qilish kuchini bildiradi.Qaysi firma bozor narxiga ko‘proq ta’sir qila olsa, u ko‘proq monopolistik hokimiyatga ega bo‘ladi. Davlatning antimonopol siyosati esa shunga o‘xshash nohush holatlarning oldini olish maqsadida amalga oshiriladi.
Iqtisodiyotda manopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhititini vududga keltirishda davlat ham qatnashadi .Bu esa yuqorida ta’kidlaganimizdek, davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o‘z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu siyosat erkin raqobat mihitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo‘lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi.
Davlat monopolizmga qarshi siyosat yurgizishida, umuman olganda, bozorning "bir maromda" faoliyat ko‘rsatishidagi to‘siqlarni bartaraf etishdan jamiyat manfaatdorligining oshirilishi tushuniladi. Davlatning monopolizmga qarshi siyosati ra?obat munosabatlarini takomillashtirishda g‘oyatda muhim vositadir. U, birinchidan ayrim firmalar tomonidan bozorning egallab olinishiga qarshi kurashni, ikkinchidan, firmalar o‘rtasidagi bozor mexanizmlari harakatini cheklashi mumkin bo‘lgan yashirin kelishuvlarni bartaraf etishni, uchuinchidan, zaxiralarning iqtisodiyotning bir tarmog‘idan boshqasiga erkin o‘tishi yo‘lidagi g‘ovlarni o‘qotishni taqozo etadi.
Yetarli bo‘lmagan yoki buzib ko‘rsatilgan axborotlar muayyan an'analar, qonunlar, mayda tadbirkorlar uchun kredit yo‘lining berkligi va hokazolar ana shunday g‘ovlar jumlasiga kiritilishi mumkin.
Monopolizmga qarshi siyosat shart qilib qo‘yilgan choralar, ko‘pincha, erkin bozor iqtisodiyoti prinsiplariga zid keladi. Lekin, qanday g‘ayritabiiy tuyulmasin, ular bozor stixiyasining o‘z- o‘zidan yemirilishidan (monopoliya bozor kuchlari harakatining qonuniy natijasi bo‘lgan holda) va bozorni tashqaridan yemiruvchi omillar (raqobatning nomukammalligini tabiiy resurslarning cheklanganligi, xo‘jalik faoliyati va qonunchilikning xususiyati, hukumat muassasalari, an'analar va hokazolarning harakatlari keltirib chiqargan holda)dan himoya qilishga yordam beradi.
Monopolizmga qarshi siyosatni amalga oshirishning ikkita asosiy usuli ma'lum: ma'muriy (qonun chiqaruvchilik) va raqobat munosabatlarini bilvosita tartibga solish.
Raqobatning amal qilishi ma'lum shart-sharoitlar mavjud bo‘lishini taqozo etadi.Bu shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda bo‘lishi mumkin.Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda raqobatchilik muhitining shakllanishini bildiradi.
Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq davr davomida, o‘z-o‘zidan, evolyutsion yo‘l bilan vujudga kelgan.Bu asta-sekin erkin raqobat muhitini keltirib chiqargan.
Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi.shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat ham qatnashadi. Bu esa, yuqorida ta'kidlanganidek, davlalning monopoliyalarga qarshi siyosatida o‘z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya'ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo‘lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi.
Bugungi kunda barcha mamlakatlarda monopoliyaga qarshi siyosat yangi monopoliyalar paydo boʻlishining oldini olish, raqobat muhitini shakllantirish va monopoliyalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishni nazarda tutadi.
Tartibga solish monopol narxlar oʻsishini jilovlashni oʻz ichiga olgan narx siyosati orqali amalga oshiriladi. Bunday siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda ishlab chiqaruvchini yoʻq qilmaslik juda muhim, shuning uchun narxlar korxonalar normal ishlashiga imkon beradigan tarmoqdagi oʻrtacha xarajatlar darajasida oʻrnatilishi kerak. Ushbu tadbirning zararli tomoni shundaki, narxlanish orqada qolishga intiladi. Bunga qoʻshimcha ravishda soliq regulyatorlari qoʻllaniladi, ya'ni ortiqcha foyda uchun soliqni belgilaydilar.
Bozor muqarrar ravishda monopollashtirishga intiladi, chunki ishlab chiqaruvchilar samarali ishlashi uchun bozor ustidan nazorat oʻrnatishi kerak.
Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mamlakatlarda, shu jumladan, bizning respublikada sog‘lom raqobatga shart-sharoit hozirlash. iqtisodiy subyektlar mustaqilligini kengaytirish orqali ularni raqobatchilikka jalb qilish iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarning muhim jihatlari hisoblanadi. Zero.Prezidentimiz ta'kidlaganidek, bugungi kunda «... kuchli talab va raqobat iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirishni obyektiv shart qilib qo‘ymoqda. Bu borada ham juda ko‘p yechilmagan muammolar bor. Ya'ni eski ma'muriy-taqsimot tizimi qoliplaridan butunlay voz kechish, davlatning iqtisodiyotga aralashuvini yanada cheklash, erkin tadbirkorlik faoliyati uchun amaliy kafolatlarni ta'minlash, iqtisodiyot va biznesni barqaror rivojlantirish, to‘laqonli bozor infratuzilmasini shakllantirish yo‘lidagi mavjud g‘ovto‘siqlarni bailaraf etishimiz zarur».
Bugungi kunda O‘zbekistonda ham uyushmalar, konsernlar, korporalsiyalar, kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qolgan bo‘lib, ular ko‘pincha tarmoq vazirliklari mavqye va vazifalariga ega bo‘ladilar. Mahsulot va xom ashyolarning alohida turlarini limit hamda fond ko‘rinishida taqsimlanishning eskicha tizimi, shuningdek, biznesni amalga oshirish uchun ruxsat, litsenziya, sertifikatlar berish, kelishish kabi mavjud ma'muriy to‘siqlar monopolistik tendensiyalarga ko‘proq imkon yaratadi.
Shunga ko‘ra, O‘zbekistonda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagilar bo‘yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi taqozo etiladi:

