Ijtimoiy gumanitar va mutaxassislik

Qashshoqlikni o'lchash.

Mehnat bozorida raqobatga dosh berolmaslik, boqimandalik kayfiyatining yuqoriligi, milliy urf-odatlardagi ortiqcha sarf-xarajatlar, ta'lim tizimidagi salbiy holatlar va hududlarda tibbiyot sifatining pastligi kambag‘allikka yetaklovchi asosiy sabablardir. Kim kambag‘al yoki kambag‘al emasligini aniqlashda

odamlarning yashash darajasiga bevosita ta'sir ko‘rsatadigan omil – daromad va xarajatlar ko‘rsatkichi muhim o‘rin tutadi. O‘zbekistonda kambag‘allik ko‘rsatkichlari qanday va uni qisqartirish bo‘yicha nima ishlar qilinmoqda?
Respublikada kambag‘al aholi qatlami mavjud bo‘lsa-da, uzoq vaqt bu mavzu tilga olinmay kelgani sir emas. Bundan ikki yil ilgari ham faqat kam ta'minlanganlar haqida gapirilardi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev 2020 yil fevraldagi parlamentga murojaatida ilk bor O‘zbekiston aholisining kambag‘al qatlami haqida so‘zladi. Respublika aholisining 12-15 foizi kambag‘al ekani, ularning umumiy soni 4,5-5 million nafarligini ta'kidladi. Pandemiya va uning salbiy oqibatlari mamlakatda kambag‘allik darajasiyanada ortishiga olib keldi. Ayni paytda bu bo‘yicha yangi hisob-kitoblar ma'lumqilinganicha yo‘q.Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi boshqarma boshlig‘i o‘rinbosari – iqtisodiyot bo‘yicha falsafa doktori Nurbek Yo‘ldoshev bu mavzuga oid maqolasida aholi kambag‘allashuviga ta'sir qilgan quyidagi omillarni yozadi:
asosan qishloq joylarda aholining yetarli bilim va malakaga ega emasligi va natijada mehnat bozorida raqobatga dosh berolmasligi;
ta'lim tizimidagi salbiy natijalar va hududlarda tibbiyot sifatining pastligi;

aholining ba'zi qatlamlarida boqimandalik kayfiyatining yuqoriligi, milliy urf- odatlarda ortiqcha sarf-xarajatlarning mavjudligi;

ayrim hududlarda ishsizlikning yuqori darajada ekanligi, yangi ish o‘rinlari tashkil etilishining faqat qog‘ozdagina mavjudligi daromad kamligi va yashash darajasining pasayishiga olib kelgan.Agar mazkur ko‘rsatkichlarning aksi yuz bersa, ya'ni ishlab chiqarish rivojlansa, bilim va malaka, bandlikni ta'minlash, mehnat bozorida raqobatbardoshlik ko‘rsatkichlari oshsa, o‘z-o‘zidan moddiyo‘sish ham yuqorilashi kuzatiladi. Jahon bankiga ko‘ra, O‘zbekistonda kambag‘allikning yuqori darajasi Samarqand, Surxondaryo, Sirdaryo, Andijon viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasida kuzatilmoqda.

Hisob-kitoblar natijasida kambag‘al deya ta'riflanayotgan aholining kunlik daromadi 10-13 ming so‘mni tashkil etishi ma'lum bo‘lgan. Biroq ayni paytgacha aholining minimal iste'mol xarajatlari qanchaligi e'lon qilinmayapti. Dunyo miqyosida esa aholi turmush darajasi minimumi muhim ahamiyatga egaligi ma'lumva bu doimiy e'tibordagi ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Mutaxassislar fikricha, kambag‘allik tushunchasiga yagona ta'rif mavjud emas. Ba'zilar insonning birlamchi ehtiyojlarini qondirish imkoniyati yo‘qligini kambag‘allik deb tushunsa, boshqalar tanlov erkinligining yetarlicha emasligini yoki kishining jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy hayotidagi ishtirokiga putur yetkazuvchi ijtimoiy, ta'lim va sog‘liqni-saqlash sohasidagi to‘siqlarning doimiy doirasini tushunishadi.
Kambag‘allikka turli davlatlarda har xil izohlar, ayricha fikrlar bildiriladi. Umuman, jahon tajribasida biror shaxs yoki ijtimoiy guruhning hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan minimal ehtiyojlar, mehnatga layoqatlilik hamda avlodini davom ettirishga imkoniyati yetarli bo‘lmagan kabi iqtisodiy holatlarni tavsiflovchi tushunchaga kambag‘allik deyiladi.
Buni aniqlashda bir nechta chegara bo‘lib, aholining munosib turmush
kechirishiuchun ma'lum bir me'yor belgilanadi. Agar kishining daromad (yoki xarajat)lari belgilangan me'yordan past bo‘lsa, u kambag‘al hisoblanadi.
Kambag‘allik chegarasi kunlik eng kam miqdordagi oziq-ovqat va zaruriy mahsulotlarni sotib olish uchun sarflangan xarajatlar yoki olingan daromadlar hamda oilaning ma'lum bir guruhdagi tovar va xizmatlardan foydalana olish imkoniyatini baholash orqali belgilanadi. Masalan, Davlat statistika qo‘mitasining kambag‘allikni o‘lchash uslubiyotiga binoan, O‘zbekistonda kunlik 2100 kkal.dan kam iste'mol (xarajat) qilgan kishilar kambag‘al deyiladi.
Moliya vazirligining 2020 yil aprel-may oylari bo‘yicha e'lon qilingan hisobotida ish haqi olib ishlayotgan va jismoniy shaxslar daromad solig‘ini to‘layotgan fuqarolarning qariyb 1 million 772 ming nafari (42,6 foiz) 1 million
so‘mgacha, 1 million 66 ming nafari 1 million so‘mdan 2 million so‘mgacha oylik olishikeltirilgan.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazining ma'lum qilishicha, hozirgi kunda kambag‘al oilaning shaxsiy kompyuter bilan ta'minlanganligi respublikadagi o‘rtacha oiladan 12 barobarga, shaxsiy avtomobil bilan 11 barobarga, konditsionerbilan 8 barobarga, changyutkich bilan 4 barobarga, kir yuvish mashinalari bilan 4 barobarga, muzlatkich bilan 2 barobarga, televizor va uyali aloqa vositalari bilan 1,5 barobarga kamligi kuzatiladi.1O‘ylab qaralsa, respublikada kambag‘allik darajasi rasman e'tirof etilib, unga qarshi kurashish choralari ko‘rilayotgan bir paytda pandemiya boshlandi. 2020 yil martida Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi tashkil etildi. Mutaxassislar fikricha, mazkur vazirlikning tuzilishi mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish bilan birga, kambag‘alaholi moddiy ta'minotida ham amaliy ko‘mak berishga bo‘lgan muhim qadamdir.
Koronavirus pandemiyasi dunyo davlatlari qatori O‘zbekiston aholisi uchun ham katta yo‘qotishlar olib keldi. Yashash uchun eng muhim resurs moddiy ta'minlanganlik darajasi tushib ketdi. Ishsizlar, bemorlar, moddiy yordamga
muhtojlar safi karrasiga ortdi. Odamlar g‘oyat og‘ir vaziyatda qolishdi.

Mazkur holatda O‘zbekiston hukumati ehtiyoji o‘ta yuqori fuqarolarni aniqlab,ularni moddiy qo‘llab-quvvatlovchi dastur – «temir daftar» tizimini joriy etdi.

Ma'lumotlarga ko‘ra, respublika miqyosida mazkur ro‘yxatga kirgan 594,3 ming oila va ularning 2,5 million nafar a'zosi (shundan 648 ming nafar mehnatga layoqatli ishsiz oila a'zolari) kiritilib, joriy yil 1 mart holatiga 641,3 ming nafarining (99 foiz) bandligi ta'minlandi.Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hozirgi kunga qadar «temir daftar»ga kiritilgan 600 mingga yaqin ehtiyojmand oilalarga jami 1,37 trillion so‘mlik to‘g‘ridan to‘g‘ri moddiy va nomoddiy yordamlar ko‘rsatilganini ochiqladi.
Qayd etilishicha, kam ta'minlangan oilalarning daromad manbaini yaratish orqali respublika bo‘yicha 2021 yil 1 mart holatiga 515,9 ming oila va ularning 2,2
million nafar a'zolari «temir daftar» ro‘yxatidan chiqarilgan.