• 
  iqtisodiyotda davlat monopolizmining har qanday namoyon bo‘lishini maksimal darajada bartaraf etish. Buning uchun tadbirkorlikni rivojlantirish va iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish tizimini takomillashtirish uchun nisbatan qulay shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan chuqur institutsional islohotlar zarur;
  
• 
  bozor sharoitida vujudga kelayotgan monopoliyalarning bozordagi o‘z ustunlik mavqyelarini suiiste'mol qilish imkoniyatlarining oldini olish. Davlat muassasalari raqobatning rivojlanishini ta'minlashlari lozim. Busiz samarali innovatsiyalar, past xarajatlar va narxlar, mahsulotning yuqori sifatiga erishish, boshqacha aytganda, butun iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish mumkin emas.
  

O‘zbekistonda davlatning raqobatchilik muhitini shakllantirishga qaratilgan siyosatida xususiylashtirish, davlat mulki hisobidan mulkchilikning boshqa shakllarini vujudga keltirish asosiy o‘rin tutadi.Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk o‘z egalari qo‘liga topshirilsa, ikkinchidan.ko‘p ukladli iqtisodiyot va raqobatchilik muhitini vujudga keltiradi.
Shunday qilib, O‘zbekistonda raqobatchilik muhitini vujudga keltirishning asosiy yo‘li, bu raqobatni inkor qiluvchi davlat monopoliyasidan nodavlat, turli xo‘jalik shakllarining mavjudligiga asoslangan va iloji boricha erkin raqobatni taqozo etuvchi bozor tizimiga o‘tishdir. Bu yerda raqobatchilik munosabatlarini shakllantirish, avvalo, mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilarning paydo bo‘lishini taqozo qiladi, cluinki raqobatning asosiy sharti alohidalashgan, mulkiy mas'uliyat asosida o‘z manfaatiga ega bo‘lgan va tadbirkorlik tahlikasini zimmasiga oluvchierkin xo‘jalik subyektlarining mavjudligi, ularning bozor orqali aloqa qilishidir.
Bugungi kunda O‘zbekistonda ham uyushmalar, konsernlar, korporatsiyalar, kompaniyalar shaklidagi monopoliyalar saqlanib qolgan bo‘lib, ular ko‘pincha tarmoq vazirliklari mavqe va vazifalariga ega bo‘ladilar. Shunga ko‘ra mamlakatimizda samarali raqobat muhitini yaratish uchun quyidagilar bo‘yicha chora-tadbirlarning amalga oshirilishi taqozo etiladi:
a) iqtisodiyotda davlat monopolizmining har qanday namoyon bo‘lishini maksimal darajada bartaraf etish. Buning uchun tadbirkorlikni rivojlantirish va iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish tizimini takomillashtirish uchun nisbatan qulay shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan chuqur institutsional islohotlar zarur.
b) bozor sharoitida vujudga kelayotgan monopoliyalarning bozordagi o‘z ustunlik mavqelarini suiiste’mol qilish imkoniyatlarini oldini olish.