Shu bilan birga, o‘tgan yilda ijtimoiy ko‘makka muhtoj va kam ta'minlangan oilalarga nafaqa va moddiy yordam ajratish qamrovi ham oshirilgan. Jumladan, bola parvarishi uchun nafaqa va moddiy yordam oluvchi oilalar soni o‘tgan yil yakunida yil boshiga nisbatan ikki baravarga, ya'ni 600 ming nafardan 1,2 millionnafargacha ortgan.

Shuningdek, o‘rta va uzoq muddatlarda kambag‘allikni qisqartirishning strategikmaqsadlarini belgilash maqsadida, Jahon banki va BMT Taraqqiyot dasturi ekspertlari bilan birga «2021-2030 yillarga qadar O‘zbekiston Respublikasida kambag‘allikni qisqartirish strategiyasi» loyihasi ishlab chiqilib, umumxalq muhokamasiga qo‘yildi.
Kambag‘allar soni 5 million nafar atrofida deya aytilayotgan bir davrda bu kabi harakatlar qamrovini kengaytirish va jadallashtirish muhim ahamiyatga ega.
Shundoq ham tashqi qarzlar va budjet defitsiti ortib borayotgan bugungi
davrdakambag‘al va qoloq aholi sonining ortib borishi mamlakatni parokanda qilish ehtimoli katta. Shu sabab hukumat darajasida har bir fuqaroga ayniqsa, moddiy yordamga juda muhtojlarga, albatta, maksimal darajada ko‘mak berish ustuvor vazifalardan bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, ularni ish bilan ta'minlash yoki tadbirkorlika o‘rgatish kabi tashabbuslar shular jumlasidan. Ammo iqtisodo‘smasa, ish haqi ham, aholi turmush darajasi ham pasayib boraveradi.
Vazirlikka ko‘ra, ishsiz a'zolari bor bo‘lgan hamda «temir daftar», «ayollar daftari»va «yoshlar daftari»ga kiritilgan oilalarga dehqonchilik bilan shug‘ullanish imkoniyatlarini kengaytirish uchun 2021 yil 1 iyuldan boshlab:dehqonchilik bilan shug‘ullanish uchun yangi o‘zlashtirilgan, lalmi, foydalanilmayotgan yer maydonlaridan 10 sotixdan 1 gektargacha yer ajratilishi;ajratilgan yer maydonlari sug‘orish tizimi (artezian quduqlar, tomchilatib sug‘orish va boshqalar) hamda elektr energiyasi bilan ta'minlanishi;berilgan yerlarni o‘zlashtirish uchun (yer haydash, urug‘-ko‘chat xarid qilish va boshqalar) subsidiya ajratilishi belgilangan.
Moddiy yordamga muhtojlar ro‘yxatiga kiritilgan fuqarolarga dehqonchilik bilan shug‘ullanishi uchun kerakli mehnat qurollari xaridiga subsidiyalar ajratilishi, ishsizlar bandligini ta'minlash, turli grant, nafaqa va boshqa to‘lovlardan foydalanish imkoniyatini oshirish maqsad qilingan.Ma'lumotlarga qaraganda, 2021yilda 70 ming nafar ishsiz fuqaroni 40 turdagi kasb-hunarga o‘qitish, 39,6 ming nafar ishsizlarni tadbirkorlik ko‘nikmalariga o‘rgatish, 50 ming kishini tashkillashtirilgan mehnat migratsiyasi uchun chet tillariga o‘qitish reja qilingan.
Bundan tashqari, ehtiyojmand oilalarni uy-joy bilan ta'minlash bo‘yicha olibborilayotgan ishlar ko‘lami ham kengaytirilmoqda.
Bu sa'y-harakatlar o‘zini qay darajada oqlashi va kelgusida kambag‘allikni qisqartirish borasida qanday natijalarga erishilishini vaqt ko‘rsatadi.
Kambag’allikni baholash tamoyillari va mezonlari:
Jahon banki va AQSH misolida jahon banki mezoni.

Qashshoqlikni o’lchash va qashshoqlikni qisqartirish natijalarini e’lon qilish Jahon bankining uzoq yillik ustuvor yo’nalishi hisoblanadi. 2015-yilda global qashshoqlikni yanada kengroq o’lchash va monitoring qilish bo’yicha tavsiyalar berish uchun Global qashshoqlik bo’yicha komissiya tuzulgan. Komissiya 21 ta tavsiya berdi. Ular pulga aloqador bo’lmagan chora-tadbirlarni o’z ichiga olgan holda qashshoqlikni o’lchash ko’lamini kengaytirishni, global qashshoqlikning ijtimoiy o’lchovini joriy qilishni va kambag’allarning global profilini nashr qilishnio’z ichiga oladi.Jahon banki guruhi ushbu tavsiyalarning aksariyat qismini qabul qilish majburiyatini oldi. 2017-yilda u bir-birini to’ldiruvchi ikkita global qashshoqlik chegarasini joriy qildi, ulardan rivojlanish darajasi Xalqaro qashshoqlik chegarasini (kuniga 1,90 dollar) kam taraqqiy etgan dunyo mamlakatlari uchun mezon sifatida foydalanish mumkin. Bir kishi uchun kuniga 3,20 va 5,50 dollarlik qashshoqlik chegaralari Xalqaro qashshoqlik chegarasini to’ldiradi lekin o’rnini bosmaydi.

2018-yilda Jahon bankining “Qashshoqlik boshqotirmasi” hisobotida Jahon banki qashshoqlikni aniqlash va o’lchash usullarini kengaytirdi:Ijtimoiy qashshoqliknin-g yangi o’lchovini taqdim etish, mutloq qashshoqlikning mutlaq kontseptsiyasini va mamlakatlar bo’ylab ehtiyojlarni aks ettiruvchi nisbiy qashshoqlik tushunchasini birlashtirish;Uy xo’jaliklari iste’moli va 1,90 dollarlik xalqaro qashshoqlik chegarasiga bog’langan, ammo ta’lim va kommunal xizmatlardan foydalanish to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan holda chora- tadbirlarni kengaytiruvchi ko’p o’lchovli qashshoqlik chorasini joriy etish;Uy xo’jaliklari ichidagi kambag’allikdagi farqlarni, shu jumladan yoshi va jinsi bo’yicha o’rganish.Jahon banki guruhi yiliga ikki marta ikki sahifali qashshoqlik, umumiy farovonlik va tengsizlik tendentsiyalarini ta’kidlaydigan va qashshoqlik tarixining mamlakat kontekstini ta’minlaydigan " Qashshoqlik va tenglik " ma’lumotlarini ishlab chiqaradi. 2019-yil sentabr oyida mamlakatdagi qashshoqlik brifinglari 115 dan ortiq mamlakatlar uchun qashshoqlikning ko’p o’lchovli ko’rsatkichlari
to’g’risidagi ma’lumotlarni ham e’lon qila boshladi.


2020-yilda koronavirus (COVID-19) halokatli pandemiyaning, xususan, kambag’alva zaif qatlamlarga ta’sirini o’lchashda yangi muammoni qo’ydi. Yuzma yuz suhbatlarga asoslangan so’rovlarga ijtimoiy masofaviy protokollar va harakatlanish cheklovlari to’sqinlik qiladi. Siyosatchilar inqiroz oqibatlari, shuningdek, hayotni saqlab qolish va yashash vositalarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha o’zlarining siyosat choralari samaradorligi haqida o’z vaqtida va tegishli ma’lumotlarga muhtoj. Jahon banki tomonidan qo’llab-quvvatlanadigan telefon so’rovlari COVID-19 ning uy xo’jaliklari va jismoniy shaxslarga ta’sirini monitoring qilish uchun hozirda barcha rivojlanayotgan mintaqalar bo’ylab 100 dan ortiq mamlakatlarda tayyorlandi yoki amalga oshirilmoqda. Bunga Janubiy Osiyo va Lotin Amerikasida mos ravishda 42 000 va 13 000 uy xo’jaliklarini qamrab olgankeng ko’lamli mintaqaviy so’rovlar kiradi. So’rov raundlari har 4-6 haftada 12 oydavomida o’tkaziladi. Shuningdek, biz mahalliy potentsialni oshirish, mamlakatlarga qashshoqlik bo’yicha tadqiqotlarni ishlab chiqish va amalga oshirish hamda natijalarni baholashda yordam berish uchun davlat statistika idoralari bilan hamkorlik qildik. Tarixan, qashshoqlikni o’lchash uchun foydalaniladigan uy xo’jaliklari so’rovlari mamlakat resurslari va imkoniyatlarigaqarab har uch, besh yoki hatto 10 yilda bir marta amalga oshirilgan. Ammo ko’pgina mamlakatlarda qashshoqlikka qarshi kurash ma’lumotlarning etishmasligi tufayli cheklandi. 2002 yildan 2012 yilgacha bo’lgan davrda 29 ta davlatda qashshoqlik to’g’risidagi ma’lumotlar yo’qligi sababli, katta ma’lumotlar bo’shliqlarini bartaraf etish Jahon bankining ustuvor vazifasi bo’ldi.
Shuningdek, biz mahalliy potentsialni oshirish, mamlakatlarga qashshoqlik bo’yicha tadqiqotlarni ishlab chiqish va amalga oshirish hamda natijalarni baholashda yordam berish uchun davlat statistika idoralari bilan hamkorlik qildik. Tarixan, qashshoqlikni o’lchash uchun foydalaniladigan uy xo’jaliklari so’rovlari mamlakat resurslari va imkoniyatlariga qarab har uch, besh yoki hatto 10 yilda bir marta amalga oshirilgan. Ammo ko’pgina mamlakatlarda qashshoqlikka qarshi
kurash ma’lumotlarning etishmasligi tufayli cheklandi. 2002 yildan 2012 yilgacha bo’lgan davrda 29 ta davlatda qashshoqlik to’g’risidagi ma’lumotlar yo’qligi sababli, katta ma’lumotlar bo’shliqlarini bartaraf etish bizning ustuvor vazifamiz bo’ldi. 2015-yil oktabr oyida Jahon banki rivojlanayotgan davlatlar va xalqaro hamkorlar bilan dunyoning 78 ta eng qashshoq mamlakatida har uch yilda bir marta uy xo’jaliklari darajasida so’rov o’tkazilish rejalashtirildi, birinchi bosqich 2020 yilgacha yakunlanishi kerak. 2015 yildan 2018 yilgacha 42 ta davlat Afrikaning Sahroi Kabirda uy xo’jaliklari so’rovlari o’tkazildi va 2018 va 2020 yillar oralig’ida taxminan 23 ta mamlakatda bitta rejalashtirilgan. Shuningdek, Jahon banki anʼanaviy soʻrovlar orasidagi boʻshliqlarni toʻldiruvchi va toʻldiradigan yangi, qisqaroq soʻrovlarni ishlab chiqmoqda. Loyiha ta’sirinimonitoring qilishda Bank guruhi real vaqt rejimida natijalarni yaxshilash va o’lchash uchun ikkita asosiy vositaga ega: Instant Frequent Tracking(SWIFT) va Iterative Beneficiary Monitoring (IBM) orqali farovonlik so’rovi. Ushbu vositalarmobil texnologiyalarga, katta va kichik ma’lumotlarga tayanib, muayyan loyiha natijalari va loyiha benefitsiarlarining iste’moli/daromadlari haqida ma’lumot beradi. Hozirgi vaqtda IBM FCV va FCV bo’lmagan kontekstlarda 40 dan ortiq operatsiyalarda keng tarqalgan. SWIFT arzon ma’lumotlarni to’plash va tahlil qilish orqali qashshoqlik va sektorga xos ko’rsatkichlarni bog’lashda muhim rolo’ynaydi.
Aholini ro’yxatga olish byurosi qashshoqlik holatini rasmiy qashshoqlik o’lchovi (RKO’) yordamida aniqlaydi, u soliqqa tortilgunga qadar pul daromadlarini 1963 yilda eng kam oziq-ovqat dietasidan uch baravar yuqori bo’lgan va oila kattaligigamoslashtirilgan chegara bilan taqqoslaydi. RKO’ aholining necha foizi kambag’al ekanligini aniqlash uchun ushbu uchta element - daromad, chegara va oila hisob- kitoblaridan foydalanadi. Rasmiy qashshoqlik hisob-kitoblari fevral, mart va apreloylarida yiliga taxminan 100 000 ta manzilni tanlash bilan o’tkaziladigan Joriy Aholi So’rovi yillik ijtimoiy va iqtisodiy qo’shimchasidan olingan. 2016 yilda,
ma’lumotlar mavjud bo’lgan eng so’nggi yil, RKO’ milliy qashshoqlik darajasi 12,7 foizni tashkil etdi. 40,6 million kishi qashshoq. Joriy Aholi So’rovi yillik ijtimoiy va
iqtisodiy qo’shimchasi so’rovnomasi 50 dan ortiq manbalardan olingandaromadlar haqida so’raydi va 27 tagacha turli xil daromad miqdorini qayd etadi. Daromad soliqlarni to’lashdan oldin quyidagi manbalarni o’z ichiga olgan holda RKO’ tomonidan belgilanadi: daromad ishsizlik va ishchilarning kompensatsiyasi,ijtimoiy havfsizlik, qo’shimcha xavfsizlik daromadi, jamoat yordami faxriylarningto’lovlari, pensiya yoki pensiya daromadi, dividendlar, bolalarni qo’llab-quvvatlash, ta’lim yordami, boshqa turli manbalar RKO’ daromad sifatida qo’shimcha oziq-ovqat yordam dasturi imtiyozlari va uy-joy yordami kabi naqd bo’lmagan davlat imtiyozlarini o’z ichiga olmaydi. RKO’ chegarsi qanday o’rnatildi.
Qashshoqlik chegaralari, kambag’allikdan qochish uchun zarur bo’lgan minimal daromad har yili iste’mol narxlari indeksidan foydalangan holda inflyatsiya uchun yangilanadi va oilaning kattaligi, tarkibi va uy egasining yoshiga qarab tuzatiladi.
RKO’chegaralari geografik jihatdan farq qilmaydi.

• 
  2016 yilda to’rt kishilik oila uchun RKO’ qashshoqlik chegarasi 24 339 dollarni tashkil etdi. Qashshoqlik chegaralari turli maqsadlarga xizmat qiladi, jumladan, vaqt o’tishi bilan qashshoqlikni kuzatish, turli demografik guruhlardagi qashshoqlikni taqqoslash va bir qator federal yordam dasturlariga muvofiqlikni aniqlash uchun boshlang’ich nuqta sifatida.
  
• 
  Aholini ro’yxatga olish byurosi ogohlik qiladiki, chegaralar odamlarning yashashi uchun qancha daromad olishi kerakligini to’liq hisobga olish sifatidaemas, balki "statistik mezon" sifatida talqin qilinishi kerak. Ular Amerikada qashshoqlikni aniqlash va miqdorini aniqlash, shuningdek, qashshoqlikda bo’lgan odamlar va oilalar sonidagi o’zgarishlarni va vaqt o’tishi bilan ularning xususiyatlarini qayd etish uchun mo’ljallangan edi. Qo’shimcha Kambag’allik O’lchovi Aholini ro’yxatga olish byurosi 2010 yilda Qo’shma Shtatlardagi qashshoqlikning muqobil ko’rinishini taqdim etish uchun qo’shimcha qashshoqlik o’lchovi yoki QKO’ni joriy etdi, bu 21-asrdagi hayotni, jumladan, zamonaviy ijtimoiy va iqtisodiy voqeliklar va hukumat siyosatini yaxshiroq aks ettiradi. Nomidan ko’rinibturibdiki,
  

QKO’ qashshoqlikning rasmiy o’lchovini to’ldiradi, lekin uning o’rnini bosmaydi, bu qashshoqlik bo’yicha rasmiy statistik ma’lumotlar va vositalar bilan sinovdan o’tgan dastur muvofiqligini aniqlash uchun mamlakat manbai bo’lib qoladi.Rasmiy qashshoqlik o’lchovi va QKO’ ni yonma-yon taqqoslashda, aholini ro’yxatga olish byurosi ularning o’lchov birliklari, qashshoqlik chegarasi, chegara sozlamalari (masalan, oila kattaligi bo’yicha), yangilash chegaralari va umumlashtirilgan manbalar sifatidagi farqlarini qayd etadi.
Qashshoqlikni o'rganish va o'lchash bo'yicha nazariy va uslubiy yondashuvlar (va shunga ko'ra, uning ko'lami bahosidagi nomuvofiqlik manbalari) uchta asosiy tushunchaga asoslanadi: mutlaq daromadlarning belgilangan minimal yashash vositalariga rasmiy muvofiqligi asosida; sub'ektiv odamlarning o'zlari bilan o'zlarining vaziyatlarini baholash asosida; nisbiy , har xil jamoalarda iste'molning har xil standartlari bilan bitta minimal "qashshoqlik chegarasi" ni belgilash hech bo'lmaganda muammoli va ma'lum bir mamlakatning o'rtacha yashash darajasiga bog'liq deb faraz qilmoqdamiz.Rossiyada qashshoqlikning rasmiy tushunchasi uning mutlaq tushunchasiga asoslanadi, ko'rsatkich esa jon boshiga o'rtacha daromadni yashash minimumi bilan taqqoslash, ya'ni. belgilangan iste'mol standartlarini hisobga olgan holda shakllangan minimal savat narxi bilan.Masalan, VTsIOM aholining yashash minimumining zarur qiymati to'g'risida fikrini muntazam ravishda kuzatib boradi, ammo ruslarning yashash minimumi va jon boshiga to'g'ri keladigan daromadlarini taqqoslashga asoslangan ma'lumotlar har doim ham qashshoqlik bilan bog'liq haqiqiy vaziyatga mos kelmaydi, chunki zamonaviy sharoitlarda daromadlar to'g'risidagi ma'lumotlar etarli darajada ishonchli emas.Aholining yashash darajasi mezonlari uning ma'nosiga qarab har xilnatijalarni berishi mumkin. Rasmiy ravishda qo'llanilgan metodologiyadan tashqari, yashash minimumini hisoblashda har xil yondashuvlar va bu haqda turli xil fikrlar mavjud. Shuningdek, oilaviy daromadlarni, uy xo'jaliklarini (RLMS) o'lchash usuli mavjud.Dunyo mamlakatlarining rivojlanishiga ta'sir ko'rsatgan ijtimoiy davlat deb ataladigan inqiroz davrida (bu jarayonlar Rossiyada ham qayd etilgan), ko'plab olimlar va
siyosatchilar zamonaviy sanoat jamiyatidagi qashshoqlikni endi mutlaq emas, balki nisbiy davlat sifatida ko'rib chiqish kerak degan xulosaga kelishdi. demak, u ijtimoiy tengsizlik mavjud bo'lganda muqarrar ravishda mavjud bo'ladi.Qashshoqlikni har qanday miqdoriy baholashning zaif tomoni odamlarning moddiy ahvolini saqlashga ta'sir etadigan boshqa mavjud manbalarni e'tiborsiz qoldirishdir.Nisbatan qashshoqlik tushunchasi (P. TOUZENT): (kambag'allar o'rtacha printsipga ko'ra ajratiladi): ma'lum bir davrda ma'lum bir mamlakatda "o'rtacha" daromadning ma'lum qismini tashkil etadiganlar kambag'al deb tan olinadi. Bundan tashqari, qashshoqlik chegarasi har doim medianadan bir xil masofada joylashgan bo'lib, bu jamiyatda erishilgan turmush darajasini statistik jihatdan tavsiflaydi.Yaqinda rus sotsiologlari qashshoqlikni o'rganish aholining ma'lum bir qismi boshidan kechirgan ijtimoiy hayotdagi mahrumlik, mahrumlik va cheklovlarni tahlil qilishni talab qiladi degan xulosaga kela boshladilar. Bu qashshoqlikni baholashdagi mahrum etish yondashuvining mohiyati, uni nisbiy tushunish va o'rganish kontseptsiyasining ajralmas qismi.Mahrum etish usuli (yoki qashshoqlikni tajribali mahrum etish yo'li bilan baholash) bir qator moddiy, shuningdek, ijtimoiy ko'rsatkichlarni hisobga olishni talab qiladi, buning ostida aqliy yondashuvlarning etishmasligi shaxsni odatdagi ijtimoiy aloqalar va ma'lum bir mintaqa yoki mamlakat aholisining ko'pchiligining umume'tirof etilgan turmush tarzidan chiqib ketish yoqasiga olib keladi. , "Chap ostonasi", bu aslida ijtimoiy chetga chiqishni anglatadi, ya'ni. aholining ma'lum bir qismini normal hayot sharoitidan de-fakto chiqarib tashlash.Tadqiqot amaliyotida mahrum etish usulini qo'llash uchta asosiy vazifani hal qilishni o'z ichiga oladi (metodik):

1. 
   Mahrum etish ko'rsatkichlarini qanday aniqlash mumkin.
   

2. 
   Ular umume'tirof etilgan turmush darajasining pasayishini qay darajada ko'rsatmoqda.
   
3. 
   U yoki bu shaxsning yoki oilaning turmush darajasini baholashga imkon beradigan yuqori sifatli mahrumlik chegaralari bormi?Deprivatsiya yondashuvi asosida qashshoqlikni baholash mahrumlikning miqdoriy va sifat jihatlarini ajratib
   

turishi kerak.Kambag'al uy xo'jaliklarining turli darajadagi mahrumliklarini sifatli to'ldirish:Mahrum etishning 4-bosqichi - qashshoqlik darajasi, agar etarli miqdordagi oziq-ovqat uchun mablag 'etishmasa, oila gigiena vositalarini tejaydi, bolalar o'sishi bilan kiyimlarini yangilamaydi, mevalar, sharbatlar sotib olishdan bosh tortadi, televizor va muzlatgich kabi bardoshli narsalarga ega emas.Mahrum etishning 3-bosqichi - o'tkir ehtiyoj (qashshoqlik) bosqichi - mahrum etish oziq- ovqat sifatiga, kiyim-kechak va poyabzalning etishmasligiga qaratilgan (kattalar oila a'zolari ularni yangilashdan bosh tortishga majbur), oila uchun uyni saqlash, oddiy kundalik mebellarga ega bo'lish, zarur bo'lsa, zarur marosim marosimini (dafn marosimini) tashkil etish qiyin. , esdalik), hayotiy muhim dori-darmon va tibbiy buyumlarni sotib olish, mehmonlarni taklif qilish va tashqariga chiqish imkoniyatlarini cheklash.Mahrum etishning 2-bosqichi - cheklash darajasi (kam daromad) - oilada seviladigan nozikliklar, yaqinlaringizga sovg'alar, gazetalar, jurnallar, kitoblar uchun mablag 'etishmasligi; kattalar va bolalar uchun bo'sh vaqt sifati pasayadi; oila kir yuvish mashinasini sotib olishga, uzoqdagi qarindoshlariga tashrif buyurishga qodir emas; pullik xizmatlardan, birinchi navbatda zarur tibbiy xizmatlardan bosh tortadi.
1-bosqich - o'rtacha hayot darajalarini tavsiflovchi va rus hamjamiyatida umume'tirof etilgan turmush tarzidan chetlanish mavjudligini anglatmaydigan bosqich. Ushbu bosqichdagi oilalar o'zlarining yashash sharoitlarini yaxshilashlari, zamonaviy qimmatbaho buyumlarni sotib olish, pullik ta'lim, ko'ngil ochish xizmatlari, oilaviy dam olish va o'yin-kulgidan tejashlari kerak.
Shuni ta'kidlash kerakki, hozirgi paytda ruslar boshidan kechirgan ko'plab mahrumlik turlari ommaviy ongda qashshoqlik bilan bevosita bog'liq emas, chunki ular aholining aksariyati orasida mavjud.
Uning turli xil xususiyatlarini beradigan bir qator qashshoqlik ko'rsatkichlari mavjud: masalan, ortiqcha daromadlarni ajratish ko'rsatkichi, aholi sonidagi turli daromad guruhlarining ulushi koeffitsientlar ko'rinishida ishlatilganda, aholi
guruhlari o'rtasidagi qashshoqlik o'zgarishiga nisbatan sifat va miqdoriy baho berishga imkon beradi. global qashshoqlik tomon; Rawls indeksi faqat eng qashshoq oilaning mavqeini aks ettiradi, boshqa indekslar kambag'allarning mutanosib daromad kamligini, qashshoqlik chegarasiga etishmayotgan daromadlarning umumiy kamchiligini aks ettiradi.

4.